|
2009
|
|
|
Da esan neutsean: «Orain eztoste ardurauko guardia danak etorrita be;
|
baina
ontxe emon biotsut nik plastadea». Esan notsen.
|
|
|
«Ez. Ama etorteko da, justotan,
|
baina
ez dakit noz etorko dan». Nora joan be enekin!
|
|
|
Ni negar baten, amari itxi gure ez nik honakin beragaz etorteko. Da, arinago, lehenagoko gurasoak, oingoak be gureko dotsie,
|
baina
lehenagokoak koiteduk gura ixen arren etxean, da, bakixu, mantenidu ein behar da, apareju. Itxi nindun bertan.
|
|
|
Berriarentzat idatziriko hamar erreportajez osaturiko bidaia liburu literarioa. Turinetik abiatu eta Aosta, Venezia, Padua, Trieste eta Rijeka bisitatzen ditu idazleak, bakarti,
|
baina
iruditzen zait bidaia erreportajearen generotik harantzago dagoen hausnarketa duela gogoan. Ibilaldi literarioa da eta, horrenbestez, badu zerikusirik Mentura dugun artean (2001) liburuarekin, non sustrai literario askotarikoen miaketa egin zuen.
|
|
|
Berak «apal laburrean» egin behar omen zuen, «Po ibaiaren inguruetako hiri, istorio eta desioarekin». Apaltasun aitormena egin zuen liburuaren aurkezpenean ere,
|
baina
ez zuen zertan. Merezi izan du egileak bere buruari gogor egin eta kultur erreferentziak dosifikatzea, jakina baita italiar literatura eta kultura direla gaztetandik Lertxundiren itsasargi.
|
|
|
Egia aitortzera, ez nuen lehen kolpean proportziorik ikusten edukiaren eta izenburuaren artean: Italian eginiko bidaia da, bai,
|
baina
bizitza al du hizpide. Turingo erreportajea bigarrenez irakurrita ohartu nintzen ordea izenburuaren bigarren zatia, «bizitza hizpide», irakurleongan oihartzun segurua behar duen esapidea dela:
|
|
|
Bestalde, Anjel Lertxundiren Zoaz infernura, laztana idatzian tragedia humano bat agertzen zaigu, ondo muntatuta, esango nuke modu zinematografiko batean muntatuta,
|
baina
istorioaren interesgarritasunaren iragazia doi doi pasatzen duena.
|
|
|
Euskal idazle galduaren bila() liburua ere irakurri dut. Euskal literaturaren erretratu bat da,
|
baina
iraganeko argazkien negatiboen moduan ikusita. Eta euskal literaturaren historiaren ikuspuntu desberdin honek beste historia batzuk osatzen ditu, eta hori beti da interesgarri literaturaren historia interesatzen zaionarentzat.
|
|
|
Azalpen horretan, galtzailearen irudia gako zaio Munozi. Bizia lon gai berari heldu ziola argudia liteke,
|
baina
nire ustez Antzararen bidea lan osoagoa da. Eta ez dut hau esaten nobela bat delako; Bizia loko narrazioetako batzuk topikoetan erortzen zirela iruditu zitzaidan eta, alde horretatik, obra bezala ez ninduen asebete.
|
|
|
«Gure gerra» hori gurea bakarrik ote den,
|
baina
, ez dut batere argi. Egia da gertaera historiko eta geografiko konkretu bati heltzen diola idazle nafarrak, baina haren atzean dagoen gogoeta unibertsala begitantzen zait niri.
|
|
|
«Gure gerra» hori gurea bakarrik ote den, baina, ez dut batere argi. Egia da gertaera historiko eta geografiko konkretu bati heltzen diola idazle nafarrak,
|
baina
haren atzean dagoen gogoeta unibertsala begitantzen zait niri. Akaso «gurea» bezala jotzen dugu oraindik gainditu gabe dugulako, isiltasunaren espiralak katarsirako unerik izatea eragotzi digulako.
|
|
|
Oroimen leku kontsidera genitzakeen hainbat elementu eta objeturen inguruan antolatzen da narrazioa, dela Sorollaren koadroa, dela Jesusen lagunarteari egindako argazkia?
|
baina
hori bakarrik ez, Donostia berri bat begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko edo ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota batek (zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea beste leku batean dagoela oroitaratzen digute.
|
|
|
Esplikatu behar litzateke, gure aitzinekoek biziki ongi eta ederki idatzi baitute. Erraten dituzten gauzak ez dira txarrak,
|
baina
barietate guti dute. Erlisioneko, etikako eta moraleko gauzez mintzo dira.
|
|
|
Egia da 1936ko Gerrari erreferentzia esplizitu eta garrantzizkoa egiten zaiola etengabe, badagoela memoria historikoa berreskuratzeko ahalegina.
|
Baina
helburua, besteak beste, sarraski historiko horrek hondatu zituen bizitzak (artisten familienak?), eragin zituen jokaerak (Liborio aitona), nahiz desagerrarazi zuen mundua ikusgarri egitea da. «Zubi zaharra desegin zen moduan» (147) deuseztatu baitzuen gerrak eleberriaren abiapuntu den lagunartea.
|
|
|
Hortik eleberriak utzi didan sentsazioa: pasarte eta gogoeta iradokitzailez betetako testua da,
|
baina
bere fragmentariotasunean galtzen dena.
|
|
|
Erromantikoek esaten zuten fragmento bakoitza osotasun bat dela, eta osotasuna fragmento multzoa. Ikusi dut fragmento bakoitza,
|
baina
osotasuna ez. Liburuak hari narratibo eta estilistiko gehiegi dituela uste dut; gauza gehiegi kontatu/ azaldu nahia zegoen eta «gehiegitasun» horrek liburuaren kontra jo du azkenean.
|
|
|
Ederra iruditu zait. Orrialdez txikerra da Jurgi Kintana Goirienaren liburua,
|
baina
mamitsua da, datu eta iradokizunez betea. Ez fikziozkoa den arren, fikzioa du abiapuntu:
|
|
|
Inpresioa dut Jurgik arakatu eta argiztatu nahi izan dituela hain zuzen historia horretako zoko moko eta okoiluak, Lotilandiako ortodoxiatik kanpo gera zitezkeen autore eta lanen bila. Kontua da liburu xume
|
baina
ederra bilbatu duela: hainbat tokitara eta hainbat girotara garamatza, arin eta atseginez irakurtzen delarik, baina azkenean erresumin apur batekin uzten zaitu, itxura batean ez digu-eta XIX. mendeko Lazarragarik mahaigaineratu, kasurako Pantzeske Astibia Onintze olerkari sinbolista aurkeztu badigu ere.
|
|
|
Kontua da liburu xume baina ederra bilbatu duela: hainbat tokitara eta hainbat girotara garamatza, arin eta atseginez irakurtzen delarik,
|
baina
azkenean erresumin apur batekin uzten zaitu, itxura batean ez digu-eta XIX. mendeko Lazarragarik mahaigaineratu, kasurako Pantzeske Astibia Onintze olerkari sinbolista aurkeztu badigu ere.
|
|
|
Bi biok idazten zuten euskaraz, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean.
|
Baina
, oso sarritan, mende amaierako kroniketan ikus daitekeenez, paparra kondekorazioz beteta egiten zieten harrera aristokrazia goreneko bisitariei, tartean hainbat errege erreginari. Ez zuten inoiz horretaz fantaseatuz ezertxo ere idatzi euskaraz?
|
|
|
Barkatuko didazue, azken orduan, sarrera berri bat ireki izana,
|
baina
gauza pare bat esan nahi nituen Jokin Muñozen Antzararen bidea eleberriaz. Orain artean aipatu direnez gain, beste pare bat gauza nabarmenduko nituzke nik.
|
|
|
Nobedadeen kategorian sar genitzake hirurak, azken bi urteko epean argitaratuak izan baitira. Nobedade izate horrek bultzatu nau haiek hautatzera,
|
baina
bestelako arrazoiak ere izan dira tartean. Esaterako, egileen aldetik apustu bat suposatu dute hiru lanek.
|
|
|
Uriberen kasuan, Bilbao New York Bilbao bere estreinako narratiba lana izateaz gainera, narratibak berak eskaintzen dituen aukeren gaineko azterketa lan bat dugu. Zoaz infernura, laztana nobelan, Zorion perfektuarekin zabaldutako bideari lotu zaio berriz Lertxundi; behin gehiago indarkeria dugu protagonista,
|
baina
, bere aurreko lanetan ez bezala, haren jatorria ez da politikoa. Tratu txarrak ditu hizpide Lertxundik bere azken nobelan; gaiak badu gaurkotasunik, eta teknikari begira ere (ikuspuntuen tartekatzea) badu nondik heldu nobelak.
|
|
|
Hain zuzen, Zoaz infernura, laztanari gehien eskertu diodana zera izan da, hain egoera gogorra itzulingururik gabe eta, batez ere, melodraman erori gabe aurkeztu izana. Zeren Rosa tratu txarren biktima izango da,
|
baina
horrek ez du esan nahi pertsona bezala kontraesanik ez duenik. Lertxundik oso ondo jakin du Rosaren psikologia konplexua islatzen, bere biktima izate hori baino haruntzago joanez.
|
|
|
Zergatik? Batetik, bere irakurketa atsegin izan dudalako (eta ez nik bakarrik, antza, 2006ko Euskadi Saria eman baitzioten),
|
baina
batez ere, euskarazko ipuin liburu askoren aldean eite diferentea duelako, ausartuko nintzateke esatera generoan maisu diren katalanen bidean (Quim Monzó eta Sergi Pàmies, nagusiki). Etorkizuna bildumako ipuinen artean gorabeherak daudela esatea ezer gutxi esatea bada ere, narrazio laburrenen alde egingo dut nik.
|
|
|
Hartara, bildumako ale onenean artean kokatuko nituzke «Sofarena», «Adulterioa», «Udako bidaia», «Maiatzaren lehena», «Etorkizuna» izenekoa ere. Desberdinak euren artean, noski, bildumaren aniztasunaren erakusle,
|
baina
ezaugarri komunak dituztenak: esandakoak baino garrantzi handiagoa du esan gabeak, iradokitzaileak dira oso, argumentuaren aldean giroak, sentsazioek, emozioek dute pisua?
|
|
|
Horietakoak dira neuretzat ere zure mezuan aipatzen dituzunak.
|
Baina
, horiez gain, luzeagoa izan arren niretzat aipagarria den beste ipuin bat azpimarratu nahiko nuke, «Aurpegia» izenekoa, bere giro mistriotsuagatik eta suspentsearen dosifikazioarengatik. Zalduaren erregistro aberastasuna nabarmenduko nuke, jolas metaliterarioez haratago, bere narratibak duen «errealismo» ironiko hori, eguneroko gertaera xumeenetan gure «egiak» (minuskulaz) antzemateko duen gaitasuna.
|
|
|
Akatsak zeuden Morris Hilleko artxiboetan lurperatze lekuei dagokienez. Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen,
|
baina
oroitarria beste leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku batean ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen, baina oroitarria beste leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku batean ehortzia zela zioena,
|
baina
ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Behin, Hardestyk telefono deia jaso zuen neba arreba edadetu batzuengandik. Haien gurasoek Boisetik alde egin zuten haiek jaio baino lehen,
|
baina
bazekiten bazutela arreba/ ahizpa bat Boisen jaioa eta lurperatua. Gurasoak beti penatu ziren haurra Boisen «bakarrik» utzi izanaz eta, beste nonbaitera bihurtu zirelarik, hilobia zaindu ezinaz.
|
|
|
Neba arrebek Euzkaldunak Inc. elkartearen aldizkariaren bitartez jakin zuten egitasmoaren berri, eta geroago han ikusi zuten bion abizena hilobi zerrendan idatzirik. Izenetako bat haien arreba/ ahizpa nagusiarena zen; bizitza osoan jakin zuten hartaz,
|
baina
ez ziren gai izan haren hilobia kokatzeko. Gorpuzkiak hilobitik atera eta beraien gurasoenarekin batera lurperatu zituzten Washingtongo estatuan.
|
|
|
Artxiboen datuen arabera, hortaz, 1913ko maiatzaren 24an, heriotza gertatu eta hiru urte geroago, 118 dolar ordaindu ziren,
|
baina
eskuz idatzia egonik ez da argi geratzen Mateo Arreguik eskaera egin ondoren bera izan ote zen ordaintzailea («paid by same») ala semeak ordaindu zuen («paid by son»). Baliteke Maleschevarriak semea izatea eta hark ordaintzea hiletaren gastu guztiak hiru urte geroago, baina ez zuen oroitarririk ordaindu.
|
|
|
Artxiboen datuen arabera, hortaz, 1913ko maiatzaren 24an, heriotza gertatu eta hiru urte geroago, 118 dolar ordaindu ziren, baina eskuz idatzia egonik ez da argi geratzen Mateo Arreguik eskaera egin ondoren bera izan ote zen ordaintzailea («paid by same») ala semeak ordaindu zuen («paid by son»). Baliteke Maleschevarriak semea izatea eta hark ordaintzea hiletaren gastu guztiak hiru urte geroago,
|
baina
ez zuen oroitarririk ordaindu. Ez dago ebidentziarik frogatuko duenik Maleschevarriak semerik bazuen ala ez.
|
|
|
Artxiboetan ezkondua zegoela esaten da. Ez da seme alabarik aipatzen,
|
baina
aurkakorik ere ez da inon ageri. Beharbada Arreguik ordaindu zituen gastu horiek.
|
|
|
Berriki ikertuak izan diren artxibo hauek zenduen ondorengoei arbasoen heriotzaren arrazoiak argitu dizkie kasu batzuetan. Esaterako, Gernikako sendi batek beti pentsatu izan du haien ahaidea sifiliak hil zuela,
|
baina
artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?, baina ez dakigu zer informazio eman zitzaion Euskal Herriko sendiari.
|
|
|
Esaterako, Gernikako sendi batek beti pentsatu izan du haien ahaidea sifiliak hil zuela, baina artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?,
|
baina
ez dakigu zer informazio eman zitzaion Euskal Herriko sendiari.
|
|
|
1996ko ekainaren 23an, Hardesty izan zen Morris Hill hilerrian zehar eginiko bisitaldi eta zeremonia baten buru, egitasmoa deskribatu, eta oroitarririk gabe geratzen ziren hirurogeita bi euskaldunen metalezko plaka berriak bisitatu eta ospatu zituzten. Hasieran hamar bat hilobi kokatzeko asmoa zen arren, azkenean hirurogeita bi topatu ziren kokagune ziurrekoak, eta beste hirurogeita bost izen, hileta datuak zeuzkatenak,
|
baina
ehorzte leku segururik ez. Harrizko monumentuan azken hirurogeita bost horien izenak eta jaiotze nahiz heriotza datak grabatu eta, apaintzeko, Estatu Batuetako bandera eta ikurrina elkarturik eta lauburuak zizelkatu ziren.
|
|
|
Esteban Arretxe, Bermeotik dator gure agurra, kresal usaina eta kanta, Esteban aitona! Bakardadean hil zinan Ameriketan,
|
baina
Arretxe, tarrak Euskal Herrian bizi dira oraindik jo ta ke lanean eguneroko maitasunean. Luis zure seme eta lobearen partez, eta honen senideen bihotzetatik, hona hemen gure agurra eta negarra.
|
|
|
Liz Hardestyrenaitonak, Mateo Arreguik, Idahoratua zelarik, zenbait euskal ostatu eduki eta gobernatu zituen, bezeroak artatuz, batzuetan baita haien heriotzan ere. Ez dakigu aitona horiek inoiz elkartu ote ziren,
|
baina
badago aukerarik hori gerta zedin. Hiru bilobek partekatu dute euren arbasoak errespetatzeko, esker emate zirkulu bat burutzeko, eta oroitzapen iraunkor bat osatzeko desira, eta azpimarragarria da nola modu berean ulertu dituzten, batetik, elkarren arteko historiaren mantentzea eta, bestetik, jatorrizko herrialdetik kanpoko euskal identitatea.
|
|
|
Honako hauek dira, berriz, hileta eta ehorzketa konfirmaturik dutenak,
|
baina
lurperatze gune ezezaguna dutenak. Haien omenez eraiki zen aipaturiko monumentu handia, eta bertan zizelkaturik daude euren izenak (batzuenak zalantzagarriak dira) eta jaiotze nahiz heriotza datak:
|
|
|
Horretaz gain, egonaldian zehar denbora nahikoa izatea eskatu zuen, norbere eginkizun moduan, Morris Hill hilerrian zetzan aitonaren hilobia bisitatzeko aukera izateko. Dolores Totoricak [Totoricagüenak] hainbat dei eta egun behar izan zituen hilobia bilatzeko,
|
baina
konturatu zen ez zegoela gizon honen oroitarririk eta, are gehiago, Morris Hilleko artxiboek erakusten zutenez, ehorzketa batzuetan hilarria erosteko diru faltan, hainbat euskaldun oroitarririk gabeak zirela. Dohaintza emaile anonimo batek ordaindu zuen premiazko azkartasunez enkargaturiko hilarria, eta Iñaki Goikoetxetak ehorzte gunean geratu eta gogoeta egin ahal izan zuen.» (Totoricagüena, 2004:
|
|
|
Hori gertatu zen Iñaki Goikoetxetak aitona artzain etorkinaren hilobia bisitatu zuenean. José Goikoetxetak (1890ean jaioa) emaztea eta haurrak utzi zituen Bizkaian, Ameriketara behar egitera bidaiatzeko,
|
baina
Idahon hil, eta han bertan lur eman zioten, itxuraz, inolako oroitarririk gabe. Hemen kontatuko da Boiseko Liz Dick Hardesty euskaldunak jarraitu zuen ibilbidea Dolores Totoricagüenak hasiriko egitasmoa burutzeko, hau da, Morris Hillen ehortziriko beste euskaldun oro identifikatu eta monumentu iraunkor baten bidez oroitua izan dadin segurtatzeko.
|
|
|
Bizitzan zehar, ostatariak euren bezero eta lagunak elikatzen eta babesten saiatzen ziren; heriotzan, gurasoen edo jagolearen eginkizuna betetzen zuten. Ostatuko bezeroak ordaindu egiten zuten pertsonak ziren,
|
baina
baziren, halaber, lagun minak edo ahaideak bezain gertuko. Lantzean behin ostatariei zegokien bezeroarentzat medikuarenean hitzordua eskatzea edo, hildakoan, haren elizkizunetarako prestakuntzak antolatzea.
|
|
|
Kodiziak fruitu mikatzak ematen ditu.
|
Baina
txo kolatea ere halakoxea da.
|
|
|
Ni ez nintzateke ideia bategatik hilko.
|
Baina
are gutxiago gaixotasun bategatik.
|
|
|
Primeran.
|
Baina
ezin dugu denean onak izan denbora guztian. Heziketa ehuneko hirua denean eta parte hartzea ehuneko laurogeita hamazazpi?
|
|
|
gaur egun duela hogei urte baino askoz gehiago idazten denez, sasi idazleak urduri jartzen dira, konpetentzia ikusten dute nonahi, sarkinak, fartsanteak, benetakoak ez diren idazleak? «Ni bai benetakoa,
|
baina
hori?» Baina zein da egia. Egia dena da blogen ispiluetan, mediokre saldoen erdian, bera baino idazle hobeak ikusten dituela tarteka paperezko idazleak, eta horrek nortasun krisi sakonak eta zalantza latz eta aitorrezinak eragiten dizkiola:
|
|
|
gaur egun duela hogei urte baino askoz gehiago idazten denez, sasi idazleak urduri jartzen dira, konpetentzia ikusten dute nonahi, sarkinak, fartsanteak, benetakoak ez diren idazleak? «Ni bai benetakoa, baina hori?»
|
Baina
zein da egia. Egia dena da blogen ispiluetan, mediokre saldoen erdian, bera baino idazle hobeak ikusten dituela tarteka paperezko idazleak, eta horrek nortasun krisi sakonak eta zalantza latz eta aitorrezinak eragiten dizkiola:
|
|
|
oso ondo dago funtsean blogen fenomenoa, baiki, idazle ezkutuak azalerarazi eta sasi idazleak seinalatzen dituelako, mahastien ondoetan gaitza detektatzeko landatzen diren arrosen eran, pertsonen aurkako minak non dauden salatzeko ereiten diren landare horien eran, umeen «Erregea biluzik dago» salatari batekin. Bai,
|
baina
neurri bateraino: non daude editoreak?
|
|
|
«Talentu aski baduzu, litekeena da ausardiarik gabe ere, puntu bateraino behintzat, aurrera ateratzea; eta litekeena da nahikoa ausardia izanez gero talenturik gabe aurrera ateratzea, puntu bateraino behintzat.
|
Baina
ezin aurrera atera bietako bat bederen eduki ezean. «Guztiz idazle ez diren horiek» tragikoak dira oso, eta orduan eta burutsuago izan, are tragikoagoak oraindik:
|
|
|
Eta arrakasta apur bat lortu duen edozein idazlek daki, edo jakin luke bederen, zein justu eta zein gutxigatik lortu zuen pauso hori ematea.
|
Baina
pauso hori eman ezin bada, ezin da eman eta kito. Eta ez dago zer esanik gehiago.» Chandlerren hitzak dira, ez nireak.
|
|
|
Segi hiltzen, segi zeure burua akabatzen. Idatzi zeure buruaren kontra,
|
baina
baita irakurleen kontra ere, haiek begien bistatik galtzeko irrikaz bazeunde bezala, haiek zeure bizitzatik uxatzeko irrikaz bazeunde bezala». Chirbes poesiaz ari da nobela baten baitan.
|
|
|
Zerekin lot daiteke intentsitatea, sentimendu baten esperientziarekin ez bada? Izan liteke sentimendu bat gutxi asko agerikoa dena, edo ezkutuan dagoena gutxi asko,
|
baina
intentsitatea non den, han egon liteke poesia ere. Horregatik, poesiak zehatza eta doia izan behar du.
|
|
|
Horregatik, poesiak zehatza eta doia izan behar du. Intentsitateak kontzentrazioa esan nahi du [orduan eta kontzentrazio handiagoa, are eraginkorragoa disolbatzean, erantsiko luke disoluzioaren apologistak],
|
baina
honek ez du esan nahi, ezta gutxiagorik ere, poema ulertu egin behar denik. Kontua da zeri esaten ote diogun guk, ulertzea?.
|
|
|
Ferraterrek tranpa egiten zigun poema bat gutun komertzial baten eran ulertu behar zela esaten zuenean. Esaldia burutsua da, eta denok ulertzen dugu zertaz ari den,
|
baina
tranpa egiten duela uste dut, poema bat ulertzea gutun merkantil bat ulertzea baino prozesu konplexuagoa delako. –Ulertze?
|
|
|
Ez daude kutxa beltz asko, geure bakardadea bertara sartu eta handik nolabaiteko kontsolamenduarekin eta modu ordenatuagoan ateratzen dena. Poesia, beharbada, ez da ezer askorik,
|
baina
gogorragoa da neurtitzetatik at dagoen aterperik eza[, más dura es la intemperie de los versos?]. Zentzu honetan, poesia da azken Miserikordia etxea».
|
|
|
ez dago kirol emanaldirik muntaiarik gabekorik, muntaia denbora errealean egiten dutela, hori da ezberdintasuna. 2006ko Futboleko Munduko Kopako finalean Zidanek Materazziri burukada ematen dionean, kolpe hori estadioko ikusleek dakusate lehenbizi?
|
baina
ez zuzenean: estadioko pantaila erraldoian ematen den lehen planoen errepikapen etengabean baizik!?
|
|
|
Publizitateak zinemarekin duen lotura ez da atzo goizekoa, Lumière anaiek 1897an Moët Chandon xanpainaren spotak egin zituztela kontuan hartuta...
|
Baina
esan liteke iragarkiak egiteko modua gero eta zinematografikoagoa dela: salgaia ilustratzera mugatzen ziren lehen spotak gainditurik, iragartzen den produktuak desagertzera jo du azken urteotan, bere burua ez erakustera, edo spotaren amaiera amaieran soilik agertzera; salgaia saltzeko, hura erakutsi beharrean, istorio bat kontatzeko hautua nagusitu da, edo poema bat sortzekoa, poema barreiatu, desegin, poema ez den poema bat.
|
|
|
Commedia desagertu da, demodé dagoela esango du batek baino gehiagok,
|
baina
Los Angelesko antzerki eskoletan bada ariketa bat commedia berbera dena, funtsean: irribarrea eta tristura aurpegia dibujatuta zituzten maskara veneziarren ordez, orain, ohiko dantza, kantu eta esgrima eskolekin batera, kirurgialarien maskarekin (aurpegia erdi ezkutuan dutela, alegia), sentimenduak nola adierazi ikasteko ariketak egiten dituzte aktore ikasle amerikarrek, telebistan boladan dauden medikuei buruzko telesailetan lana aurkitzea errazteko.
|
|
|
Ziur aski, ez dio «deus eskatu izan sekula».
|
Baina
garai batean «espero» zuen edo «beldur» zen, idatzi egingo ote zuen. Sentimendu nahasi batekin espero zuen edo zen beldur:
|
|
|
Gaur egun, gizarteak ez du poetarengandik deus espero, eta, are gutxiago da haren beldur. Ez dut apokaliptiko izan nahi,
|
baina
orube deslekutu baten gisa dakusat poesia. Ez dut apokaliptiko izan nahi, baina AEBetako ekialdeko kostan finkaturik dauden eta argindarrari eta autoei uko egiten dieten Amishen kultura zaharkituaren pare ikusten dut mundu globalean poesia.
|
|
|
Ez dut apokaliptiko izan nahi, baina orube deslekutu baten gisa dakusat poesia. Ez dut apokaliptiko izan nahi,
|
baina
AEBetako ekialdeko kostan finkaturik dauden eta argindarrari eta autoei uko egiten dieten Amishen kultura zaharkituaren pare ikusten dut mundu globalean poesia. Amishek ere betetzen dute funtzio bat, jakina, beste inork mantentzen ez duen ekosistema zahar bat bizirik mantentzekoa; funtzio anekdotikoa nahi bada, museistikoa beharbada?
|
|
|
ispilua aukeratu dugu, itzali orduko geure aurpegi gero eta zahartzenagoa islatzen digun pantaila lau distiratsua. Denok gara artista sarean, denok gara argazkilari, denok gara idazle, geure bizitzak aspergarriak eta jasanezinak dira, ohartu gara horretaz, eta geure blogetan isurtzen dugu neurosia, patrikako telefonoekin egunsenti gorriei argazkiak atera eta Robert Capa edo Cartier Bresson sentitzen gara (hasieran bigarren eskuko artista apalak,
|
baina
aurki harrotzen zaigu indioilarraren isatsa, laster sentitzen dugu ez diegula klasikoei inbidiarik, haien errenkarnazio gaurkotu eta hobetuak garela: Cartier Bresson 2.0 Laster izango gara Scorsese 2.0, Picasso 2.0, Bill Evans 2.0?
|
|
|
Disoluzioa: desegitea, deuseztea, banantzea;
|
baina
baita ere sakabanatzea, barreiatzea. Libertinajea eta lasaikeria ere sinonimo jotzen ditu Elhuyarrek.
|
|
|
Euskaldun gehiago ere aipatzen dira Heriotza Ibarraren historian, hala nola Ballaraten bertan bizi izandako John Caricart edo, lehenago, Dolph Navares, Pacific Coast Borax Company ko langilea izandakoa.
|
Baina
guztien artean aipagarriena, bere biografia apartagatik eta bere izenak Heriotza Ibarreko mapetan dirauelako, Pete Aguereberry da: umetan aldizkari batean Kaliforniaren deskribapena irakurri, eta esnea eta eztia omen zerizkion lurraldera joan arteko onik izan ez zuen gizona.
|
|
|
arriskutsuegia zen. Horregatik, Pete Aguereberryk pozik ekin zion bideari laguntzat nor eta Shorty Harris zuela, Heriotza Ibarraren historiari lotutako pertsonaia berritsu eta harroxka,
|
baina
, zalantzarik gabe, hango bideak ederki ezagutzen zituena. 1905eko ekainaren azken egunak ziren, eta Shortyk lehenbailehen heldu nahi zuen Ballaratera, hango ostatuetan uztailaren 4a ospatzera.
|
|
|
Lagin batzuk hartu eta Shortyrengana jo zuen lasterka.
|
Baina
Shorty ez zegoen berriketetarako. «Hi, Pete, segi dezagun Ballaratera», esan zion pazientzia galtzen hasita.
|
|
|
Petek ameto eman zuen.
|
Baina
azkenean Shortyk Harrisburg izenaz erregistratu zuen eta hori da gaur arte bere izena mapetan, Flat hitza gehituta: Harrisburg Flat.
|
|
|
Western generoko nobelek eta pelikulek beste era bateko protagonistak erakutsi izan dituzte.
|
Baina
horretan ere, beste hainbat arlotan bezala, ez zuen familiarik osatu, bere meatzearen atarian altxatutako etxetxo hartan bizitzen jarraitu zuen, ez zuen jaioterrira itzultzeko asmorik izan?, bere gisakoa izan zen Pete Aguereberry. Miretsi egiten zuen Heriotza Ibarreko paisaia munduz kanpokoa.
|
|
|
Duela 36 urte izan zen hori, eta geroztik Harrisburgek bat batean sortutako beste mea herri askoren bide berbera hartua du aspaldian.
|
Baina
Pete Aguereberryk hantxe jarraitzen du bere hasierako alor huraxe ustiatzen, eta «soldata onak» ateratzen!
|
|
|
Mendi gainetan elurra itsutzeko moduan zebilen zirimolan.
|
Baina
barruan giro epel eta alaia zegoen, oroitzapenetan murgiltzeko gau aproposa.
|
|
|
Beldurra ematen zidan bakarrik uzteak, bere onetik aterata zegoen eta.
|
Baina
batek Ballaratera joan beharra zeukan hornigai bila.
|
|
|
»Sosik ez neukan,
|
baina
txekea han izango nuela pentsatu nuen. Bi hirugihar xerra eta katilukada bat irin neukan.
|
|
|
Denda muntatu eta itxoitea beste erremediorik ez neukan. Postaren bila joaten nintzen egunero,
|
baina
ez zegoen niretzako txekerik.
|
|
|
Ezta prospekziorako joerarik ere, horretara bagoaz. Walter Scott eta biak, Heriotza Ibarreko «Scotty», bazter hauetako prospektorerik famatuenak dira seguru aski,
|
baina
oraindaino inork ez du frogatu batak zein besteak benetan inolako prospekziorik egin zuenik.
|
|
|
«Shortyri aurkikuntza pila egotzi izan zaio. Nevadako Bullfrog, eta baita World Beater ere, Panamint mendietan, ibarraren beste muturrean?,
|
baina
beti bazegoen beste norbait, meritua berea zela zioena. Scottyri dagokionez, ehunka istorio egon dira bere meatzeaz, bere gaztelua meatze gainean altxatu zuela diotenak ere badira.
|
|
|
Scottyri dagokionez, ehunka istorio egon dira bere meatzeaz, bere gaztelua meatze gainean altxatu zuela diotenak ere badira.
|
Baina
sekula ez zen ezertxo ere erregistratu. Bere nortasun koloretsua da bere benetako urre meatzea, eta bere gaztelua ikusteagatik ken tzen dituen dolarra eta hamar zentaboak?
|
|
|
–Beno, esan zuen?, ni beti eskudiruaren aldekoa izan naiz. Hasiera hartan gizon bat 150.000 dolar ordaintzekoa zen eskudirutan,
|
baina
zerbait gaizki atera zen. Ezin dirua bildu edo.
|
|
|
Ezin dirua bildu edo. Orain dela urte batzuk enpresa batek 75.000 dolar eman nahi izan zizkidan,
|
baina
zergak eta kostuak kalkulatu nituenean ez zitzaidala asko geratuko konturatu nintzen. Nigatik berdin zait.
|
|
|
Zahartzen ari naiz.
|
Baina
zerbait utzi nahi nioke anaiaren familiari. Bere horretan, soldata ona da saiatu nahi duenarentzat.
|
|
|
Gero eta hobeto moldatzen da harri gogorren kontra.
|
Baina
bizimodu lasaiegia da gazte batentzat. Petek inoiz ez dio kargu hartzen argien distira ikusteko premia sentitzen duenean.
|
|
|
Lehengo garai haietan trebea izan beharra zegoen armekin. Nik inoiz ez nuen gizon bati tiro egin beharrik izan,
|
baina
pistola zorrotik ateratzen azkarra izaten ikasi nuen. Behin bizia salbatu zidan.
|
|
|
Frontoi batean izan zuen lehenengo lana, hura zaintzen, eta tanto politak egiten jendea erakartzeko; bai erakarri ere, apalki onartu zigunez.
|
Baina
hiru hilabeteren buruan eskuko lotailuak zeharo handituta zeuzkan eta ezin izan zuen horretan jarraitu. Norbaitek gizon bat behar zuen zaldi basatiak menderatzeko?
|
|
|
Pete ona zen zaldi gainean,
|
baina
lazoa bota behar zionak, zaldi gaineko mutikoa baino ikaratuago seguru aski, gaizki egindako kibiztoa jaurti zion. Zaldia lurrera erori zen, eta Pete harekin batera.
|
|
|
Eta berak,. Hik azpiak atera?. Ez nekien zer zen azpiak ateratzea,
|
baina
saiatuko nintzela esan nion. Handik hiru astera meatzea itxi egin zen.
|
|
|
usainagatik, tankera hartu zenioke ustekabean topatu duzun ardi kanpoko gizonari. Dozena bat yardara gazta usaintzen duzunean egon ziur frantsesa dela,
|
baina
zahatoak euskalduna dela frogatzen du, baratxuriak eta tipulak gaztarik gabe, mexikarra, eta horien guztien ezak bere buruari, amerikar, esaten dion jende mota aldakor horietariko bat».2
|
|
|
|
baina
hango hitzak arrotz eta
|
|
|
Nahiz eta urte asko lehenago idatzia izan.
|
Baina
, aitortu behar dut, erabat ahaztuta nengoen poemarekin. Olerkiak gure aitaren gaitzari egiten dio erreferentzia.
|
|
|
Olerkia,
|
baina
, ez da zehazki gure aitari buruzkoa, nahiz eta nire bizipen batean oinarritua izan. Poema batean garrantzitsuena ez da-eta gertatu zen hura, ezta gertaera horren deskribapena ere, poema batean garrantzitsuena da poema horrek sortzen duena:
|
|
|
Eta baita kritikei eta kritikari literarioei buruz.
|
Baina
zer iritzi dute egungo euskal kritikaz hemengo kritiko literarioek. Interesgarria litzatekeelakoan horietako bati luzatu diot galdera.
|
|
|
Gertakari sozial horrek bete behar duen baldintza nagusia informatiboa izatean datza, eta ez da gutxi kontsumismoaren gurpil zoro bezain kitzikagarrian orientabide argigarriren bat eskaini ahal izatea. Unibertsitate mailako kritikaren irispideak apalagoak dira, ez du beraz eragin sozialik,
|
baina
funtsezko baliabide bat da, literatura, egile eta obrak instituzionalizatzeko prozesuan. Hau da:
|
|
|
Beraz, komunikabideek pil pilean dabilen aktualitatea dute helburu, eguneroko anabasaren artetik izenburu hau edo bestea nabarmentzea, normalean izenburu eta egileen inpaktu sozialak bultzata. Akademiek, berriz, beste sosegu batekin jardun dezakete,
|
baina
mundu zurrunbilotik kanpo ibiltzea dute ondorio.
|
|
|
Geure buruarengan aski konfiantza ez bagenu bezala. Parodiak gizartearen hipokrisia salatzeko tresna katartikoak izan daitezke,
|
baina
gurean ez zait iruditzen beti funtzio hori betetzen dutenik. Badago autoflagelazio bat, geure burua apaletsi nahiko bagenu legez?
|
|
|
Dirulaguntzak eskatzeko egitasmo asko gaztelaniaz egin behar izaten ditugula ez aipatzeagatik, dirua eman edo ez eman deliberatu behar duten profesionalek askotan ez dakitelako euskaraz.
|
Baina
jakina, orain esan ohi den bezala: garrantzitsuena ez da hizkuntza, ebakuntza egingo dizun zirujaua ona izatea baizik.
|
|
|
Ederra txandrioa,
|
baina
txandrio hori soilik euskal zinemagintzan ote ala euskal arte guztietan orokorrean. Jarraitu dugu begiratzen nola dagoen egun euskal kulturaren panorama.
|
|
|
Eta balio bat baino gehiago izanez gero, ba al du Literaturak balio praktikorik MacMillan adituak Historiari aurkitzen dion moduan, edo antzekoan sikiera? Jakina, idazlea izanik, badut nik galdera horretarako erantzun propioa,
|
baina
ikuspegi orokor eta zabalago baten bila hasi naizenez, galdera hori kritikari profesional bati luzatzea otu zait. Horrela, idazle, irakasle eta kritikari den Víctor Morenorekin hitz egin dut (berari ez zaio «kritikari literario» esatea gustatzen, «kritikari» baizik).
|
|
|
«Agian nahasita egon naiteke, erantzun dit Víctor Morenok bere betiko ironia tanta horrekin?,
|
baina
iruditzen zait literaturak, printzipioz, irakurtzeko balio duela. Ez diot aurkitzen beste helburu espezifikoagorik.
|
|
|
|
Baina
, benetan, literaturak ez du ezertarako balio. Literatura ez da gauza inori on edo min egiteko.
|
|
|
Litekeena da literaturak balio izatea honetarako edota beste hartarako.
|
Baina
askoz zailagoa da demostratzea helburu hori gauzatu egin zela literaturarekin harreman estuak izan zituen inoren jarreran.»
|
|
|
nobela bat sakona dela esaten da.
|
Baina
nola neurtzen da sakontasun hori. Hori da Víctor Moreno kritikariak idazle bati, Anjel Lertxundiri kasu honetan, galdetu nahi diona.
|