|
2000
|
|
|
Alabaina, Enbata mugimendua agertu zen, Mixel Labeguerie ren lehen kantuak entzun, eta erran bezala, hura nire gurasoen kulturaren balorazio izugarria izan zen niretzat; txundituta utzi ninduen. Aldi batez, etxean, aitak kantu asko
|
zekien
, eta usu abesten zuen. Musikarako gustua familian hartu nuen gainera.
|
|
|
Lorategian edo mendian landatu, zabor pilaren aldamenean utzi bateren bat berataz ardura dadin... Eguberriak dezente gozatzen lagundua izango zion eta izeiaz beste egiteak bihotzeko hari mehea teinkatzen zion nonbait eta ez
|
zekien
zer egin. Azken hamazazpi urte hauetan garaitsu honetan hamaikak emandako erantzun bera eman nion nik.
|
|
|
Duela gutxi" Printze txikia" eman ondoren, 27 urte inguruko mutil bat hurbildu zitzaigun eta umea zela gurasoekin Mexikora joandakoa zela kontatu zigun. Ez
|
zekien
nola baina," Printze txikia" ren kaseta bere etxera iritsi zen. Bere familiaz aparte, hori zen euskararekin zuen lotura bakarra.
|
|
|
Bere familiaz aparte, hori zen euskararekin zuen lotura bakarra. Egunero entzuten zuen eta buruz
|
zekien
goitik behera. Halaxe, Donostian uda pasatzen ari zela, egunkarian irakurri eta zapla!
|
|
|
Bere biografia lausotua dago kontu honi dagokionez; batzuen esanetan," bon vivant" edo parrandazale porrokatua genuen Urrabieta. Besta" basati" baten ondoren desagertu eta inork ez
|
zekien
non zegoen. Hiltzat ere jo zuten, harik eta eliz bateko eskaileretan markesa batek ezagutu zuen arte; beste eskaleekin batera, listua zeriola, tontotua zegoen.
|
|
|
Kazetaritza. Hitchcock, gehiegi
|
zekien
gizona
|
|
|
Duela guti euskal kritiko batek izkiriatu du ipuin liburuei gai eta egitura batasuna eskatu behar zaiela, aurreiritzi absurdua ezarriaz. Martin Lezetak libururako narrazio gaiz eta egituraz apropos desberdinak moldatu zituelarik ipuinen batasuna bere idazkerak eta, modurik definitiboenean, irakurketak eginen zutela ondo
|
zekien
." (114 or.)
|
|
|
Baina, behin eta berriz hain arduratsu galdetzen zidanez, esan nion nire iritzi pertsonala 1948an ONUk Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsal hartan zehazten zela, Frantziak beste nazio demokratikoekin onartua, eta han zetorrela edozein pertsonak zein talde edo herrik, hauteskunde bidez, burujabetzarako eskubidea duela. Orduan ez
|
zekien
zer erantzun ere, eta eman zidan erantzun bakarra honako hau izan zen: Giza Eskubideen onarpena beste garai batekoa zela, haiek beste denbora batzuk zirenez gero.
|
|
|
Batzuentzat Nafarroako erromantzea zela eta beste batzuentzat euskara. Nafarren historiaz hainbeste
|
zekien
Arturo Campión-ek ez zuen horrelako zalantzarik, baina ezer ez dakiten askok bai ordea. Horregatik baztertzen dute euskara, bai eskubitarrek eta bai ezkertiarrek.
|
|
|
Trentoko Kontziliotik irten ziren aginduen arabera bideratu zen auzia, baina ez zenbait eragozpen sortu gabe. Nafarroan 1584ko Pastoral bisitek erakusten dutenez, Allingo Eulz herrixkakoek euskararik ez
|
zekien
apeza jarri zitzaielako sortu zituzten eztabaidak hor daude, aipatu dudan Goñi Gaztambideren obra horretan, 479 orrialdeetan. Hala eta guztiz ere, 1590 urtean idatzi ziren Constituciones synodales etan finkatu ziren, Pedro de la Fuente apezpikuaren denboran, dotrina irakasteko arau zehatzak.
|
|
|
Joxerra Fachado aktoreak txikitan euskaraz besterik ez
|
zekien
, baina guztiz ahaztu zuen hizkuntza, eta 16 urterekin hasi zen berreskuratzen.
|
|
|
José Ramón Fachado Donostiako Zurriola ikastolan antzerkia irakasten aritzen da gaztetxoei. Txikitan euskaraz besterik ez
|
zekien
, baina guztiz ahaztu zuen hizkuntza, eta 16 urterekin hasi zen berreskuratzen. Liburuak, fitxak... izan zituen baliabide.
|
|
|
deritzo, esan nahibaita, gorputza mintzabide bilakatzen dela. Eritasunaren eta hitzaren arteko harremanaren aurkikuntza ez dagokio Freud-i; zientziaren diskurtsoan txertatu aurretikere oso ongi
|
zekien
medikuntzak, hein handi batean hitzen bidez eragiten zuela. Etaerlijioak oso ongi ezagutzen du aitortzaren eta barkamen hitzaren arintze balioa.
|
|
|
Izan ere, garaiko euskaldungoa, gerrarekin, hizkuntzaren kultur eta erakunde mailan hain ahuldua gertatu zena?, parte estimagarri batez bederen, bere hizkuntzohituretan praktikan elebakarra ere bazela esan liteke: erdara
|
zekien
euskaldun askokgaizki zekien, artean, bigarren hizkuntza hori. Halako bat bateko administrazio kolpeakbaino min eta kalte handiagoa egin zizkion euskaldungoari, bere hizkuntz erabilpenetan, ondoko bi hamarkadetako hizkuntz politika orokorrak().
|
|
|
Izan ere, garaiko euskaldungoa, gerrarekin, hizkuntzaren kultur eta erakunde mailan hain ahuldua gertatu zena?, parte estimagarri batez bederen, bere hizkuntzohituretan praktikan elebakarra ere bazela esan liteke: erdara zekien euskaldun askokgaizki
|
zekien
, artean, bigarren hizkuntza hori. Halako bat bateko administrazio kolpeakbaino min eta kalte handiagoa egin zizkion euskaldungoari, bere hizkuntz erabilpenetan, ondoko bi hamarkadetako hizkuntz politika orokorrak().
|
|
|
Ezagutuko ez nuen, ba. Frantsesa irakasten zigun, berak ere ez
|
zekien
askobaina.
|
|
|
Hortxe zegoen Txema: Derryko aterpetxeko ohe batean etzanik, izenik ba ote zuen ere ez
|
zekien
neska bati besarkatuta, eta hurrengo egunean amaituko zitzaion bidaiaz gozatzen.
|
|
|
Eskuinean, alegia Europa osoan bezala, ala ezkerrean? Ez
|
zekien
.
|
|
|
Besoak mugitu zituen gorputzaren beheranzko indarrari kontra egiteko, baina beranduegi zen eta jadanik turista zaharren oihu eta laguntza eskaera antzuak ere ez zituen entzuten. Ez zion astirik eman zain zuen itsasoari begiratzeko eta ez
|
zekien
zein harriren kontra jasoko zuen lehen kolpea. Zorabiatu egin zen bere begien aurrean zeru, itsaso eta lurrak bueltaka ikustean.
|
|
|
C o n n e m a r-a. Ez
|
zekien
egin behar ote zuen. Hobe zen Eiderri buruz gehiago ez jakitea.
|
|
|
Berak ere ez
|
zekien
zergatik sartu zuen hainbeste arropa, sukaldeko tresna, eta, batez ere, ze imajinaziok bultzatuta sartu zituen argazki kamera eta bost karrete hogeita hamaseiko. Onartu beharra zuen:
|
|
|
Pray for her memory". Txemak ez
|
zekien
nora begiratu. Ez behintzat begirada goxoko martiriari.
|
|
|
Rocío García de Mainueta ez zen gehiago agertu tabernatik. Eta agertu bazen ere Txemak ez
|
zekien
, zeren handik gutxira aurkitu baitzuen lana abokatuen bulego txiki hartan, eta duda erdirik gabe tabernari ofizioa albo batera utzi.
|
|
|
Ez
|
zekien
zelan ez zen lehenago konturatu. Liburutegian irakurritako egunkariaren data etorri zitzaion burura:
|
|
|
Edozertaz izan zitekeen. Txemak ez
|
zekien
. Soilik erlojuari azken begirada bat bota ziola, neskaren berbaldia ziplo eten zuen" oso begi politak dituzu" moduko esaldi bat ahoskatu zuela, eta neska harriturik geratu zitzaiola so, batere politak ez ziren begi haiekin.
|
|
|
Larregi pentsatzeak inoiz ez dio onik egin arduratzeko motiboren bat duenari, eta hori ondo baino hobeto
|
zekien
berak ere, baina zer egingo zuen ba. Holakoetan ez zitzaion pentsamendu positiboegirik etortzen.
|
|
|
Hori bai, bazegoen zerbait Txemak Maiteri esan ziona, eta hala ere berak ere sinesten ez zuena, alegia Eiderren gelan minutu batzuk igarotzeak ez ziola kalterik egingo. Ez
|
zekien
zergatik egiten zuen, baina masokismo punttu bat ere bazegoen gela hartan minutu batzuk igaro nahian. Kontsolatu zen pentsatuaz beharbada instintu atabikoren bat izango ote zen:
|
|
|
Txemak ezagutzen zituen Eiderrek Irlandan bizitako guztiak, nola herrialde guztia ibili zuen eta aterpetxeetan lo egiten zuen, eta bertako pub zaharretan izan zituen mozkorraldi eta elkarrizketa luzeak, edota hango kondairak eta paisaiaren berezitasunak zenbateraino maite zituen. Baina disket hartaz ezer ere ez
|
zekien
.
|
|
|
Gau hartan ez baina hurrengo goizean hasi zen buruari bueltak ematen, iragan gaueko kontu haiek zenbat ote zuten egiatik eta zenbat mozkorretik. Dena dela, ondo
|
zekien
zuhurtziaz jokatu behar zuela: Eiderren etxera deituko zuen, baina ez zion Irlandari buruzko ezer aipatuko, ezta zeharka ere, bestela akaso bidaiatzeko bat bateko grina hura berpiztu egingo zitzaion-eta.
|
|
|
Ordea, urteak aitzina doazkidan neurrian, ongi bai ongi ohitu behar izan dut paradoxa horretarat, zeren eritasunean eta zorigaiztoan ikasi baitut ezen badirela huts hura baino hutsagoak diren hutsak, espazioa ez ezik denbora bera ere eta bizitza bera ere bete dezaketenak eta betetzen dutenak. Baina ene arimak deus guti
|
zekien
orduan hartaz, zeren gazte bainintzen eta zeren gaztetasunaren indarra bainuen, hutsaren gainean jauzi egiteko... Eta jauziz jauzi zebilen ene arima, eta ene oinak lurrez lur eta hiriz hiri, zeren Bolognatik Florentziarat jo baikenuen gero, Pedro Huizi ostari zuen hirirat...
|
|
|
Baina, erranik aitzinetik hori guztia, orain erraiten dizut ezen don Frantzisko ez zela jakintsu, ez bederen hitz hori komunzki endelegatzen den moldean. Latina
|
zekien
—hala hola, murduskatzen bertzerik ez—, baita gramatikaren eta eskolastikaren funtsezko arauak ere, baina, handik harat, deus guti gehiago. Muga haien aitzinean, ordea, bazuen dohain bat, gizonen artean batere ohikoa ez dena, eta zen ezen bazekiela bere mailaren eta bere neurriaren berri, eta haren arauaz jokatzen zuela, itxurarik egin gabe.
|
|
|
Nik ez dakit osabak bazekien edo ez
|
zekien
, baina, hura entzun bezain sarri, artez behatu zidan, ezin behako gogorragoaz. Gero, barrendik hats hartzen zuela, erran zuen:
|
|
|
Uste baino gehiago
|
zekien
amak: bururat etorri zitzaidan nik bizpahiru aldiz ikusi itzal hura, neskame batena zirudiena eta eneganik ihesi zihoana, zelatan ari izan balitzait bezala...
|
|
|
Fede kontuetan gizon gogorra eta zurruna zen arren, gozo ibili zitzaidan aita jesuita nik hari eginikako lehen aitor hartan, neure kontzientzia estutu gabe eta neurriz kanpoko galdegiterik egin gabe. Halarik ere, aita Bartolomek ongi baino hobeki
|
zekien
orduko zer nahi zuen eneganik, eta, akabantzan, bere kontseiluen emaiterat beharturik sentitu zen:
|
|
|
Eta orduan kantatzen hasi zen, berak
|
zekien
modu berezi eta bere bere hartan, lurrak haren baitarik nigar eginen balu bezala...
|
|
|
Eta biharamuneko gau ilargitsuan zaldia hartu, eta beheko txaboletarat joan nintzen. Eta, behin han nengoela, hautatu nuen gaztelaniaz
|
zekien
eta soineko gorri bat zuen emaztekia... Baina, emazteki hura hautatu aitzin, Gorukirengatik ere galdetu nuen.
|
|
|
" Ez, umea nintzen, eta ez naiz oroitzen, baina ni oroitzen ez banaiz ere, san Jose oroituko da, bai, zeruan, eta hori da inportantena". Eta galdetu nionean ea ba ote
|
zekien
nondik zetorkion erranari san Joseren aipua, ezetz ihardetsi zidan, deus ere ez zekiela hari buruz. Ordea, nik banekien.
|
|
|
Eta erran zigun, hasteko, ezen tigre hura Afrikako ordokietako piztia zela, basoetan barrena eta zuhaitzetan goiti nekez egiten zuena, nahiz eta ongi baino hobeki
|
zekien
haietarat igaiten; erran zigun, ondotik, ezen tigre hura ezin arinagoa eta ezin bizkorragoa zela, zeren eta halakoak baitziren tigre suerte hartako tigreak, eta nekez oldartzen zirela gizonaren kontra edo etxeko abere eta kabaleen kontra, nahiz eta txakurrei ezinikusi handia zieten; erran zigun, halaber, nola haien moldatzeko eta ematzeko, begiak estaltzen zizkieten, baita alhatzen eta torturatze...
|
|
|
Eta nik banekien, bertzalde, ezen almirant D’Estréesen manuen aiduru zegoela Alain Coup d’Œil... eta banekien, halatan, ezen, neure asmoen aitzinatzeko, bizkor ibili beharra nuela, kortsario buruak manu haiek errezibitu baino lehen, zeren noiznahi den irits baitzitekeen almirant frantsesaren mandatari edo mezulariren bat manu haiekin, eta zeren manu haiek La Crique tik ateratzerat obliga baitzitzaketen Alain Coup d’Œil eta bere kortsarioak, auskalo zer bertze batailarat eta auskalo norat... Eta, hala, Alain Coup d’Œil ekin hilabete eta erdi edo neramala, galdetu nion ea ba ote
|
zekien
nola sortu zen xake jokoa, eta hark ezetz ihardetsi zidan, eta nik asmatzailearen eta erregeren arteko historia kontatu nion. Eta jakinarazi nionean, kontakizunaren azken alderat, nola erregek ezin izan zion buru egin asmatzailearen galdegiteari, ez zegoenez gero erresuma osoan behar hainbat gari bihi, Alain Coup d’Œil isilik geratu zen, harri eta zur.
|
|
|
Edo, bertzela erranik: jaun Estebanen karta hura irakurri ote zuen aitona Nikolasek, eta ba ote
|
zekien
, ondorez, ezen gizon hura ezin onestago izan zela, protestant izan zen arren eta etxeko ardi beltza?
|
|
|
Eta Mattinek hura guztia
|
zekien
eta ez zuen ezkutatzen; aitzitik, haiek guztiak erakusterat permatzen zen, batzuetan artez —aitaren eredurat—, bertzeetan zeharka, giro bakoitzean modu diferent batean.
|
|
|
Eta emaztekiak gertatua jakinarazi zion bere amorante debotari: nola senarrak aurkitu zituen galtzoinak, eta nola ez
|
zekien
hark non gorde zituen... eta erran zion, halaber, ezen desgustu handia zuela, zeren ez baitzekien zer desenkusa asmatu, bentura gaixto hartan. Fraideak, berriz, hura jakin bezain fite ulertu zuen ezen herstura ezin hertsiagoan zeudela biak ere.
|
|
|
Erran dizut, jaun André, ezen Pedro Huizi ez zela jeinu bat, baina, halarik ere, bere ofizioa
|
zekien
gizona zen, eta ni harriturik uzten ninduen. Eta ene harridurak bi iturri zituen:
|
|
|
" Maritxu orojakilea", horrelaxe irizten zion eta, gogaitzen ninduela bazekielako, noiznahi errepikatzen, parada sortu bezalaxe. Juzku eskas horrek ez zion galarazten honako edo harako pertsonaia publiko zein pribatuaz galdetzea, Ttipiren artxibo mardulen kontura bertzeen biziaz
|
zekien
apurra emendatzearren. Gainera, kanpoan behar zuen.
|
|
|
Unai gizajoa! Ez
|
zekien
ez nintzela horrela ari berari eder egiteagatik, arrats horretarako nituen konpromisoek behartuta baizik.
|
|
|
Ttipik ez zuen berriemailerik. Gutaz dena
|
zekien
. Dena, nerabe moko guri batzuk ginen garaietatik.
|
|
|
Eskalatzaileak zirkinik ere ez zuen egin. Nortaz ari nintzen ez
|
zekien
noski, baina guti inporta bide zitzaion. Hain segur ere, atsekabeturik baino areago, kontent zen nire harro aireak apalduak zituelako.
|
|
|
Alabaina, horrela eginez gero, letra tamaina tipitu nuen —36 bat, tikixkoa inondik ere— eta esaldia itsuski moztu," bat" hori beheko lerrora ekarriz. Ordenagailuaren pantailak horixe adierazia zidan eta makinak ez
|
zekien
gezurretan. Ariz ikasia nuen:
|
|
|
" Lisboak" ez ninduen bere parrokiano egin bertako giro konparaezinak tira eginda. Hara agertzeari eman banion, oroz gain, lagunik, lankiderik edo nire berri
|
zekien
bertze inor topatzeko aukera urriak izan nituen arrazoi. Abuztuko astearte horretan, aldiz, bakartasuna urrun zegoen nire premietatik.
|
|
|
Azken pixaldi horretatik, ordea, kasik ordu erdi iragana zen, eta bitarte horretan nire giltzurrinak lanetik gelditu ez. Hori ederki
|
zekien
bertzelako lanetan eman nahi nuen lanabesak.
|
|
|
ordu bata eta bat. Ez
|
zekien
sarberria ez zela edatera heldu. Zerbitzari abegi txarrekoari ezikusia eginez, niganaino egin zuen zuzen zuzen.
|
|
|
Eta hilda nengoen. Zenbat jendek ote
|
zekien
hilda nengoela. Raimundok soilik?
|
|
|
Honetan zetzan, hain zuzen ere, emakumearen zorigaitz berdingabea: oro
|
zekien
, baina ezindua zegoen bere jakinduriaren gauzarik axalekoena azaltzeko ere. Ezagutzen al da inon hori baino zigor izugarriagorik?
|
|
|
sekulako zotina jarri zitzaion, aulkitik altxarazten zuen dardar bortitza, ordubetetxo iraun ziona. ...esesperantzaren urak gainezka egiteko zorian zeudenean, Brown jaunak pentsatu zuen ez zegoela hala jarraitzerik, nahikoa mixeria nozitu zuela eta nahikoa zorigaitz, eta irain hura guztia bakardadean eraman beharra zama astunegia zela gizaseme batentzat, are gehiago zotin bortitz harekin, eta ez zegoela gehiago sofritzeko prest; eta gehiago ez sofritzeko, lehen urratsa zotina bera akabatzea zen; ez
|
zekien
, ordea, harekin nola amaitu, eta horrexegatik zegoen etsiak jota; eta etsipen hark ekarri zion, hain zuzen ere, bakardade eta zama sentimendu mingots hura, eta hura zela-eta pentsatu zuen bazela garaia zoritxar hondorik gabea norbaitekin partekatzekoa; baina nori barrenak hustu. Nori eman bere mixerien berri?
|
|
|
elbarria zen); hortik aurrerakoak Brown jaunaren guztiz gogoz kontrara gertatu ziren, barne indarrak kontrolatu balitu bezala: etxean gelditzea zen bere nahia, hausnarketan edo zain, ez
|
zekien
ongi, baina etxeko babesera bilduta beti ere; horren ordez, kalera bultzatzen zuten oinek, sekulako kalipuz, aspaldiko ohitura bati jarraikiz bezala... Hala, Brown jaunak ekintza guztiz ezezagunetan eta baita arbuiagarri zi  tzaizkionetan murgildurik aurkitu zuen bere burua, lehengo bizimodutik aztarren oro gal  tzeraino kasik.
|
|
|
Edurnek ez
|
zekien
zer egin, ongi dakit hori. Batetik, ez zuen gurekin gaizki gelditu nahi.
|
|
|
Gangrena omen zuen. Migelek ongi
|
zekien
sardea erabiltzen, eta jakinaren gainean nauzue gertatutakoaz.
|
|
|
Harriturik nago gaur, pentsatuz, agure hark nola igarotzen zituen orduak eta orduak bere etxeko atarian, aulki zahar batean eserita, baserriko euri guztiak inguruan zituelarik, geroa, oraina eta lehena baino lehenagoko haizeak bihotzean zituela; eta dena
|
zekien
, eta guri damututa nago orain ezjakin bat zela iruditzen zitzaigun. Belar ilun bat hoz  katzen zuen beti menta usaina zuen, eta aulkiaren inguru guztia zeukan karkaxa zikinez lohituta.
|
|
|
Guztiarekin, haurra bere esneaz elikatu nahi eta, bien bitartean, herriko errekadista (herritarrek hiriburuan zer behar, horixe egiten zuena) arduratu zen biberoiak ospitalera eramateaz. Hori zen jende guztiak zekiena, baina jendeak ez
|
zekien
emakumearen senarra ez, baina errekadista bera zela haurraren aita, Karmelorena hain zuzen ere... Errekadista, bestalde, ezkondua zegoen eta bi seme zituen:
|
|
|
" Zorionak, Zakarias". Jendeak ez
|
zekien
kode sekretu bat ote zen, berba horiek mezuren bat ezkututatzen ote zuten edo, beste barik, norbait zorion  tzen ari zen, baina hala izanda ere, nor zoriontzen zuen, zergatik. Urtetan, X ek eskaini izan dituen hitzaldi edo elkarrizketetan, Zakariasi buruzko galdera ezinbestekoa izaten zen; baina X ek beti berdin erantzuten zuen:
|
|
|
Migelek
|
zekien
euskara dialekto askotan zatituriko hizkuntza zen, literatur eredu bakarrik gabea. Garai hartan pil pilean ari ziren oraindik ortografiari buruzko eztabaidak, eta orduko idazleen artean nagusi azaltzen zen garbizalekeriak gure hizkuntza antzutasunaren irteera gabeko zulora zeraman noraezean.
|
|
|
Aski da, ordea, horiek gaingiroki irakurtzea, hor morfologia eta sintaxi arloko akats ugari somatzeko, gaurko ere egingo ez lituzketenak. Bestela esan, Unamunok ez
|
zekien
euskara behar bezain ongi. Baina haren akatsak eta hutsuneak ez ziren larriagoak, adibidez, Sabino Aranarenak baino, beronek euskaraz idatzi zituen lantxo urriak irakurri dituenak aitor dezakeenez.
|
|
|
Iratzederrek Beloken beneditarra sartzea erabaki zuenean halako gertakari historiko xume bat zen gertatu, bertan baitzegoen Aita Lertxundi musikaria kantika liburua osatu nahi eta ezinik. Orduan agertu zitzaion behar zuen letragilea, otoitza euskaraz ederren egiten
|
zekien
olerkaria. Horixe da, batez ere, Iratzederren poesia:
|
|
|
Ez
|
zekien
biluzik nengoena, bere zain,
|
|
|
Hernia lunbarraren kariaz, oso gaztetatik ibili izan bainaiz gaizki gerritik. Baina txakur hark ez
|
zekien
halakorik. Kontua da, txakur haren karate kolpeek zerbait ukitu edo mugitu izan behar zidatela, eta haren" tratamendu" berezia zela bide, egundo ez naiz gerritik hobeto ibili azken hemezortzi urte hauetan baino.
|
|
|
1937an hila zen, gogoan zituen Gasteizko hilerriko fusilamenduko xehetasunak. Orain, ezerezetik bat batean jalgia, ezkutuko indar batek heriotzaren ilunpeetatik biziaren argira itsumustuan erauzia, plaza bateko bankuan eserita berpiztu berria zen, gerra aurreko traje dotorez jantzita, gorbatadun eta betaurrekodun, baina fusilatu zutenean aurpegia estaltzen zion bizarraren aztarrenik gabe; eta ez
|
zekien
non eta noiz berpiztua zen, zein herritan eta zein urtetan, ez zekien noiz arte, eta, batez ere, ez zekien zertarako.
|
|
|
1937an hila zen, gogoan zituen Gasteizko hilerriko fusilamenduko xehetasunak. Orain, ezerezetik bat batean jalgia, ezkutuko indar batek heriotzaren ilunpeetatik biziaren argira itsumustuan erauzia, plaza bateko bankuan eserita berpiztu berria zen, gerra aurreko traje dotorez jantzita, gorbatadun eta betaurrekodun, baina fusilatu zutenean aurpegia estaltzen zion bizarraren aztarrenik gabe; eta ez zekien non eta noiz berpiztua zen, zein herritan eta zein urtetan, ez
|
zekien
noiz arte, eta, batez ere, ez zekien zertarako.
|
|
|
1937an hila zen, gogoan zituen Gasteizko hilerriko fusilamenduko xehetasunak. ...n jalgia, ezkutuko indar batek heriotzaren ilunpeetatik biziaren argira itsumustuan erauzia, plaza bateko bankuan eserita berpiztu berria zen, gerra aurreko traje dotorez jantzita, gorbatadun eta betaurrekodun, baina fusilatu zutenean aurpegia estaltzen zion bizarraren aztarrenik gabe; eta ez zekien non eta noiz berpiztua zen, zein herritan eta zein urtetan, ez zekien noiz arte, eta, batez ere, ez
|
zekien
zertarako.
|
|
|
Hainbesterekin garbi zegoen jarraitu egiten ziola; edo, atertu bitartean, aterkiaren babesean segitu nahi zuen. Xan apuratuta zegoen; jakin zuen, baiki, une batez ñarroari kontra egiten; ez
|
zekien
, ordea, orain nola harengandik aldendu. Bat batean, airoski:
|
|
|
" Tú", esan zuen. Zierto eta garbi
|
zekien
berari ari zitzaiola. Hala ere segitu zuen ibiltzen.
|
|
|
Xanek nola hala apuntatu zuen; izen haiek, ordea, hain arraroak ziren; baiki, Xanek batzuk adituta zeuzkan: edari izenak ziren, noski, kaja kopuruak, agian, aldean; alabaina, ezagutzen zituen haiek ere ez
|
zekien
xuxen idazten. Bestalde, aspaldi idatzi gabe zegoen eta, letra eskerga, txit makurra, txit eskasa egiten ari zen.
|
|
|
besteak beste zerbait esateko zain ote zeuden. Ez
|
zekien
, ordea, zer esan. Noski, tentuz ibili behar zuen:
|
|
|
Zer pentsatzen ari zen? Ez
|
zekien
, agian, berak ere zer egin; eta halaz ere kontrolatu egiten zuen, era batera, situazioa. Neska misteriosoa zen.
|
|
|
Zergatik, ahapeka bada ere, ez zion ezertxo ere esaten? Ez
|
zekien
Xanek zer pentsatu hartaz. Agian ez zituen bere sentimenduak erakutsi nahi, bere ahizparen aurrean; edo agian ez zuen berari zer esatekorik, ez normala zena, kontuan izanik beren arteko historia labur, bai, baina gozoa.
|
|
|
Sobra ere konkorra tipo berezia zen. Gisa batera, Eli ere berezia zen, neskak berak ez
|
zekien
, beharbada, noraino. Biak ere bereziak, nahiz fisikoz hain diferenteak izan, bazuten elkarrekiko entendimendu arraro bat, bazuketen elkarrekiko nolabaiteko antza, umore beretsua.
|
|
2001
|
|
|
" Gustatzeko moduko gizona zen, begi ederrak zituena, gizon garaia, sendoa eta oso atsegina. (...) Izaera gogorra zuen, baina barkamena eskatzen
|
zekien
. Oroz gainetik, uste osoko eta zentzu etiko sakona zuen gizona zen Gabriel.
|
|
|
Kuban jaio, Gaudiren arkitekturaren errestaurazioaren gaineko tesia egindakoa, besteak beste New York eko Metropolitan museoko Fashion Institute en eta Brooklyn-eko museoan lanean jardundakoa, egun Hemen Art enpresako kidea, Julian Argilagos Pi arkitektoa iragan hamarkadaren erdialdean etorri zen Euskal Herrira. Ordura arte gutxi
|
zekien
Balenciagari buruz: jostun ezaguna zela, iraultza baino lehen burgesia kubatarra ere haren bezeroen artean zela...
|
|
|
XIX. mendearen erdialdean zetaren merkataritzan buru belarri sarturiko frantziar baten bizitzaren inguruko xehetasunak agertzen dira bertan: nola hasi zen zetaren ekoizpen eta salerosketa egiten; bere herriko zeta ekoizpena gehitzeko beharrezkoak zituzten zeta haren arrautzak lortzeko egin behar izan zituenak, munduaren beste aldean irudikatzen zuen Japonia urrun eta ezezagunera joatea barne; han hartutako ezagutzekin erabili behar izan zuen trikimailua; zeta bezain leuna izaten
|
zekien
emakume misteriotsu batekin bizitzea egokitu zitzaion sexu harreman berezia, eta gertaera horrek bere ezkon harremanetan izango zuen eragina...
|
|
|
Wolf Rila zuzendari ingelesak Midwich herrixka aukeratu zuen zientzia fikziozko istorio beldurgarri bat kontatzeko, filmatu zuenean ez
|
zekien
zer nolako eragina izan zezakeen Bermeoko bi zinemazalerengan. Zineklub batean ikusitako pelikula hark eman zien ideia, botere extralurtarrak dituzten ile horidun umeak bezala, ideia hura egia bilakatzen saiatu... eta lortu ere egin zuten.
|
|
|
Baina Imanolek orduan ez
|
zekien
hitz egiten...
|
|
|
Izan ere, Parisko hainbat museo ederki hornitu zituen Aita Davidek. Naturista zen, baina zoologo batez ere, eta geologiaz ere dezente
|
zekien
, botanikaz, meatzeei buruz.
|
|
|
Ezjakintasunaren adierazgarri da Kataluniako aireportu bateko ontziratze gelan herrialde exotiko baterako bidaiariek egindako lana. Emaitzen arabera, elkarrizketatuen %70ek ez zuen osasun informaziorik jaso, eta %50ek ez
|
zekien
horrelako bidaiek beren osasunerako zer arrisku ekar zitzaketen. Moctezumaren mendekua Bidaiariaren beherakoa elikagaien segurtasunerako oinarrizko neurriak bermatzen ez dituzten elikagaien kontsumoan sortzen da.
|
|
|
Pantxok ez zekien batere gatu beltzak sorgin bilakatzen zirela pata lehertzerakoan, eta zorte bat emaiten zutela. Hori ez
|
zekien
bakarra zen; Zugarramurdiko beste biztanle guziek, aldiz, jakinean ziren eta inork ez zuen gatu beltzik etxean. Pantxo ez en sekula herrira joaiten, salbu bere gatu bat eri zelarik edo janaria erosi behar zuelarik.
|
|
|
Pantxok ez
|
zekien
batere gatu beltzak sorgin bilakatzen zirela pata lehertzerakoan, eta zorte bat emaiten zutela. Hori ez zekien bakarra zen; Zugarramurdiko beste biztanle guziek, aldiz, jakinean ziren eta inork ez zuen gatu beltzik etxean.
|
|
|
Ezpainak gorri biziz margotu zituen eta zigarro beltzaren keak mina mozorrotu zuen. Minbiziaren harrak edo desamodioaren sugeak, ez
|
zekien
zerk eragin zion oinaze handiena.
|
|
|
Ba al zuen senarrik? Ez
|
zekien
. Egia esan, ordubete pasa zuten berataz berba egiten baina emakumeak ez zuen ahorik zabaldu.
|
|
|
Horregatik, 18 urte bete zituenean alde egin zuen, pisu bat alokatu eta pin koloretsuak margotzen egiten zuen lan. Baina Herminioren alargunak amaren antz izugarria zuen, eta ez
|
zekien
zergatik jo zuen bere etxeko atea. Zalantzan izan zen, ireki edo ez, baina amaz akordatu zen eta amari ez zizkion sekula etxeko ateak itxiko.
|
|
|
Pisura lehenbailehen aldatzeko asmoa zuen berak orduan. Hori ez
|
zekien
. Arantxak... hasi da esaten, baina Armendarizen amak berehala moztu du.
|
|
|
Lucas ezagutu aurretik, Marcosek ez
|
zekien
munduan zortzimilako hamalau mendi zeudela. Ez zekien non zegoen Katmandu.
|
|
|
Lucas ezagutu aurretik, Marcosek ez zekien munduan zortzimilako hamalau mendi zeudela. Ez
|
zekien
non zegoen Katmandu. Ez zekien Annapurna zer zenik ere.
|
|
|
Ez zekien non zegoen Katmandu. Ez
|
zekien
Annapurna zer zenik ere. Baina Lucasen ondoan laster ikasi zuen Shisha Pangma zortzimilakoen artean txikiena dela eta xarma handia daukala eta arriskua ere bai; japoniar espedizio batek ez ziela jaramonik egin hirugarren kanpamentuan hilzorian zeuden kolonbiar batzuei; Nanga Parbatek tigre izaera daukala baina kolore desberdinak.
|
|
|
Are bakartiago ikusten zuen bere burua goiko auzokoekin, Maria eta Lucasekin (Mariarekin batez ere), haserretu zenetik, zortzi urte lehenago. Guztia
|
zekien
, hala ere, goiko pisuko auzokoez: ospitalean egon zirenekoa, Maria eskaileretatik jausi zenekoa, gazte koipezto hori etxean hartu zutenekoa.
|
|
|
Seguru
|
zekien
Mariak Lucas ez zegoela telebistari adi. Egongelako txokoei begira zegoen, sitsei eta.
|
|
|
Beldurrez hurbildu zen arratsaldean etxera. Ez
|
zekien
nola hartuko zuen Mariak, zelako aurpegiz. Beldurrez ireki zuen atea, baina ez zegoen inor.
|
|
|
Aurreko astean banatu zitzaion Lucasi ezpala bastoitik eta estu zebilen ordutik; kaxoiko izkina batean gorde zuen sei egunez baina Marcosi oparitu zion zazpigarrenean. Ondo
|
zekien
Marcosek zer zen ezpal hura Lucasentzat eta inportantea zela, baina pentsatzen zuen, aldi berean, baso bat zeramala poltsikoetan eta basurde bat baino ez zitzaiola falta, edo otso bat.
|
|
|
" Hilda daudelako etorriko dira lagunak berandu" pentsatzen zuen. Izan ere, ezer gutxi
|
zekien
hil osteko ohiturei buruz. Itsasoari begira zegoen plaza.
|
|
|
–esan zuen Mariak, baina eztulak harrapatu zuen eta zotinka hasi zen. Ez
|
zekien
esaldia nola amaitu– ez dago txanpainik.
|
|
|
Izenik gabeko petril batean jesartzen zen, zorabiatuta. Ez
|
zekien
behe lainorako biderik, ezta etxerakorik ere. Udaltzain bat hurbiltzen zitzaion beti orduan.
|
|
|
Lucas poztu egin zen. Maria ere poztu zen baina ez
|
zekien
zergatik.
|
|
|
ospitalean egon zirenekoa, Maria eskaileretatik jausi zenekoa, gazte koipezto hori etxean hartu zutenekoa. Eta ondo
|
zekien
jakin, egun hartan, Gabon zahar egunean, gonbidatu bat zutela. Neska ilegorria, dentistaren alaba.
|