|
2000
|
|
|
Pilotan hasi aurretik aizkoran ere jardun omen zenuen. Gogora ekarriko al dizkiguzu zure hastapenetako lehen
|
urte
haiek. Hogeita koska urte pasa dira jadanik.
|
|
|
erdi erdian dagoela Frantzia eta gero apur batzuek bere inguruan. Giroa ere tristea zen, frantziarrek desastre bat izan zuten
|
urte
haietan: Petainen erregimena (nik ezagutu nuen eta ez zen gauzarik ederrena).
|
|
|
aipatzen du, bere ustean1955ekoa, Oargui k saritua. Baina titulu horrekin Oargui k saritu idazlanaren autorea, izatez, Berasaluze tar Sabin Arantzazukoa izan zen; eta in Euzko Gogoa, ilbeltzaotsaila, 1956, 109, irakur daiteke, Txillardegik galdutzat ematen duen lantxoa.Ekibokazio bat izanik ere, guretzat interesgarria da, jada
|
urte
haietan TxillardegiKierkegaard ekin zebilela, esan nahi baitu, bero bero gainera. Izan ere, K. Mitxelena khau dio Leturia-ren. Sarrera hitz batzu?
|
|
|
Aurreko orrialdeek ez dute ispilatzen euskarak
|
urte
haietan bere bizitza sozialorokorrean jasan zuen erasoa. Gu, hemen, frankismoak eliza barnean euskarari jarrinahi izan zizkion muga hertsiez aritu gara (eta agiri jakin eta elkarrekin lotutakobatzuetara mugatu).
|
|
|
1937ko abenduko debekua hizkuntz politika orokor baten funtsa eskainiz emanzen, eta halaxe ulertu zuten gertakari haietako protagonistek. Frankismoaren barneanpiztu zuen eztabaidagatik, agintari zibil militarren eta eliztarren artean sortutako gatazka tenkatuagatik eta erabili ziren prozedura politikoengatik, debekuaren hura hizkuntzpolitikan
|
urte
haietako jazoera politiko ofizial larriena izan zen(). Ezdaukagu orain hori azpimarratzen ibili beharrik, lan osoak esango duena baita.
|
|
|
Autogorrotorako lehenbiziko urrats haiek zirela-eta, barka bekigu adibide gisara gure oroimenazbaliatzea:
|
urte
haietan mukizuak ginenon artean erraz gogoratzen den kontua da nola euskal abesti batikasteari ekitean, esaterako, beti egoten zen kaletarren bat edo beste (nahiz eta gurasoetako bat edo biakmintzatzaile biziki hobeak ziren euskaraz erdaraz baino), jo!, en vasco!, esanez protestatzen zuena.
|
|
|
Iparraldeari dagokionez, bistan da euskal herri mugimenduak irrati sare garrantzitsua eratu zuela 80ko hamarkadan.
|
Urte
haietan eta neurri handi batez Iparraldeko euskaltzale, apez eta Eliza euskaldunari esker, erantzuna eman zitzaion herritar askok eskatzen zuten euskarazko informazioa jasotzeko irritsari. Alde batetik, Estatu frantsesak turismoari ateak zabalduz Iparraldeko jatorrizko kulturari egindako mesprezuari aurre eginez, eta bestetik, herria bizi zedin euskal nazionalismoak agertutako grinari esker, euskarazko irratien panorama biziki aldatu da Baionako Gure Irratia, Nafarroa Behereko Irulegiko Irratia eta Xiberoko Botza irrati estazioen agertzeaz batera.
|
|
|
Lehenbiziko garaia XX. mendeko lehen urteetan hasi zen, irratia sortu zen unetik beretik?, 1936an bukatuz.
|
Urte
haietan, informazio irratiaren alorrean jazoera sonatua izan zen David Sarnoff ek, hogeita bat urteko irratilariak, 1912ko apirilean 62 orduz etenik gabe Titanic en hondoratzea erretransmititu zuenekoa. Sarnoff ek profesionalki lan egin zuen, itsasuntzi erreskatatzaileetako jendea elkarrizketatuz, bizirik atera ziren pertsonen izenak batuz eta jendearen arreta irratibidean ipinaraziz, erantzukizun handiz eta irratia gertaera informatiboen berri emateko bitarteko dinamiko eta egokia zela agerian utziz.
|
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren lehen
|
urte
haietan, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik nola ikusten ditudan harreman haiek, haiei buruzko ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako lehen
|
urte
haietan gogotsu baino gogotsuago egoiten nintzela aitaren aiduru, hura bidaia haietarik noiz itzuliko, zeren eta beti ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
|
Ordea, kolejioan iragan nituen hiru
|
urte
haietan, odolaren distirak urrearenak baino joriagoak gertatu zitzaizkidan, zeren hartarakotz baikenituen zilizioak eta lizifrina, gorputzaren moldatzeko, zentzatzeko eta bideratzeko. Eta, gaueko amesgaizto lizun haietan ere, jaikitzen nintzen ohetik, hartzen nuen zigorra, muturrean burdinazko bola tipi puntadun batzuk zituena, eta astintzen eta zehatzen nuen bizkarra, malkoak begietarik isuri arteraino.
|
|
|
Zeren aita Bartolome izan baitzen ene harroina, eta harroin hura dar dar ikusi nuen, haren jokabide eskasaren ondotik. Eta goganbehartsu nintzen, bada, oker ari ote nintzen, eta goganbehartsu nintzen, halaber, azken
|
urte
haiek gezur handi baten gainean eraiki ez ote nituen. Oker edo zuzen, ordea, egin beharrekoa egina zegoen, eta, jauregia erdi hondaturik zegoela, ez nuen gibela egin... eta trabailariek, halatan, handik bizpahiru hilabeterat akabatu zuten lana —eta, nekeak eragin bertze isilune batean atseden hartzen zuela, segitu zuen—:
|
|
|
Eta, halako batean, berak bi
|
urte
haietan ikasi zituen hitzez baliatzen zela, baita Gorukiren laguntzaz ere, bere nahiaren berri eman zion tribuko buruzagiari, zeinak, mediku edo azti zirudienaren baimenduarekin, hartarako hautabidea eman baitzion.
|
|
|
Eta alferrikakoak izan ziren, halaber, nik
|
urte
haietan eraiki nituen irriak eta esperantzak, zeren eta Nenboz amorosturik nengoèn egun haietan heldu baitziren sei soldadu haiek don Venancioren etxalderat, jujearen manuarekin, zei nak behartzen eta obligatzen baitzituen ene buruaren eta ene pertsonaren atzemaiterat.
|
|
|
Emazteki bikaina zen Felisa, jaun André, ene haz ama eta inudea izan zena... eta ene egiazko ama ere, erranen nuke, lehen
|
urte
haietan, makur handirik gabe. Zeren eta, legearen aitzinean ene ama Ezpeldoiko andere Graziana zen arren, munduratu ere hark munduratu ninduelako, aldiz, Felisa izan nuen nik, lehen urte haietan, ama bihotzeko eta odolaren erdiko, kontseilu emaile eta haurtzain.
|
|
|
Emazteki bikaina zen Felisa, jaun André, ene haz ama eta inudea izan zena... eta ene egiazko ama ere, erranen nuke, lehen urte haietan, makur handirik gabe. Zeren eta, legearen aitzinean ene ama Ezpeldoiko andere Graziana zen arren, munduratu ere hark munduratu ninduelako, aldiz, Felisa izan nuen nik, lehen
|
urte
haietan, ama bihotzeko eta odolaren erdiko, kontseilu emaile eta haurtzain. Eta haren bularreko izan nintzen, eta haren bularrek zaindu ninduten.
|
|
|
Eta ezin fintkiago ohartu nintzen eta ezin zintkiago sentitu ezen huts egin nuela. ...eta, neure bizitza guztiz aldatzeko asmotan lehorretik itsasorat egin nuenean, iragana erauzi nahi izan bainuen neure baitarik eta iraganaz hustu, ahalik eta garbikien eta osokien, nola ontzi bat barrenean duen uraz, neure kontzientzia gidatzen zuten hainbat printzipio eta arau irauliz hartarakotz, zeren eta neure bizitza zabaldu nahi bainuen eta neure libertaterako bidea hedatu; haatik, bortz sei
|
urte
haien ondoren, iragana zetorkidan berriro gainerat, bekatuaren presentzia itogarri harekin eta bere arau hertsi haiekin... eta bere har izugarri harekin, zeinak ausikika jaten baitzuen eta odolustutzen nihaurk denbora hartan bizi izan nuen edo nihaur bizi izan ninduen libertate ustezko hura.
|
|
|
Eta hala akabatu ziren ene umetako
|
urte
haiek, zeinetan aitaren aiduru egoiten bainintzen, gogo gogotsuz, hura noiz etorriko; zeren, orain, aldiz, guztiz kontrakoa baitzen ene gutizia, hark etxetik noiz alde eginen... ez itzultzeko!
|
|
|
Erran dizut,
|
urte
haien aldetik denaz bezainbatean, ezen aitonak sentitzen zuena erraiten zuela, edo hala iduritzen zitzaidala neuri bederen, zeren gizon ona baitzen, hondoz eta erroz —onegia ere bai mundu hartarakotz—, eta hargatik onartu zuela bere huts egite hura ere, jauregia eta negozioen ardura gure aitaren eskuetan uzten zituela.
|
|
|
Markos Fabian baino bi urte zaharragoa zen, Mattinen adinekoa, eta nik, beraz, Fabianek baino urtebete gutiago nuen. Haien aita Ezpeldoiko jauna zen —gure amaren anaia eta gure osaba—, zeinari Bernabe baitzeritzan eta zeinak gonbidatu baikintuen hiruzpalau
|
urte
haietan bere jauregirat, norat joaiten baikinen Mattin eta biok amarekin eta hiruzpalau morroi neskamerekin; baita aitarekin ere, negozioek bakean uzten zutenean... baina nola negozioek bakean uzten zutenean aitak ez zituen negozioak bakean uzten, uste dut ezen behin bakarrik etorri izan zela azkenean eta ez egonaldi osorako. Ama gogara joaiten zen, bere ahizparekin —zeina baitzen gure izeba Emiliani, bertze nonbait ere aipagai izan dudana, zeren eta amak osaba Joanikotekin ezkondu nahi izan baitzuen gure izeba hura— egoiteko gogoz, eta gurekin ere nehork ez zuen erreguka ibili beharrik harat joan gintezen, osaba izebek ongi tratatzen gintuztelako eta lehengusuekin gogaitzeko astirik izaiten ez genuelako.
|
|
|
goitika egiteko gogoa etorri zitzaidan. Zeren haien antzeko hitzak izan bainituen azken
|
urte
haietan arimaren janari, eta janari hura usteldua eta pozoindua zegoen jadanik enetzat, eta arimak ezin jasan zuena nekez jasan zezakeen gorputzak ere. Eta hala egon nintzen, meza akabatu bitartean, gogogaizturik.
|
|
|
gorputzez haren idurikoa dena, edo arimaz bertze norbaitena...? Eta nagok ezen, arimaz denaz bezainbatean, neure idurikoagoa haudala hire gurasoena baino; zeren ez baitziren alferrik joan
|
urte
haiek, zeinetan hire irakasle izan bainintzen, bai matematikan eta bai filosofia naturalean ere... eta ez al dute, bada, maisuaren irakaspenek moldatzen, gradu batean bai bederen, ikaslearen arima?
|
|
|
Eta, nola buruan ez bainuen bertze egiteko hura baizen, eta nola, ondorez, ezin baztertu bainituen neure pentsuetarik portuak eta portuetako tabernak eta neskatxak, hala joan zitzaizkidan bortz sei
|
urte
haiek gisa hartan, plazer haien ehizan, neskatxak eta jan edana trabailu eta festa banitu bezala, orain kandelak eta kandelak pizten, zeren eta kandelen iraupenaren arabera neurtzen baitzuten neskatxa haiek plazerraren denbora, eta orain zurrutari emanez, garagarraren mamatik haragiaren mamirat, zenbatenaz bianda haien jaleago, hainbatenaz gurago eta zaleago...
|
|
|
zenbat eta orbain gehiago, hainbat eta konprometituago, jatorrago, iraultzaileago.
|
Urte
haietan —nik ere norbait izan nahi gure ingurukoen begietara—, behin baino gehiagotan amestu nuen, atsegina eta nahastekaturik, atzipetzen ninduten eguna. Ez nuen sobera eskatzen, ubeldura bat edo bertze aski, gogaide femeninoendako miresgarri.
|
|
|
Nire ustea da, 30etako petrolioaren eta beste gai batzuen aurkikuntzak eskulan eskari handia sortu zuela bat batean, eta laborariak eskulan premia horretara bideratu zituztela trumilean, nekazaritza lurrak hustuta. Lehen
|
urte
haietan langile ugari behar zituzten, baina gero petrolioa ateratzeko ez da ia eskulanik behar. Langabezian geratu zen jende hura guztia, hirietan pilatuta, noraezean.
|
|
|
Ume izateak berak, beharbada, ematen dizu irudipen hori, oso lazeria gorrian eta zoritxar latzean igaro ez badituzu urte txiki horiek. Niretzat ere zoragarriak izan ziren lehen
|
urte
haiek, edo horrela iruditzen zait, behintzat. Gogoratzen dut, adibidez, gure aitak poltsakada bat kanika oparitu zidala, eta kanika haiek etxeko leihotik jaurti eta noraino heltzen ote ziren begira egoten nintzela.
|
|
|
Egun batetik bestera hiltzen eta desagertzen ikusten genuen jendea.
|
Urte
haietako miseria eta lazeriaren ispilu garbia zen leku hura. Donostiako osaba eta amona platano kiloarekin bisitan etorri zitzaizkidan hartan, harmailetan behera jaisten ari ginela, nik ere eskua barandan ipinita nuela, baranda hura gaixoek ukitzen zutela eta eskurik han ez ezartzeko esan zieten.
|
|
|
Eta hala ere, bazitekeen eztanda izan eta gerokoak izatea. Zenbat denbora egin ote zuen berak Motan, gero Etxezurian, eta
|
urte
haietan Henri zer eta nondik nora ibili zen. Denboraren erreferentziak oso galduta zeuzkan.
|
|
|
Xanek zurrut bat edan zuen. "
|
Urte
haietan", esan zuen begibeltzak," auzoan zatiketa handia izan zuan. Gure kuadrilan ere, ordura arte bat eginda ibili ginenak zirt zart bereizi gintuan.
|
|
2001
|
|
|
Lehen
|
urte
haietan trenbideak igarotako udalek lanak finantzatzen laguntzen zuten, akzioen bidez eta baita ardoaren gaineko zerga berri baten bidez ere, baina, nonbait diru gutxiegi bildu eta urtebetera elkarteak porrot egin zuen, lanak ere hainbat urtetan bertan behera utziz.
|
|
|
Seminarioak mukuru. " Norbaitek" gauez tarteka ikurrinaren bat ipini arren (eta" berdeak" atzetik), nork esan behar zuen frankismoa inoiz bukatuko zenik, edo
|
urte
haietan eraikitzen ari ziren fabrika asko laster pikutara joango zirela?
|
|
|
Aipatutako hari tematikoez gain, nobelan egiten diren erreferentzia literario eta filosofikoak azpimarratu nahiko genituzke. J. Prévert poeta surrealista (1997: 67) edo A. Huxley (1997: 143) idazlearekin batera, J.P. Sartre (1997: 101) eta M. Heidegger (1997: 104) filosofo existentzialistak aipatzen dira, 60ko hamarkada amaitzera zihoan
|
urte
haietan jarraitzaile ugari zituzten izenak, ezbairik gabe.
|
|
|
Almantzor eta bere semearen garaian (976), musulmanen presioa inoizbaino gehiago larriagotu zen Iruñean, eta baita beste kristau lurraldeetan ere. Erasoak, hondamenak eta menpekotasun aitorpenak kolpatu ziren
|
urte
haietan, X.mendearen bukaeran, batez ere. Iruñearen aurkako lehen kolpea 978an heldu zen; 982an zirkunstantzia militarrek Antso II.ak akordio bat sinatzera behartu zuten, eta, horrela, hamar urtetarako bakea segurtatu ahal izan zuen; 993an, aurrekourtean Uncastillo galduta, Antso II.aren enbaxadak Kordobarako bidaia egin zuenobedientzia eta leialtasuna eskaintzera; baina aitorpen haien balioa ez zen osohandia, beste erasoak etortzekoak baitziren 994ean, 998an eta 999an.
|
|
|
plazaratu digun nobela labur honek gizpuzkerako egokitzapenaeduki zuela erran behar dugu, Villasanteren eskutik.
|
Urte
haietan Herrian, neska gazteen, hirikoikeriak salatzen eta zirikatzen ziren bertsoen apaingarri maneran irakur daiteke gaur egun Narbaitzen idazkia.
|
|
|
Aipatutako hari tematikoez gain, nobelan egiten diren erreferentzia literarioeta filosofikoak azpimarratu nahi nituzke. J. Prevert poeta surrealista (1997: 67) edo A. Huxley (1997: 143) idazlearekin batera, J. P. Sartre (1997: 101) eta M.Heidegger (1997: 104) filosofo existentzialistak aipatzen dira, 60ko hamarkadaamaitzera zihoan
|
urte
haietan jarraitzaile ugari zituzten izenak, ezbairik gabe.
|
|
|
– Eta natura
|
urte
haietan lehor agertzen hasia zen. Egun bateko oihan eta zuhaitzak desagertzen zihoazen eta gero eta zabalagoak ziren estepa guneak, eta are urriagoa zuhaitz haietatik animalia ezberdinek jan zezaketen elikagaia.
|
|
|
Zaharrek, zaharretan onenek, guk baino hobeki idazten zuten euskaraz, lehen eta oinarrizko hizkuntza zutelako guk ez bezalako moduan; hitz egin, noski, guk baino ederkiago egiten zuen edozein nekazarik, edozein bertsolarik, euskaraz funtsaren funtsean ederkiago zekielako. Hori,
|
urte
haietan, dagoeneko aldarrikatua zuten Altubek, Mokoroak," Sabiagak" (Apalategik), gehiegik entzungor egin bazien ere.
|
|
|
|
Urte
haietan nagusi zen euskal estiloaren arabera, apaingarrietan, letretan, etxeetan, musikan, herri teologia sartu zuen gure poesian, gero Markiegik eta beste gehiagok trebero erabiliko zutena:
|
|
|
|
Urte
haietan heldu zen gorengo mailara Orixeren izena eta omena. Bizirik genuen gure artean gau egunetako ametsetan bila genbiltzan hiz  kuntz eredua, irakaslea eta urrutiko gailurretarik bidea erakusten zigun gidaria.
|
|
|
1934an" ondu" nuen Memorias de un jelkide zeritzana. Nahiz ez zen idazlan bikaina, baluke orain baliorik, oker ez banago,
|
urte
haietako kondaira, jende xumearen aldetik, egin nahi lukeenarentzat.
|
|
|
Hurrengo urteotan, gizarteratze aro delako horretan, lehendakari moduan aritu naiz, horretarako makulu nagusi bi edukita, alde batetik Euskaldunon Egun karia ren laguntza ordeztezina, eta bestetik Maite Gonzalez Esnal eta Begoña Andonegiren lan eskerga, elkartearen idazkaria eta bulegaria hurrenez hurren. Azken
|
urtean
haiekin batera Nagore Atela ere aritu da langile. Hortaz, aro berrian sartzen ari garelarik, plan estrategikoaren aroan hain zuzen ere, eta ni zuzendaritzan egondako denboraren luzean bezala, elkartearen hasieratik idazkari izan den Maite Gonzalez Esnal erretiratzera doala, bada ordua, nik uste, zuzia besteri ematekoa.
|
|
|
Eusko Jaurlaritzaren lehen eraldaketa handia 1980ko hamarkadaren erdialdean hasi zen, lehen autonomi eskumenen transferentziekin batera euskal industriaren birmoldaketari ekin zitzaionean.
|
Urte
haietan eraldatu ziren tradiziozko industria zaharkiturik gehienak, ikerkuntza zein garapena areagotu ziren eta produktu nahiz merkatu berriak bideratu. Kalitatearen aldeko apustua egin zen eta, Michael Porterren ildotik, kluster sarea indarrean jarri eta" zero akats" gisako zabalkunde planak suspertu.
|
|
|
Hala zen, urte latz haietatik datorkigu euskararen biziberritzeko bultzadarikinda rtsuena. Gerora egindakoak, eta egiteke daudenak,
|
urte
haietan ereindakotik eratorriak dira. Orduko irakaspenak berritu eta gureganatuko bagenitu gauden ataka honetatik ateratzeko bide erdia egina izango genuke.
|
|
|
Denbora igaro da
|
urte
haietatik
|
|
2002
|
|
|
Dena dela, onartu egin behar dira Celak izandako alde onak ere: egia da dozena erdi bat liburu on idatzi zituela, eta egia da, baita ere, gerra osteko
|
urte
haietan Espainiako literaturgintzan eta kulturgintzan errebultsibo bultzagarri izan zela. Horiek dira nire ustez bere meriturik handienak.
|
|
|
Zaila da distantzia neurtzea. Esaterako, Iratxe Gutierrezek 1990eko hamarkadan ipuina eta narratibari buruzko sail bat burutu zuen, bada, hamar
|
urte
haietan ez zen kritika bat agertu. Hau benetan kezkagarria da.
|
|
|
Conchiri deitu nion, eta hark gaztedi kanariar sentikorrenarekin jarri ninduen harremanetan.
|
Urte
haietan eskolako maisuak, alegia», diosku hunkiturik.
|
|
|
Eta nola egiten da aurrera, atzeraka egin gabe?
|
Urte
haietan aurrera egiteko ordez atzera egitea posible zela edonork ikus zezakeen, eta frogarik onena 1981eko otsailaren 23an ikusi zen, kolpearekin.
|
|
|
Zer esan dizute haiek? Zeren eta zu
|
urte
haietan abertzaleen arteko zati horretako gizonik nabarmenena izan zinen.
|
|
|
Egia esateko, obabar zikloa dei geniezaiokeenak harrera oso ona izan du, eta Premio Nacional de Narrativa delakoa irabazi aurretik ere jarraitzaile asko zituen euskal irakurleen artean. Adibidez, Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian (1984), Sugeak txoriari begiratzen dionean (1984) eta Bi anai (1985) narrazioek lau edizio izan zituzten batez beste 1988 arte, eta 20.000 ale inguru saldu zituen obra bakoitzak, kopuru handiak inondik ere, kontuan hartzen bada
|
urte
haietako euskal merkatu potentziala.
|
|
|
Irakasle aritu zen Zarauzko ikastolan eta Donostiako Apaizgaitegiko Irakasle Eskolan.
|
Urte
haietan hasi zen hainbat egunkari eta aldizkaritan kolaborazioak idazten. Euskal Idazleen Elkarteko lehendakari izan zen bitartean.
|
|
|
Camino, I., Argia, 1003, 1984ko otsaila). Saritutako ipuinez gain, Ekaitzaren ilunaz da nabarmentzekoa,
|
urte
haietako uholde bortitzen inguruko istorioa kontatzen duen ipuina.
|
|
|
Emakume idazleok guztiok eta
|
urte
haietako aldizkarietan parte hartu zuten gainerako egileek garai hartako egoeraren irudi baikorregia eman badiezagukete ere, argi dago orduko irakurle kopurua ez zela uste zitekeen bezain handia. Euskal irakurleak ez zeuden orduan sortzen ari ziren eleberri eta narrazioek eskatzen zuten irakurketa isil eta intentsibora ohituta, eta, eskolatzea batez ere espainieraz zenez, zaila zen euskal irakurleen kopurua areagotzea.
|
|
|
Pixkanaka, 1950eko hamarkadara hurbilduz joan gara, eta
|
urte
haietan agertu zen idazle talde berria urrats erabakigarria izan zen euskal eleberrigintzaren modernizazioan. Lehen esan bezala, 1950ean, Jokin Zaitegik Euzko Gogoa aldizkaria() sortu zuen Guatemalan; bertan argitaratu ziren Ameriketan eta Europan erbesteratutako euskal idazleen lanak, eta euskarri garrantzitsua izan zen belaunaldi berrientzat.
|
|
|
Lehenago esan dugun bezala, 1950eko eta 1970eko hamarkadak benetan interesgarriak izan ziren modernizazioa eta eguneratzea ekarri zutelako euskal eleberrigintzaren esparrura.
|
Urte
haietan elkarrekin izan ziren 1956ko belaunaldiko autoreak (Txillardegi edo Mirande, esaterako) eta belaunaldi berri bateko autoreak, I. Sarasolak" 64ko belaunaldia" deiturikoan biltzen dituenak4 Belaunaldien araberako sailkapena literaturaren historialariek zalantzan jarri badute ere (aipagarria da, esaterako, literatura espainiarraren adituen artean" Generación del 98" dela... bata, mendearen erdialdean Egan aldizkariaren inguruan bildu ziren idazleek osatuko luketena," 56ko belaunaldia" ere deitu izan zaiona; bestea, hamahiru urte geroago, Lur donostiar argitaletxearen inguruan sortu zena, Gabriel Aresti (1933) bilbotar poetaren Harri eta Herriren (1964) argitalpenarengatik" 64ko belaunaldia" ere deitua.
|
|
|
Hogeigarren hamarkadako
|
urte
haietan egundoko berpizkunde artistiko mexikarra sortu zen herrialde hartan. Zapalkuntza kolonialaren pean mendeak pasa ondoren, herriaren gogo nazionala esnatu egin zen.
|
|
|
Elikagaiak eta emigrazioaren bidezko lan eskua emanzituzten. Hala ere, hango industria
|
urte
haietan hazi eta eraldatu zen, bereziki XX.mendearen hasieratik aurrera.
|
|
|
Izan ere, benetako hiri arkeologiaren abiapuntua Ingalaterran dago 1940ko hamarkadan, hain zuzen.Han, Mundu Gerra zela-eta jasandako bonbardaketen ondorioak aprobetxatu zirenlehen interbentzio arkeologikoak egiteko.
|
Urte
haietan hiri asko suntsituta geratuziren, horien artean Londres, Winchester, Canterbury eta Southampton. Benetakohiri arkeologia esan dugu, zeren eta lurralde horretan eginiko jarduera arkeologikoak ez baitziren isolatuta geratu.
|
|
|
|
Urte
haietan, egunkari saltzaileek ikerketa bat baino gehiago agindu zuten, irratiak egunkari salmenta erre zezakeelako beldurrez. 1940 urtean Columbiako Unibertsitateko irakasle zen Paul Lazarsfeld ek egindako ikerketa batek lasaitu zituen, azkenean, egunkari editoreak.
|
|
|
urteen bitarteko gerra zibilaren ostean, Estatu Batuek muga guztiak hausten zituen hazkundea ikusi zuten: kapitalismo industrial amerikarraren jaiotzaren lekuko izan ziren
|
urte
haiek. Kapitalismo industrialaren bultzada prentsara ere heldu zen.
|
|
|
Urmaeletan grabaturiko itsasontzi borrokaldiak, benetakoak balira bezala erakutsi ziren han eta hemen. Zinema, lehen
|
urte
haietan, gaur legez, batzuetan ametsa eta bestetan dokumentua izan zen.
|
|
|
Edison-ek erakutsitako lehen filmen artean, esate baterako, Fatima eta zilbor dantzaren modukoak zeuden. Ume komediak eta bufoi lanak izan ziren ikusienak lehen
|
urte
haietan. Lehen film haien artean erraz aurki zitezkeen boxeo borrokak, komedia merkeak eta dantzari probokagarriak.
|
|
|
Erromako herriaren egitandi gogoangarrien artean Jugurtaren aurkako gerra aukeratu zuen bigarren. Katilinaren zimarkuaren aitzindari gisa aurkeztu zituen nolabait Salustiok 111
|
urte
haietan Afrikan gertaturikoak, bertan ikusten baitu nobleteriaren aurkako borrokaren hasiera. Gerra historia eta historia politikoa, biak eskaintzen zaizkigu.
|
|
|
Beste lagun batzuen atzemaitera entseatu zen, baina haiek trufa egiten zioten eta bakarrik uzten zuten. Bere lau
|
urte
haietarik, uros zen denboratik urrun zegoen; beti edertasun bera atxikia zuen, baina haunditu zen: neska gazte liraina bilakatua zen.
|
|
|
Esan nahi baita bere buruari aitortua besteei aitortzea falta zitzaiola: bost
|
urte
haietan ezagun egin zituèn herriko gizon emakumeei, esate baterako. Haietako batek baino gehiagok galdetu izan baitzion zer moduz ote zegoen Sergio, aspaldi ez zutela ikusi...
|
|
|
Zerua estalita egon zen geroago arte, baina, Â hala ere, eguzkiaren biribilak ez zuen etsi; bera bezalako begirale zorrotz batek haren ahalegin setatia suma zezakeen lainoen artean. Josu R enplegatuak beste gutun bat zuen gogoan, zazpi
|
urte
haietan Manuel Zarraolandiari presondegira idatzi izan zion bakarra. Eta gutunarekin batera, Manuelen arrebaren hitzak
|
|
|
Eta orain hor dago denen aitzinean egindakoak eskuratu digun emaitza. Gure ikuspuntutik gazi geza nahi bada, baina
|
urte
haietan genuen egoera baino anitzez ere hobea.
|
|
|
17 ans, une femme, une enfant qui ne sait rien encore et découvre son corps que le soleil enivre et que la nuit délivre.
|
Urte
haietan, Bob Dylan [3] delako bati oholtzatik ahalik eta lasterren ateratzeko agindua eman zioten gitarra elektriko batekin ausartu zenean hegaz airean kantatu nahirik. Nola aldatu diren denborak.
|
|
|
Ikusi zenuke zer nolako harrera egiten zitzaion gainera hiriko karriketan! Euskara zangoperatua zen,
|
urte
haietan. Euskaldunoi ukatu egiten baitzitzaigun, gure baserrietako sasien artean ez bazen, edo baratzean porruak landatzen ari ginen bitartean egiten genituen otorduetan ez bazen, edo arto jorran denak aitzurrekin lerroan genbiltzala ez bazen, edo belarra higitzen udako hilabete beroetan gure orpoetan makurturik ez bazen, debekatu egiten baitzitzaigun, diot, hizkuntza zahar hau erabiltzea.
|
|
|
administrazioko lanpostu bakoitzak markatua du lanpostu hori beteko duen langileak zenbateraino jakin behar duen euskaraz egiten, eta zer nolako epea duen euskara, dagokion mailan, ikasteko. Batzuen ezintasuna, beste batzuek erakusten zuten nagitasuna, eta hiritarrok eskatzen genuena kontuan izanik, ez dakit bazen
|
urte
haietan beste irtenbiderik edo beste politikaren bat asmatzerik. Bere garaian ez ziren agian beharreko neurriak hartu jende euskalduna sartzeko, eta nekez har zitezkeen ere gizarte hau den bezalakoa delako eta jendea, euskalduna nahiz erdalduna, falta zelako eta politikoak ere ez direlako eredugarri suertatu kontu hauetan, egia esan behar baldin bada:
|
|
|
Oroitzen? Denak euskararekin goiti eta beheiti hasi ginen
|
urte
haietan baino anitzez ere indartsuago sentitzen nintzen.
|
|
|
Eman izan den argumentua da ikastolek bere eredua dutela, urteetan landua, eta eredu hori ororen gainetik mantendu behar dela, euskararentzat, Euskal Herriarentzat alegia, oso ona eta bereziki aproposa delako. Horregatik ez direla sartzen ahal sare publikoan, nahiz
|
urteetan
haiek izan ziren, arrazoi guztiarekin gainera, beti publifikazioa eskatzen ibili zirenak. Egia da, abertzale baten ikuspuntutik, aski gauza ona dela elkarte bat izatea, bere besoak Euskal Herri osora hedatzen dituena, baina aitortu behar dut eredu horrek dituen berrikuntza pedagogikoak aztertu nahi izan ditudan bakoitzean ez dudala aurkitu halako desberdintasun nabarmenik eskola publikoetan milaka irakaslek egiaz egunero egiten duten lanaren eta ikastoletan egiten den lanaren artean.
|
|
2003
|
|
|
Kasu honetan osagai gehiago ere izan da: abisuei kasurik ez zieten egin, erreakzionatzen izugarri mantsoak izan dira eta pobreak abandonatu egin dituzte, hogei
|
urtez
haiei agintea eman dieten txiro horiek".
|
|
|
Ez non, ez nola hil zituzten. Baina diktadurak ezarritako indarkeria eta beldurraren gainetik lan egin du memoriak, belaunaldiz belaunaldi han gorde baitituzte fusilatutakoak bereek, urteetan eta
|
urteetan
haien bila jarraituz. Eta batzuetan aurkitu izan dituzte, duela ez hainbeste O Bierzon (Leonen) aurkitutako gorpuzkinak lekuko.
|
|
|
Bere bizitza guztian, eta ezkondu aurretik ere, abertzale eta euskaldun giroetan mugitzen zen batez ere, politika militantzia aktiboan sartu barik ordea. Iruñean euskal giro handia ei zegoen
|
urte
haietan. Institutuan ere bere ikasleak zirikatzen zituen euskara ikas zezaten.
|
|
|
Karlos Santamariaren izena ez zitzaidan arrotz, sorterritik urrun ikasten nenbilen
|
urte
haietan,. Donostiako Solasaldi Nazioartekoez, eta haien zuzendariaz anitz aipu baitzen bazterretan.
|
|
|
Ondorioz haren Inperioaren atzaparretan ikaraturik gelditu ziren, 12 urte luzez bederen, Frantzia, Espainia, Euskal Herria eta Europa guztia.
|
Urte
haietan, Iparraldean, Garat eta Harispe izan ziren Napoleonen zerbitzari ospetsuenak.
|
|
|
XIX. mendeko lehen
|
urte
haietan bada, Euskal Herriko bi alderdiak hurbiletik ikuskaturik, Wilhelm Humboldt prusiar jakintsuak idatzi zizkigun ohar harrigarri hauek: Hegoaldean ikusten da, zein barna finkatua den aspaldian euskaldunek nazio bat osatzen dutelako kontzientzia.
|
|
|
Horra zergatik amets ederrik egin ahal izan genuen, II. Mundu Gerla ondoko lehen
|
urte
haietan, oraino gazte ginen lagunek.
|
|
|
Ohartu nintzen Jose Maria Arizmendiarrietak berak horrelako zerbait egiten zuela Arrasateko ikasgeletan. Oroitzen naiz ere Hazparneko ikastegira bidali nindutelarik, 1960ko
|
urte
haietan, ene aitzineko buruzagiak, Joanes Gastelu kalonje bipilak, sartzeko portale gainean idatzia zuen aholkua irakurri nuela: Ez lotsa, ez lokar!
|
|
|
Dachauko infernutik atera ziren herritar zenbait ezagutu ditugu halere 1945
|
urte
haietan, eta gero haien lagun batzuk Erroman. Juduen. Shoah?
|
|
|
Juduen. Shoah? lazgarriaren ondoko urteak baitziren
|
urte
haiek.
|
|
|
II. Mundu Gerlatik landako
|
urte
haietan antolatu baitzen Biarritzen Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Biltzarra, Pierre Narbaitz gure irakasle ohiak eskaturik parte hartu genuen Erromatik, bedera lanekin, bi ikasle lagun gazteok: nihaurk alabaina argitaratu nuen Petite histoire religieuse du Pays Basque eta gai beretik zerbait erran nukeen.
|
|
|
euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen. Adibidez, euskara. Espaiñia güzian, lehen mintzoa izanik, ta dierri [nazio] arrotzek mendietara baztererazirik, hirur mila
|
urthe
hetan dagoela hetan kokatürik, idatzi zuen.57
|
|
|
Jende adindua ezagutza erreferente interesantea izan da beti, batzuetan nahikosubjektiboa izan badaiteke ere, batez ere lehengo
|
urte
haietan ur mailaren ezelangoerregistrorik ez zegoela. «Segun noticias, todas las anteiglesias de este valle arratiano han sufrido perdidas importantes, pero indudablemente una de las mas castigadas ha sido la de Dima, cuyo rio, ordinariamente de poco caudal, alcanzo unaaltura no conocida, segun afirmacion rotunda de los ancianos» idatzi zen El PuebloVascon 1913ko maiatzaren 20an.
|
|
|
ez zen gehiegi hurbildu amestutako tokira. Baina,
|
urte
haietako protagonistek jarri zituzten garai berrietarako oinarriak96.
|
|
|
Bigarren arrazoiak lotura estua zuen lehenengoarekin, Jaurlaritza eta Euskal Autonomia Erkidegoko hiru aldundiak kontrolatu zituen Eusko Alderdi Jeltzaleak mesfidantza osoz erreparatu zielako euskalgintzak egindako eskariei. Euskara batuaren eta euskalkien arteko eztabaidak pisu handia izan zuen jelkideen jokabideetan
|
urte
haietan, eta euskararen aldeko politika sendoa oztopatu zuten, zenbait esparrutan izan ezik, hala nola, oinarrizko irakaskuntzan eta komunikabideetan, (Euskadi Irratia eta Euskal Telebista sortu zituen). Puntu honetan, egoki deritzot Andu Lertxundik plazaratutako hausnarketa gogorarazteari:
|
|
|
Dialektika horren adibiderik esanguratsuena garai hartako euskalduntze alfabetatzean aurki daiteke. Hezkuntzarekin batera, euskalduntzeak hartu zuen
|
urte
haietako protagonismoa, bereziki euskaltegien bitartez, milaka eta milaka lagunek ekin baitzioten euskara ikasteari sasoi haietan. Aipatu berri dugun Gallastegik kritika latzak egin zizkion «klarionaren garaiari», ikasgelan ahalik eta eskola ordu gehien emateari, beti maila bereko ikaskideekin aritu beharrari, «pertsona helduak hizkuntza ikasteko duen bide naturalenaren likidazioa» zelakoan.
|
|
|
Zertzelada txiki horiek gorabehera, ni zoriontsu izan nintzen berarekin bizi izan nituen hiru
|
urte
haietan. Bereizi ginelarik ere, Monikak ez zuen horren erraz etsi.
|
|
|
Aspertuko bainuke gaurko irakurlea! Aitortu beharra dago, haatik, nobelak bere arrakastatxoa izan zuela
|
urte
haietan. Eta horrek ematen dit, aldi berean, guk bizi izan genuen basamortuaren neurririk gabeko neurria:
|
|
|
hizkuntza, kultura nahiz politika beti izan da nahikoa arrazoi talka berpizteko. Lehen
|
urte
haietan euskarazko irratigintzak lekua egin behar izaten zion erdarari bere emanaldietan, katearen metropoliak hala behartuta. Baina urteak urteak etorri, euskarazko uhin elebakarra osatzen joan da.
|
|
|
Deitu bai, baina deitu besterik ez. Giro politiko abertzalean  gehien gehienak bat etorrita,
|
urte
haietan adierazi izan zenez: elebitasuna da hizkuntzen elkarbizitzaren ikurra eta paradigma arauemailea.
|
|
|
Denak ez bat. Elebitasunaren aurkako hitzak ere en  tzun ziren
|
urte
haietan. Hedabideetako elebitasunaren zirkuarekin kritikoenak euskaldunak eurak agertu ziren, baten batzuk batez ere.
|
|
|
Lehenagoko guztiarekin fitsik zerikustekorik ez zeukan bizimoduari. Damianen ondoan iragandako
|
urte
haiek Orfidal aren lainopean iragandakoak balira bezala. Kezkoak.
|
|
2004
|
|
|
Gako horretan ez dagoen ekimen politikoa guztiz bigarren mailakotzat dut. Izan ere egoera aurre demokratikoan bizi garelakoan nago, eta, Franco hil ondoreneko lehen
|
urte
haietan bezala, hauxe da lehen eginkizun politikoa. Alegia, demokrazia, joko demokratikoan denok, salbuespenik gabe, pertsona guztiak, ideia guztiak, proiektu guztiak, orain esan ohi den bezala, baldintza berdinetan, jarduteko eskenategia.
|
|
|
Hori da gure belaunaldia egiteko gai izan ez dena. Ez da
|
urte
haiek urte haiek zirelako, gehiago da gu gure gurasoei abestera joaten garelako. Eta gure gurasoek nahikoa egin dute gu hezten orain gu agoantatzen jarraitzeko.
|
|
|
Hori da gure belaunaldia egiteko gai izan ez dena. Ez da urte haiek
|
urte
haiek zirelako, gehiago da gu gure gurasoei abestera joaten garelako. Eta gure gurasoek nahikoa egin dute gu hezten orain gu agoantatzen jarraitzeko.
|
|
|
Baina esklabotza, arrazismoaren gainetik, negozio bat ere bazen eta negozioak ez du kolorerik ezagutzen. Horrela,
|
urte
haietan Txina urrunetik Amerikara milaka" esklabo hori" garraiatu zituzten. Esklabotza mota hau estaliago zegoen ordea, kontratu iraingarrien bidez kutsu legala ematen baitzioten trafikante eta.
|
|
|
Gerra zibilaren inguruko urteetan, euskal dantzak abertzaletasun borrokalari eta garbizalearen agerpena ziren. Gure eredu plastikorik handiena, gure gazteriaren eskola, gure herri izaeraren ispilu gardena, gure…
|
Urte
haietan, euskal gazteak dantzari talde edo koru batetik pasa behar zuen, jatortasun seinale izateko.
|
|
|
Aldizkari horietako batzuk euskal prentsaren panorama askoz ere urriagoa zen garaietakoak dira. Eta
|
urte
haietan orduko hutsuneak ere betetzen zituzten. Azken hamar hamabost urteetan, beste zenbait aldizkariren eta batez ere Euskaldunon Egunkaria ren agerpenarekin, haien oihartzuna txikitu egin da, baina aldi berean pixkanaka benetan dagokien dimentsioa eta funtzioa hartu dute.
|