2004
|
|
Genoveva pertsona oso serioa zen, hitz gutxikoa, berrogeita hamar
|
urte
ondo beteak zituena. Gaurko egunetik begiratuta, bizitzak eman didan esperientziarekin, Pauline Bernardetteren kontrako izpiritua zela iruditzen zait.
|
|
Konprenitu edo ez konprenitu, ordea, han irauten zuten suaren mihi beltzek, eta gero eta beltzago, gainera. Gure mendiko bigarren
|
urtean
sartu ginenerako, ia eguneroko kontua izaten zen bere petralkeria. Mementoren batean, goizean ez bazen arratsaldean eta arratsaldean ez bazen gauean, muturra jarri eta zapuztu egiten zen nirekin.
|
|
Troia izeneko hiria hartu nahi zuten. Baina
|
urtea
joan eta urtea etorri, eta ezin zituzten hiri hartako murailak zeharkatu. Akilesek berak ere ezin izan zuen.
|
|
Troia izeneko hiria hartu nahi zuten. Baina urtea joan eta
|
urtea
etorri, eta ezin zituzten hiri hartako murailak zeharkatu. Akilesek berak ere ezin izan zuen.
|
|
|
Urte
asko dira Pauline Bernardette eta biok elkarrekin gabiltzala, eta ondo ezagutzen nau, inork baino hobeto. Ni dudati gelditu nintzen, egia aitortu ala ez aitortu.
|
|
orain artinoko paperak korrejitu, orraztatu eta apaintu, Mo. Badakizua zenbat
|
urte
behar ukan zituen Jaun Done Agustik bere Aitorpenak korreji, orrazta eta apaintzeko?
|
|
—Baieki! Hamar
|
urte
haik korrejitzen, orraztatzen eta apaintzen iragan ondoan, bere Aitorpenen bigarren partearekin hasi zuzun. Eta orain, barkamendua galtatzen deitzut, Mo, baina lanean jarraiki behar dizut.
|
|
Lehenengoa, zaldi gorri bat, oso fina, oso dotorea, kopetan lauki txuri baten antzeko mantxa zeukana; bigarrena, gizon gazte eta hortzaundi bat, igeltseroa edo, errotaren teilatuan lanean ari zena; hirugarrena, aurrekoaren anaia bixkia zen beste hortzaundi bat, hori ere teilatuan; laugarrena, Antiaju Berde. Honek hirurogei bat
|
urte
zituen, eta —azal txurikoa, aurpegi edo lepoko zaintxo urdinak agerian uzten zizkiona— botila kristalarekin eginak ziruditen antiaju berde batzuk zeramatzan. Bai egun hartan eta bai gero, halaxe ikusiko nuen beti, antiaju berde haiekin, begiak ezkutatuta.
|
|
—Jakina, ezin izan bestela zaren gaztearekin. Baina nik dagoeneko baditut
|
urte
batzuk, eta hamaika gauza ikusita nago munduan. Gerra, esaterako.
|
|
—Hogeigarren mendea da, lagun, edo zehatzago esatearren, 1940
|
urtea
, baina hau Euskal Herria da, eta Euskal Herria gerra batean ibili da orain dela gutxi arte, eta gose asko dago, pobrezia handia, jende gutxi basoak garbitzeko, eta hotsa dabil, otsoz beteta daudela mendiak.
|
|
Edo otsoena gertatu eta askoz geroago ikasi nuen frantsesez esanda: ousontlesneigesd' antan. Zenbat
|
urte
joan ote dira betikoz urtu zirenetik. Zeren urtu egin baitziren, eta haiekin batera gure gaztetasuna ere urtu egin baitzen.
|
|
Bada, edadeko behia. Edadeko behiak ahaztu egiten du bezperan gertatutakoa, baina bizi bizirik dauka buruan berrogei
|
urte
lehenagokoa. Nolanahi ere, neronek esango dizut otsoengandik alde egin egunean agindutakoa.
|
|
Eta, pentsatzen jarrita, sasoirik gabe ere abiatuko nintzateke baldin eta zenbat denbora gelditzen zaidan jakingo banu. Bi
|
urte
badauzkadala esango balidate, kasu, nire kalkuluak egin, neurtu indarrak ondo, eta ahalegina egingo nuke. Esaera zaharrak dioen bezala:
|
|
Bai, ailegatu egingo nintzateke Balantzategira aipatutako bi
|
urte
horiek baneuzka. Dauzkadan ala ez, hori da ez dakidana.
|
|
—Hi hamabi
|
urte
biziko haiz.
|
|
—Hi hamabost
|
urte
—zakurrari. Eta zakurrak:
|
|
—Bego, laurogeita zortzi
|
urte
biziko haiz —esan omen zion orduan denbora partitzen ari zenak— Baina laurogeita zortzi horietatik, hogeita hamahiru gizon bezala pasako dituk; hogeita zortzi, astoa bezala lan eginez; hamabost, zakurki; eta azkeneko hamabiak arrastaka sugearen moduan.
|
|
—esan izango nion nik— Zeren mordoxka edozein gauza izan baitaiteke. Hiru
|
urte
, mordoxka; berrogei urte, mordoxka; berrehun urte, mordoxka. Nondik begiratzen zaion.
|
|
—esan izango nion nik— Zeren mordoxka edozein gauza izan baitaiteke. Hiru urte, mordoxka; berrogei
|
urte
, mordoxka; berrehun urte, mordoxka. Nondik begiratzen zaion.
|
|
—esan izango nion nik— Zeren mordoxka edozein gauza izan baitaiteke. Hiru urte, mordoxka; berrogei urte, mordoxka; berrehun
|
urte
, mordoxka. Nondik begiratzen zaion.
|
|
Eta Denbora partitzaileak zehaztu egingo zuen, eta
|
urte
jakin batzuk esango zizkidan. Esate baterako, ehun.
|
|
—Mundura 1940
|
urte
aldera etorri nintzen, eta orain berriz mendea bukatzear dago. Esan nahi du horrek berrogeita hamar bat urte pasa ditudala munduan.
|
|
—Mundura 1940 urte aldera etorri nintzen, eta orain berriz mendea bukatzear dago. Esan nahi du horrek berrogeita hamar bat
|
urte
pasa ditudala munduan. Ehun bizitzeko jaioa naizenez, ehun ken berrogeita hamar berdin berrogeita hamar.
|
|
Ehun bizitzeko jaioa naizenez, ehun ken berrogeita hamar berdin berrogeita hamar. Berrogeita hamar
|
urte
gelditzen zaizkit oraindik, eta merezi dit Balantzategira poliki poliki abiatzea. Bidean hamar urte galduta ere, zenbat denbora hango baso itzalean lasai egoteko!
|
|
Berrogeita hamar urte gelditzen zaizkit oraindik, eta merezi dit Balantzategira poliki poliki abiatzea. Bidean hamar
|
urte
galduta ere, zenbat denbora hango baso itzalean lasai egoteko!
|
|
—Hauxe du ona
|
urte
garai honek —esan nion La Vacheri— Soildu egiten dituela basoak, eta errazago ikusten dela zein mundutan bizi garen.
|
|
Genovevak
|
urtetan
egon zuen kartzelan.
|
|
Nik nahiago nukezu Paulo Anakoretari bezala gerta baledi. Desertuan egon zuzun saindu hura hirur hogei
|
urtez
bakar bakarra, eta egunoroz egunoroz bele bat jiten zitzozun mokuan ogi baten erdia ziala. Behin batez, hirur hogei urte haik iraganik, Simon saindua bisitaz joan zitzozun, eta zer gertatu zen orduan?
|
|
Desertuan egon zuzun saindu hura hirur hogei urtez bakar bakarra, eta egunoroz egunoroz bele bat jiten zitzozun mokuan ogi baten erdia ziala. Behin batez, hirur hogei
|
urte
haik iraganik, Simon saindua bisitaz joan zitzozun, eta zer gertatu zen orduan. Bada beleak ogi osoa ekarri ziala:
|
2010
|
|
Erreformak jite politiko eta pertsonala hartu zuen Ingalaterran. Henry VIII.a erregeak, hasiera batean Lutherren aurka jartzeagatik, Defensor Fidei titulua jaso zuen 1531n, baina
|
urte
horretan bertan
|
|
Aragoiko Katalinarekiko dibortzioa onartu ez ziotelako, Erromako aginpetik alde egin eta Ingalaterrako elizaren buru jarri zen.
|
Urte
gutxitan eliza hau luteranismoaren eta kalbinismoaren liturgia eta fedearen tankera hartuz joan zen. Eta honekin guztiarekin batera, protestantismoaren antolaketa hierarkiko ahularen ondorioz, sekta protestanteak ederki ugaritu ziren, sekta horiek beraiek auzi politiko berri bihurtu ziren arte.
|
|
Ez da identitate makala hirurehun
|
urtean
aldatu gabe honela iraun badu!
|
|
Gogoan izan behar da Tolosan 1562an lau mila higanote sarraskitu zirela, eta, 1572ko San Bartolome gauez, Frantzia osoan hogei milatik gora. Berrehun
|
urte
geroago, protestanteak gutxiengo gorrotatua ziren Frantzian, nahiz eta herrialde osoan, Nantesko ediktuak hala aginduta, erlijio askatasuna indarrean egon.
|
|
Bizpahiru belaunaldiren buruan lehen migratzaile ekonomikoak izan direnek eskakizun kulturalak edo erlijiosoak aldarrika litzakete, eta, orduan, nork esango die ez dutela talde gisa inolako eskubiderik? Bertako minoriak eta kanpoko minoriak deiturak oso definizio ahulak dira ehun
|
urteren buruan
.
|
|
AEBetan, Frantzian eta Ingalaterran istiluak izan direnean bigarren eta hirugarren belaunaldiko etorkinak izan dira poliziaren aurrean.
|
Urteak
pasatu eta gero, lehen migratzaileen ondorengoak ez dira gizarte berrietako partaide integratuak sentitzen. Beltzek, magrebiarrek edo asiarrek nahimen berezituak gorpuztu dituzte mendebaldeko gizarteetan eta ez dute bat egin bertako gizartekideekin, ez politika migratzaileek nahi duten heinean, bederen.
|
|
Gogoan izan adibide hurbileko bat: Nafarroako Enrike Ill.ak 1593
|
urtean
katolizismoa besarkatu zuen bakea lortu eta Frantziako Enrike IV.a izateko. " Paris bien vaut une messe" esan omen zegoen.
|
|
Europa barnean ere, beste hainbeste. Inkisizioak ezarritako sorgin ehiza Euskal Herrian bertan ezagutu zen, ehun
|
urte
luzeetan Anboto, Zeberio, Senpere, Donibane Lohizune, Zugarramurdi edo Hondarrabikoak.
|
|
Nolanahi, 1876
|
urtea
mugarria izan zen lehen euskal etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki.
|
|
Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen munduko lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo
|
urtean
Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin.
|
|
Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin. Hala ere, jadanik 1880ko hamarkadaren lehen
|
urteetan
bai Montevideoko eta bai Buenos Aireseko euskal etxeetan piztu ziren eztabaida biziak euskaldun guztiak integratzeko, aintzat hartu barik jatorriz nondarrak ziren.
|
|
Montevideoko euskal etxeak hasiera hasieratik bazuen barne aldizkari bat, Laurak bat izenekoa, foruzaletasun intrantsigentearen postulatuak eta defendatzen zituena. Kontua da 1883
|
urtean
barne aldizkari horretan zenbait aldaketa gertatu zirela, esaterako, hamabosterokoa izatetik hilabetean lau aldiz plazaratzera pasatuko zen, eta, gure harirako garrantzitsuagoa dena, erredakzio kontseiluko kide bilakatu ziren bai Jose Aretxabaleta eta bai Domingo Ordoñana ere.
|
|
Auzia nondik etorri zen? Montevideoko euskal etxeak hainbat emigrante gaixo edota behartsu sorterriratu zituen aurreko
|
urteetan
, baina, horrek sortutako gastuaren handiak gainditu egiten zuen elkartearen ahalmen ekonomikoa. Hori dela-eta, 1882an, euskal etxearen hegapekoa baina guztiz beregaina izango zen beste erakunde baten antolaketa aztertu zen, La Caja Vasco Navarra de Reempatrio izenekoarena.
|
|
Larresoroko seminarioan luzaroan hezi ziren ez soilik Iparraldeko apaizak, baita ere bertako eliteak eta protoeliteak. Joan gaitezen, bada, 1893
|
urtera
eta Larresoron aurkituko ditugu irakasle eta ikasle, batetik, Arnaut Abadia, seminarioko zuzendari" ezin ahantzizkoa" eta gure literaturako klasiko ezezaguna, Eskualduna astekariaren Laborarier saila urte luzez idatzi zuena, eta bestetik hamazazpi urteko Jean Etxepare, unibertsitate aurreko azken ikasturtean eta, omen, liburuei sobera emana zena. Azken ikasturte horretan, beraz, Arnaut Abadia bithirindarra izan zen Aldudeko medikuaren filosofia irakaslea:
|
|
Larresoroko seminarioan luzaroan hezi ziren ez soilik Iparraldeko apaizak, baita ere bertako eliteak eta protoeliteak. Joan gaitezen, bada, 1893 urtera eta Larresoron aurkituko ditugu irakasle eta ikasle, batetik, Arnaut Abadia, seminarioko zuzendari" ezin ahantzizkoa" eta gure literaturako klasiko ezezaguna, Eskualduna astekariaren Laborarier saila
|
urte
luzez idatzi zuena, eta bestetik hamazazpi urteko Jean Etxepare, unibertsitate aurreko azken ikasturtean eta, omen, liburuei sobera emana zena. Azken ikasturte horretan, beraz, Arnaut Abadia bithirindarra izan zen Aldudeko medikuaren filosofia irakaslea:
|
|
Aldudeko medikuaren lerro horiek 1916koak dira, Abadia filosofia irakaslea hil zenean, Gerla Handiko lubakietatik Eskualduna astekarira bidali zuen obituariotik aldatuak. Segun antza, urtebetez esne mamitan bizi izan zen Etxepare gaztearen gogoa, eta dioskunez, laburregi iritzi zion ikasturte horri, haren ustez bospasei
|
urte
zirelarik gai mamitsu horietan barneratzeko. Oroitzapenak oroitzapen, baina, Etxeparek krisi sakona eduki zuen azken ikasturte horretan, ze, Arnaut Abadiaren azalpenek, dirudienez, hainbat zalantza sortu baitzizkioten hamazazpi urteko gazteari, munduaren eta biziaren bilakaeraz.
|
|
Bada, sexu agerikoa aipatzeaz gainera, halaber nor eta Nietzsche bera zegoen kukututa Buruxkak liburuaren orrialdeetan han hemenka. Ez da harritzekoa, beraz, Buruxkak 1910ean argitaratu bazen ere, izatez bahituta eta zentsuratuta egon izatea hurrengo 70
|
urte
luzeetan. Buruxkak zeharo subertsiboa zen:
|
|
Parentesi artean bezala, beste dokumentu bat erakutsiko dut, lehen ortodoxia horren pisua begien bistakoa bihur dakigun darwinismoari doakiola. Aipatuko dudana Eskualdun Ona astekariaren 1905eko zenbaki batetik hartua da, hots, hiruzpalau
|
urtez
izenaz aldatutako Eskualduna astekaritik. Izatez, bilduma osoa arakatu dut 1887tik hasi eta 1917 artean salbu eta 1913ko zenbakiak, hau da, 1500en bat zenbaki aztertu ditut banan banan, 52 aste bider 29 urte eginez.
|
|
Aipatuko dudana Eskualdun Ona astekariaren 1905eko zenbaki batetik hartua da, hots, hiruzpalau urtez izenaz aldatutako Eskualduna astekaritik. Izatez, bilduma osoa arakatu dut 1887tik hasi eta 1917 artean salbu eta 1913ko zenbakiak, hau da, 1500en bat zenbaki aztertu ditut banan banan, 52 aste bider 29
|
urte
eginez. Bada, urte horietan zehar ez dut Darwini buruzko edo darwinismoari buruzko azalpenik topatu, ezta sikiera aipamen solterik ere.
|
|
Izatez, bilduma osoa arakatu dut 1887tik hasi eta 1917 artean salbu eta 1913ko zenbakiak, hau da, 1500en bat zenbaki aztertu ditut banan banan, 52 aste bider 29 urte eginez. Bada,
|
urte
horietan zehar ez dut Darwini buruzko edo darwinismoari buruzko azalpenik topatu, ezta sikiera aipamen solterik ere. Zer esanik ez, Frantziako isiltasunezko konspirazioari leporatu ahal diogu hutsune hori, baina, nire ustez Arbelbideren harresia da errudun probableagoa.
|
|
Baina, deigarriena da, bigarren ortodoxia horren abiapuntuan zer eta darwinismoa dagoela, zeren
|
urte
horietan uste baitzen hizkuntza batzuk bestetzuk baino hobeak zirela, garatuago zeudela, eta hautespen naturalaren ekintzari aupada eman behar zitzaiola, hizkuntza baldarrak albait arinen ezaba zitzan, euskara gure kasuan. Jakina, ikuspegi horretatik euskarak, traketsaren traketsaz, ez zeukan zer egiterik eta enbarazutik kentzea zen hoberena.
|
|
Piarres Lafittek ondotxo edo ezagutu zuen Jean Etxepare, berau Kanbon bizi izan zen
|
urte
laburretan, eta Piarres Lafittek jakin bazekien Etxepareren artikuluetan hitz erdika edo laurdenka usna zitezkeela haren azpi gogoetak. Ez da harritzekoa jakitea Buruxkak liburuaren eskarmentuarekin Etxepare hortik aurrera kautoagoa eta xuhurragoa izan zela.
|
|
Haeckelen dibulgazio liburu horietariko bat euskaraz Unibertsoaren misterioa dei genezakeenaXX. mendeko lehen hamarkadetako manifesto antikristautzat jo da, eta kristoren oihartzuna eduki zuen maila guztietan. Txit arrakastatsu suertatu zen, eta esaterako, 100.000 ale baino gehiago saldu zituen argitaratu zen urtean, 1899an, eta ia hiru halako hurrengo hogeita hamar
|
urtean
: eta hori alemanez bakarrik.
|
|
Horixe diosku Lafittek itxaropentsu giristinoaren ikuspegitik, baina izatez Etxepareren ziliportari ihardetsi dio. Ahor, ba, bien arteko eztabaida pil pilean, herioak Aldudeko medikua hamabost bat
|
urte
lehenago eroan zuen arren.
|
|
Ordizian jaio zen Bizente Aizpuru Agirrezabala, 1889ko apirilaren 2an. Bergarako seminarioan eta Lekarozeko ikastetxean amaitu eta gero, Suitzako Friburgon lortu zuen nekazaritza ingeniariaren titulua, ikasketak lau
|
urtetan
burutu ondoren. Suitzako egonaldi horrek izpiritu kritikoa bizkortu zion; izatez, Thomas Huxley ren irakurle amorratua eta miresle zintzoa egin zen bertan, eta baita agnostiko.
|
|
Vinsonen episodio horrek, nahi gabe, Jules Verneren nobela haren kapitulu bat gogorarazten dit beti, alegia, Virginiako Richmond-etik irla misteriotsuraino Cyrus Smith ingeniariak eta egindako ihesa 1865ko martxoaren amaieran, globoz, urakan izugarri batek hauspotuta.
|
Urteak
eta urteak dira Verne maiteak irla misteriotsu horretan kokatu zituen jazokuneak irakurri nituela artetan errateko, noizko ote Verne euskaraz?, baina, nahi gabe, oroitzapen gozo horrek oso begiko egiten dit Julien Vinson hori, bide batez esateko gure artean gehienetan hain gutxi estimatzen dena. Izan ere, bere garaikide euskaltzaleek eta ostekoek beste horrenbesteeuskararen izterbegitzat jo zuten Julien Vinson, euskal ikasketei haren ekarpen garrantzitsuak gorabehera, zeren, euskararen desagerpen hurbila Julien Vinsoni saihestezina eta, aldi berean, desiragarria ere iruditzen baitzitzaion.
|
|
Vinsonen episodio horrek, nahi gabe, Jules Verneren nobela haren kapitulu bat gogorarazten dit beti, alegia, Virginiako Richmond-etik irla misteriotsuraino Cyrus Smith ingeniariak eta egindako ihesa 1865ko martxoaren amaieran, globoz, urakan izugarri batek hauspotuta. Urteak eta
|
urteak
dira Verne maiteak irla misteriotsu horretan kokatu zituen jazokuneak irakurri nituela artetan errateko, noizko ote Verne euskaraz?, baina, nahi gabe, oroitzapen gozo horrek oso begiko egiten dit Julien Vinson hori, bide batez esateko gure artean gehienetan hain gutxi estimatzen dena. Izan ere, bere garaikide euskaltzaleek eta ostekoek beste horrenbesteeuskararen izterbegitzat jo zuten Julien Vinson, euskal ikasketei haren ekarpen garrantzitsuak gorabehera, zeren, euskararen desagerpen hurbila Julien Vinsoni saihestezina eta, aldi berean, desiragarria ere iruditzen baitzitzaion.
|
|
Badakigu HMS Beagle itsasontzia 1835eko irailaren 15ean iritsi zela Galapagos artxipelagora eta inguru horretan gelditu zela urriaren 20ra arte, izan ere, Darwinen beraren egunkariko xehetasunez gainera, ezagunak baitira FitzRoy kapitainarenak ere. Beagle itsasontziaren misioa, izatez, Patagonia eta Tierra del Fuegoko kostaldeetako nabigazio mapak egitea zen, eta, 1831ko abenduan itsasoratuta, 1836ko urrian moilaratu zen berriro Ingalaterran, ia bost
|
urteko
periploa burutu eta gero. Hiru eguneko egonaldia egin zuten Floreanan, hain zuzen irailaren 24tik 26ra, bai itsasaldea zein lehorraldea miatuz.
|
|
Alabaina, dortoka erraldoiak ziren janari nagusia, apoarmatuak. Artean ugari zirelarik, Darwini Lawsonek esan zionez, nahikoa zen egun biko ehiza, asteko hurrengo bostetan dortokakia jateko; dena dela, dortoka kopurua nabarmen behera eginda zegoen, zenbait
|
urte
lehenago egun bakar batean gutxienez 200 bat meta baitzitezkeen fragata baten sotoan. Areago, dortoka erraldoi horietariko asko erraldoiak ziren benetan, gizon bi behar izaten zirelarik tripaz gora jartzeko, eta sei bat gizon dortoka altxatu ahal izateko.
|
|
Areago, dortoka erraldoi horietariko asko erraldoiak ziren benetan, gizon bi behar izaten zirelarik tripaz gora jartzeko, eta sei bat gizon dortoka altxatu ahal izateko. Nicholas Lawson delako horren ustez, dortoka nahikorik zegoen beste hogei bat
|
urterako
, baina usteak uste, hurrengo hamar urteetan desagertu ziren Floreanatik, bai zuzenean ehiza jarraituaren larregiaz, jakina, eta bai ere, zeharka, bertan askaturiko ahuntzen lehiarengatik edota txakurrek eta arratoiek jandako arrautza eta kume txikien galerarengatik. Bai, Floreanako dortoka erraldoien populazioak suntsitu egin ziren 1850 urte aldera, eta artxipelagoko beste uharte batzuetan arean geroxeago.
|
|
Areago, dortoka erraldoi horietariko asko erraldoiak ziren benetan, gizon bi behar izaten zirelarik tripaz gora jartzeko, eta sei bat gizon dortoka altxatu ahal izateko. Nicholas Lawson delako horren ustez, dortoka nahikorik zegoen beste hogei bat urterako, baina usteak uste, hurrengo hamar
|
urteetan
desagertu ziren Floreanatik, bai zuzenean ehiza jarraituaren larregiaz, jakina, eta bai ere, zeharka, bertan askaturiko ahuntzen lehiarengatik edota txakurrek eta arratoiek jandako arrautza eta kume txikien galerarengatik. Bai, Floreanako dortoka erraldoien populazioak suntsitu egin ziren 1850 urte aldera, eta artxipelagoko beste uharte batzuetan arean geroxeago.
|
|
Nicholas Lawson delako horren ustez, dortoka nahikorik zegoen beste hogei bat urterako, baina usteak uste, hurrengo hamar urteetan desagertu ziren Floreanatik, bai zuzenean ehiza jarraituaren larregiaz, jakina, eta bai ere, zeharka, bertan askaturiko ahuntzen lehiarengatik edota txakurrek eta arratoiek jandako arrautza eta kume txikien galerarengatik. Bai, Floreanako dortoka erraldoien populazioak suntsitu egin ziren 1850
|
urte
aldera, eta artxipelagoko beste uharte batzuetan arean geroxeago.
|
|
Itsasoratu zenean Beaglen 1831n, Darwinek espezieak mudaezintzat zeuzkan, Cambridge-ko bere irakasleek bezala. Baina, bidaian zehar hurrengo
|
urteetan
hainbat eta hainbat behaketa egin zituen Hegoameriketako geldialdietan, erabat harrituta utzi zutenak, eta, areago, astindu egin zutenak espezieen finkotasunean zuen ustekizuna. Galapagoetako bisitaldi laburrean aurkitu zuen pentsaera aldaketa horretarako halabeharrezkoa izango zen froga.
|
|
Hau da, Darwinek ulertu egin zuen, bai, birigarroen artxipelago espeziazioa, baina ez, ostera, txonten erradiazio adaptatiboa. Kontuak kontu, Galapagoetako txonta horiek Darwinen txonta legendarioak bilakatu ziren ehun
|
urte
geroago.
|
|
Bestelako bisitari famadunak ere igaro ziren Galapagoetatik. Esate baterako, Darwin baino bospasei
|
urte
geroago Herman Melville idazlea agertu zen irletatik. Egia esan, 1841ean eman zuen izena Acushnet baleontzian, eta Galapagos eta Ekuador artean arrantzatu zuen, hurrengo urtean desertatu arte.
|
|
Esate baterako, Darwin baino bospasei urte geroago Herman Melville idazlea agertu zen irletatik. Egia esan, 1841ean eman zuen izena Acushnet baleontzian, eta Galapagos eta Ekuador artean arrantzatu zuen, hurrengo
|
urtean
desertatu arte. Moby Dick argitaratu zuen 1851n.
|
|
Esan dezagun bakarrik, Beagle itsasontzian sartu aurretik apaiz joatekotan egon zen Charles Darwin hura, geroago eta sinesgogorrago bihurtu zela, mundu zabaleko naturaren behaketa eta azterketak ezari ezarian higatu eta lorrindu egin zuela haren kredoa, eta, azkenik, hautespen naturalaren ohartzeak guztiz amatatu zuela geratu zitzaion fede apurra. Abiapuntuko gizon gazte sinestuna, fedebakoagoa bilakatu zen
|
urteak
aurrera joan ahala, eta, ohartzeke, Huxley lagunak asmatutako" agnostiko" berba esanguratsuan hartu zuen aterpe, zeren eta, emazte maite eta sintsarekiko begiruneagatik, oso gogor egiten baitzitzaion" ateo" erabiltzea bere buruaz aritzeko. Hala izanik ere, zituen erlijio usteak argitzean, Darwinek bere autobiografia adierazgarrian idatzi zuenez, hautespen naturalaren legea aurkitu eta gero" ez dirudi diseinu handiagorik dagoenik izaki organikoen eraniztasunean eta hautespen naturalaren jardunbidean, haizeak putz egiten duen norabidean baino".
|
|
Armand David apaiz lazarista 1861ean bidali zuten Pekinera misiolari, hogeita hamasei
|
urterekin
, eta hasiera batean txinera eta bertako ekanduak ikasten aritu arren, oso laster hasi zen inguruetatik joan etorri txikiak egiten, ehunen bat kilometrotakoak, ibilaldi horietan bilduma zoologiko eta botaniko oso interesgarriak eskuratu zituelarik. Izan ere, Txinara Pariseko Natur Zientzietako Museoko irakasle askoren enkarguekin iritsi zen, bertako fauna eta florako aleak bildu eta Frantziara bidal zitzan.
|
|
Bada, 250 espezie berri zeuden, Pariseraino iritsitako landare horien artean. Armand Daviden lagin naturalistiko joriak metatuz joan ziren Pariseko museoko karraju eta sotoetan, eta
|
urte
luzeetarako lana eman zien talde taxonomiko desberdinetako adituei, esate baterako, ugaztun, narrasti, anfibio eta arrainak sailkatu eta identifikatzeko, eta bai era askotako ornogabeak, batez ere tximeletak, kakarraldoak, armiarmak, barraskiloak, izainak, zizareak eta. Hau da, Armand
|
|
Gizon hori Ezpeletan jaioa zen, eta, zer esanik ez, Parisetik bueltan Lapurdiko herri horretaraino ere hurbildu zen gurasoak eta haurrideak ikustera, euron artean atseden hartzera, hainbeste
|
urtez
urruneko lehorretan ibili eta gero. Armand David Haltsuet naturalista handia
|
|
1826an jaio zen, eta Larresoro eta Baionako seminarioetan ikasi ostean, Parisera jo zuen 1848an eta apaiztu egin zen 1850ean. Gero hamar bat
|
urte
eman zituen Italiako iparraldean, Savonan, natur zientziak irakasten, harik eta Txinara bidali zuten arte.
|
|
Nahikoa argi dago eboluzioaren ideiak interes publiko zabala piztu zuela bai Britainia Handian eta bai Alemanian. Egia esateko, Ingalaterran, Darwinen aldekoen artean beti aipatzen diren Hooker, Huxley, Bates eta Lyell famatuez bestalde, zientzia elkarte nagusiek jarrera oso zuhurra mantendu zuten, Espezieen jatorria 1859an argitaratu eta hurrengo
|
urteetan
. Kasurako, the Linnean Society, the Royal Socieiy cf London eta the Geological Society cf London elkarteek ez zuten darwinismoari buruzko artikulurik argitaratu hurrengo hamarkada osoan.
|
|
Halandaze, Darwinek oihartzun ozena lortu zuen irla osoan. Ez dago esan beharrik, darwinismoak Alemanian ere eduki zituen detraktoreak, baina, Alemanian arrakasta galanta irabazi zuen lehen unetik beretik, eta Espezieen jatorria jadanik 1860an agertu zen alemanierazko bertsioan eta, areago, bost edizio saldu zituen
|
urte
horretan bertan. Ernst Haeckel nabarmendu zen Alemaniako darwindarren artean.
|
|
Zergatik arbuioa? Bada, lehenengo eta behin,
|
urte
horietan loratu frantses naturalistak oso ilun eta erdipurdikoak izan zirelako, hau da, Darwinen mezua entzun zutenak pisu espezifiko txikikoak izan ziren. Aspaldian igarota zeuden Cuvier ospetsuaren egunak, eta belaunaldi berriak berorrengandik heredaturiko ideiak transmititzearekin kontentatu ziren besterik gabe.
|
|
Dena dela, batzuen batzuek Clemence Royer en aitzinsolasaren meritutzat aurkezten dute, aspaldian ahaztutako Lamarck zaharra eboluzio darwindarraren baratzera inguratu zuela, eta bai berpiztu ere. Frantziako zientziaren historiari dagokionez, ez da sekretu bat Darwin neurri batean dtjñ vu bat izan zela nolabait, hain zuzen ere XIX. mendeko lehen
|
urteetako
Cuvier/ Lamarck debatearen errepikapen gisara. Tranfbrmismoa izan zen debate horretan eztabaidatu zen kontzeptu nagusia, eta, erraz esateko, Cuvier-en fixismoa da Frantzian gailendu zena, harik eta Giard zoologoak lamarckismoa 1890 urte aldera atzera ere biziberritu zuen arte.
|
|
Frantziako zientziaren historiari dagokionez, ez da sekretu bat Darwin neurri batean dtjñ vu bat izan zela nolabait, hain zuzen ere XIX. mendeko lehen urteetako Cuvier/ Lamarck debatearen errepikapen gisara. Tranfbrmismoa izan zen debate horretan eztabaidatu zen kontzeptu nagusia, eta, erraz esateko, Cuvier-en fixismoa da Frantzian gailendu zena, harik eta Giard zoologoak lamarckismoa 1890
|
urte
aldera atzera ere biziberritu zuen arte. Jakina, zientzialari frantses askok eta askok elkartu eta kidetu egin zituzten Lamarck behialakoa eta Darwin:
|
|
Kontuak kontu, darwinismoak ez zuen aro onik aurkitu Frantzian. Huxley-k aipatu isiltasunezko konspirazioa instituzionalizatu egin zen, eta
|
urte
luze luzetan Darwin oso gogo txarrez hartu zen Frantziako testuliburu eta ikasgeletan.
|
|
Armand Daviden asmoa Pariserantz lehenbailehen abiatzea bazen ere, hiriburua setio baterako prestatzen ari zelarik, Ezpeletara joatea pentsatu zuen, Euskal Herrian familiarekin sendatuko zelakoan gerla amaitu artean. Nolanahi, Marseillatik Savona hain gertu egonik, Italiako hiri horri bisitalditxo bat egitea deliberatu zuen, bertan irakasle iragandako
|
urteek
tira eginda edo, eta horrela Genoara joan zen eta Doria markesaren etxean egonaldi bat egin zuen. Giacomo Doria markesa aspaldiko lagun du Armand Davidek, izatez, bere ikasle ohia baitzen.
|
|
Alegia, Armand Davidek darwinismoarekin egin zuen topo Genoan. Jakina, Darwinen Espezieen jatorria liburu iraultzailea 1859
|
urtean
argitaratu zelarik, gure David zangarra haren irakurri gabe partituko zen Txinarantz, eta Zeruko Inperioan zeharreko joan etorri eta nekeek ez zioten aukera handiegirik opetsiko holakorik plazaratu zela eta zelako eztabaidak piztu zituen jakiteko.
|
|
Eskualtzaleen Biltzarra, 1930
|
urte
inguruan; fragmentu eta montaia. Ezkerretik hasita:
|
|
Eskualtzaleen Biltzarreko buruzagiak. Argazkiak ez du data zehatzik
|
urte
ingurukoa da, eta, halaber, ez dago argiegi nortzuk diren bertako lagun guztiak.
|
|
Leon Uthurburu Barkoxen jaio zen 1801ean, eta hanka egin zuen gazte gaztetan soldadutzatik ihes. Atzera ere itzuli zen Barkoxera 1855
|
urte
aldera mukuru aberastuta, amerikak hogeita hamar urtez egin eta ostean. Dirudienez, saltoki bat zabaldu zuen Guayaquilen eta ibili eta ibili dirutza galanta metatu.
|
|
Leon Uthurburu Barkoxen jaio zen 1801ean, eta hanka egin zuen gazte gaztetan soldadutzatik ihes. Atzera ere itzuli zen Barkoxera 1855 urte aldera mukuru aberastuta, amerikak hogeita hamar
|
urtez
egin eta ostean. Dirudienez, saltoki bat zabaldu zuen Guayaquilen eta ibili eta ibili dirutza galanta metatu.
|
|
Esan bezala, Galapagos irlak 1832
|
urtean
inkorporatu ziren Ekuadorrera. Jose Villamil Joly jenerala izan zen anexioaren promotore nagusia, eta bai irletako lehen gobernadorea ere, kolonizazio prozesua bultzatu zuelarik.
|
|
Alabaina, preso eta kolonoen nahasketa ez zen uste bezain aproposa gertatu, eta Villamilen proiektu filantropikoak erreka jo zuen luze barik. Bost
|
urte
igarotakoan Villamil jenerala Ekuadorrera itzuli zen guztiz desilusionatuta eta, areago, zorrez josita. Hala ere, Quito eta Guayaquiletik galerianoak bidaltzen segitu zuten, eta Floreanako kolonia legerik gabeko gune ezin arriskutsuago bilakatu zen, halatan non, lehen kolonizazio ahaleginaren laborantza baztertuta batatak eta bananakareagotu egin baitzen baliagai naturalen ustiaketa, hala itsas lehoien larrua, nola dortoka erraldoien olioa, zeina Guayaquilgo argi publikoetarako erabiltzen baitzen.
|
|
Antza, 1846ra arte iraun zuen kargu horrekin. Bonantza
|
urte
horietan eskuratu zuen Floreana.
|
|
Geroago piztu zen Frantziaren interesa, 1860
|
urte
aldera, eta arrazoi bi egon ziren horretarako. Batetik, Galapagos irletan ustezguanoa aurkitzen zen erruz, eta horrek erakarri zuen potentzia handien arreta.
|
|
Ezin izan da zehaztu barkoxtarrak zein
|
urtetan
eskuratu zituen Floreanako bi bostenak. Dirudienez, 1844 urte inguruan erosi zizkion lizitazioz bere lagun eta negoziokide Villamil jeneralari.
|
|
Ezin izan da zehaztu barkoxtarrak zein urtetan eskuratu zituen Floreanako bi bostenak. Dirudienez, 1844
|
urte
inguruan erosi zizkion lizitazioz bere lagun eta negoziokide Villamil jeneralari. Horri buruzko azalpen erjer bezain laxoa irakurri dut Herriko semeak pastoralean, hain zuzen Ene bizi urratsak kantuan:
|
|
Bigarrena: hamar
|
urte
geroago, 1864ko abenduan, entziklika famatu batean Quanta Curaaita sainduak kultura eta zibilizazio modernoaren erabateko kondena argitaratu zuen; Haeckel en ustez, entziklikaren azalpenetan Syllabus errorumzerrendatuta eta anatematizatuta agertzen dira, zientzia modernoak egia argigarritzat dauzkan tesi arrazional eta printzipio filosofiko guztiak. Hirugarrena:
|
|
Hirugarrena: sei
|
urte
geroago, 1870eko uztailean, Erromako elizaren buruak zentzugabekeriaren gailurra ukitu zuen, berarentzat eta bai bere predezesore guztientzat infalibilitatea alegatu zuenean, hots, hutsezintasuna. Hori egitea, Haeckel en ustez, zientzia independentearen kontrako gerla aldarrikatzea zen.
|
|
Hamar
|
urtez
egon niz, Kitoko herrian Goizetik arratseala, etenik lanean Urteak bihikatzen, adina hor nuan Bihotzak arra deitu, maite sor lekuan".
|
|
Hamar urtez egon niz, Kitoko herrian Goizetik arratseala, etenik lanean
|
Urteak
bihikatzen, adina hor nuan Bihotzak arra deitu, maite sor lekuan".
|
|
Kontua da Leon Uthurburu 1853 aldera itzuli zela Frantziara, eta 1855 inguruan Barkoxera. Baina, sorte rritik kanpo hainbeste
|
urte
igaro eta gero, arrotz sentitzen da gaztetako lagunen artean eta faltan sentitzen ditu Guayaquil aldean utzi dituenak. Bestalde, guztiz aberastuta bueltatu arren, hainbat arazo etsigarri tartekatu zitzaizkion itsasoaz bestaldera gelditu funtsak kudeatzeko.
|
|
Aipagarria da, halaber, dokumentuen arabera Leonen anaia bat ere egon zela Ekuadorren amerikak egiten, hots, Jean Baptiste. Itxuraz, urre bilatzaile ibili zen Quijos aldeko errekak ustiatzen, hamar
|
urterako
baimen esklusiboa luzatu baitzioten anaia nagusiari. Gerora, Jean Baptiste hori izango da Leonen testamentuko onuradunetariko bat, Leonek ez omen zuen-eta emazterik, ez seme alabarik.
|
|
Farmazia ikasketak egin zituen Zaragoza eta Madrilen, eta gero Jesusen Lagundian sartu zen 1906an. Biologia irakaslea izan zen hainbat
|
urtetan
hainbat tokitan, hala Oñan nola Erroman, eta makina bat aldiz zeharkatu zuen itsaso zabala Ameriketako hainbat unibertsitatetan jarduteko: Caracas, Montevideo, Buenos Aires, Santiago.
|
|
Caracas, Montevideo, Buenos Aires, Santiago. Aita Laburuk nahikoa ospe zabala lortu zuen, 1930eko hamarkadaren hasierako
|
urteetan
, Ezkioko amabirjinaren agerkundeak gezurrezkoak zirela ebatzi zuenean, Mateo Muxika gotzainaren agindutara. Idazle emankorra, Laburuk besteak beste Origen y evolucion de la vida liburu mardula plazaratu zuen Bilbon 1923an, zeinean eboluzioaren kontra aritu baitzen, batez ere datu zitologikoetan oinarrituta.
|
|
Euskaraz, 1915 aldera hasi zen idazten, orduko Iruñeko giro euskaltzalearen baitan, eta hainbat aldizkarirekin kolaboratu zuen, batez ere Napartarra eta Eskualdunarekin. Nolanahi, Larreko nik Gerla
|
urte
, gezur urte liburuari esker ezagutu nuen, eta ezin tristeagoa, ezin ilunagoa begitandu zitzaidan, gerla kronika hori bera bezalakoa.
|
|
Euskaraz, 1915 aldera hasi zen idazten, orduko Iruñeko giro euskaltzalearen baitan, eta hainbat aldizkarirekin kolaboratu zuen, batez ere Napartarra eta Eskualdunarekin. Nolanahi, Larreko nik Gerla urte, gezur
|
urte
liburuari esker ezagutu nuen, eta ezin tristeagoa, ezin ilunagoa begitandu zitzaidan, gerla kronika hori bera bezalakoa.
|
|
Darwinismoaren etorrera nekosoa ilustratzeko,
|
urte
horietako beste episodiotxo bat kontatu nahi dizut labur zurrean. Protagonista modura Jose Migel Barandiaran() ekarriko dut, alegia, Jose Migel Barandiaran gazte eta itxuraz moderno bat, 1914an Gasteizen apaiztu eta gero Europatik makina bat ikasketa bidaia egin zituena, Telesforo Arantzadi antropologoarekin batera.
|
|
Protagonista modura Jose Migel Barandiaran() ekarriko dut, alegia, Jose Migel Barandiaran gazte eta itxuraz moderno bat, 1914an Gasteizen apaiztu eta gero Europatik makina bat ikasketa bidaia egin zituena, Telesforo Arantzadi antropologoarekin batera. Jose Migel Barandiaran euskal kulturaren patriarka gisa aurkezten digute beti, eta badakizunez antropologia eta etnografiaren alorrak jorratu zituen
|
urte
luze luzetan. Seguruenik, baina, ez duzu inoiz entzun Jose Migel Barandiaran antieboluzionista izan zenik, eta nire ustez datu hori ezin da ezkutatu.
|