|
2002
|
|
|
oin (oinarriaren forma): izan,* edun,*
|
edin
,* ezan (aditz laguntzaileek)
|
|
2010
|
|
|
" Egoera edo ekintza gertakari objektibo bezala ez baizik gogoan desirazko, iritzizko edo emoziozko gisa sortu den zerbait aurkezten duen aditz modua. Euskaraz,*
|
edin
edo* ezan aditz laguntzaileen bidez eratutako eta n atzizkiaz amaitutako adizki perifrastikoek osatzen dute (zenbait adizki trinko zahar ere badira)".
|
|
2011
|
|
|
Sindikatu horien iritziz, Administrazioak ehun milioi euro aurrezteko asmoarekin egindako proposamenak «zentzugabeak eta arduragabeak» dira, eta «sektore publikoko eta pribatuko langileak aurrez aurre jartzea, gizartea pobretzea eta zerbitzu publikoak ahultzea» dute helburu. Horregatik, uko
|
edin
diote negoziazio mahaian parte hartzeari, eta, EILASekin batera, mobilizaziorako deia egin diete sektore publikoko langileei.Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako langile publikoen lan baldintzak negoziatzeko mahai orokorra azaroaren 23an bildu zen aurreneko aldiz. Bilera hartan sei neurri proposatu zituen Eusko Jaurlaritzak:
|
|
|
Hardezagun* eondokoetagainerakoaurrizkigabekoerroenlehenkontsonantearenkasua:/ b/,/ g/ eta/ d/ aurkitzenduguhoretabaita/ th/ eta/ kh/ ere (ez/ p (h)/ arrazoiezagunengatik); ebili,*
|
edin
,* edun, ethorri, ikhusi, ekharri, etab.Bidebatez, ezda/ l/ ez/ n/?, 124bainabai/ r/ eta/ rr/: eroan, irudi, errun, erran, etab.125Ezda, eho rensalbuespenbakarrarekin?/ h/ rikere.126
|
|
2014
|
|
|
Berdin*
|
edin
aditz laguntzailea duten adizki orotan ere.
|
|
2015
|
|
|
3) Kapanagak*
|
edin
aditza erabili zuen indikatiboan: iaio zidin, jaio zedin?.
|
|
|
Jakina, z dago adizki batzuetan: izan enetan (çan, zen?, cirean, ziren?), edun en pluralekoetan (cituan, zituen?, cituen, zituzten?),*
|
edin
enetan (cidin, zedin?, citecen, zitezen?), NOR NORI NORK saileko* i errokoetan (cidan, zidan?) eta iruditu renetan (cirudien, ziruditen?).
|
|
|
Landucciren hiztegian hiru adibide agertzen dira eta hiruretan dago partizipioa. Nabarmentzekoa da, gainera,*
|
edin
en adizkiekin dagoela horietako bitan:
|
|
|
biortu eguizuz, bihur itzazu?, libradu gaguizan, libra gaitzan?, parcatu eguiguçuz, barka iezazkiguzu?? Baina baita*
|
edin
erroarekin ere: salvadu leytequean, salba litekeen?, etorri vidi, etor bedi?.
|
|
|
Horixe erabili zuen* ezan erroarekin beti. Aldiz,*
|
edin
erroarekin aditzoina nahiz partizipioa baliatu zituen: guera çatez eta gueratu çatez, biur nadinean eta biurtu ceitean.
|
|
|
guera çatez eta gueratu çatez, biur nadinean eta biurtu ceitean. Gehiagotan ere badaukagu*
|
edin
erroa partizipioarekin: escatu cidin, eska zedin?, gueratu cidin, gera zedin?, osatu çatezqueala, senda zaitezkeela?, alcançadu daiqueano, alkantza daitekeeno?, alegueratu didin, alegera dadin??
|
|
|
XVII. mendean, partizipioa daukagu Gamarraren adibide bakarrean, eta hori*
|
edin
aditzarekin agertzen da: biurtu zaitez.
|
|
|
c) Bestalde, egin erroarekin ez ezik,*
|
edin
ekin ere partizipioa erabiltzen zen; Landucciren eta Betolatzaren izkribuetan daukagu horren lekukotasuna.
|
|
|
Arabako lekukoei dagokienez, Lazarragaren izkribuetan baizik ez dira agertzen*
|
edin
eta egin aditzak indikatiboan:
|
|
|
1.3*
|
edin
en adizkietako e/ a i > i i asimilazioa
|
|
|
Arabako XVI. mendeko izkribuetan e/ a i > i i asimilazioa gertatzen da*
|
edin
en adizkietan: validi, baledi?
|
|
|
Aditz nagusiak, laguntzaile direnak, dira batez ere aztergai liburuki honetan. Hala, izan eta*
|
edin
aditz laguntzaileak;* edun eta* ezan aditz laguntzaileak; aditz trinkoak; eta aditz alokutiboak. Adolfo Arejita zuzendari akademikoak azpimarratu bezala,, tradizio idatziarekin konparazioak egitera gonbidatzen gaituzte liburukiko emaitza batzuek.
|
|
2017
|
|
|
Salbuespenak ere badira: izan en adizkiak (san, zen?; sien, ziren?); edun en pluralekoak (sittun, zituen?; sittuen, zituzten?);*
|
edin
enak (seiken, zitekeen/ zezakeen?); egin enak (seixen, zezan?; séixen, zezaten?) eta jardun enak (sierdun, ziharduen?; siérduen, ziharduten?).
|
|
|
erroa (cf. jin, etorri? <*
|
edin
), hor, txakur, erroa (cf. hortz), etab.Era berean, azterketa tipologikoetan ongi deskribaturiko gramatikalizazio bideei esker hainbat atzizkiren jatorri etimologikoa identifika dezakegu, hala nola di izenondo atzizkiarena, zeina* din, bilakatu, tik baitator (Dimmendaal 2011:
|
|
2018
|
|
|
Partizipio pleonastikoa i partizipioa indikatibotik at en geroaldiko aspektu marka n amaierako aditzean i (n) erroa (vs* eradun) te geroaldi/ ahalera marka izan monopertsonalean z pluralgilea*
|
edin
monopertsonalean (1 pl) te pluralgilea 3 pertsonan
|
|
|
Baldintza errealaren protasian*
|
edin
erroa
|
|
|
*
|
edin
(Gu) Subj. or. diogu(?) i (n)(?) (Guk Hari Hura), Indik. or. i (n) (Nik Hari Hura), Indik. or.
|
|
|
Orobat, baldintzaren protasirako XVI. mendean ohikoen dugun perifrasia ageri da oraindik: *
|
edin
erroduna (Mounole & Lakarra, 2018, 443). Horrelakoak, beraz, ohikoak ditugu XVI. mendeko Nafarroa Garaian:
|
|
2019
|
|
|
Hiru aditz modu hauek beren eraketan, desberdintasunak desberdintasun, nahiko iduritsuak dira: aditz nagusian hirurek aditzoina erabiltzen dute; eta aditz laguntzailean hirurek ere, aditz iragangaitzetan eta iragankorretan,*
|
edin
eta* ezan hizkiak dauzkate. Beraz, hiru aditz modu hauek, laguntzailearen formari dagokionez, elkarrengandik oso hurbil daude.
|
|
|
Aditz perifrastikoetan bedi eta beza paradigmetan ikusten da orain arte azaldu duguna: lehenengoan*
|
edin
eta bigarrenean* ezan laguntzaileak, taldearen ikur direnak, bistaratzen ditugu; eta, horiekin batera, bhizkia da adizki hauetan lehenengo aldiz agertu zaiguna.
|
|
|
Adizki hauen morfologia ikusita, garbi daukagu gure aztarnategian holako adizkiak eramaten dituzten esaldiak kanpoko geruzetan baino ez ditugula topatuko: *
|
edin
eta* ezan+ ke hizkien uztardura baita talde honetako adizkietan erabiltzen dena.
|
|
|
Hirurek aditzoinaz gain,* eza eta*
|
edin
hizkiak erabiltzen dituzte; baina, haien artean desberdintzeko hizki bereizgarriak erabili behar dituzte. Bada, subjuntiboa eta ahalera dira hizki bereizgarri horiez baliatzen direnak eta ez inperatiboa.
|
|
|
Subjuntibozko paradigmetan erabilitako elementu guztiak banan banan azterturik, onartu behar dugu ez dagoela deus ere berririk; denak lehenago erabili izanak direla ez dago dudarik: aditzoina eta partizipioa, aditz nagusian; pertsona markak, pluralgileak,* ezan eta*
|
edin
hizkiak, eta n atzizkia, laguntzailean. Hor ez dago ekarpen berririk.
|
|
|
Aipatu ere, aipatu, ahalera eta agintera esaldietan aditz laguntzaileek, aditz pertsonen markak aparte, hainbat hizki subjuntiboarekin konpartitzen dituztela: *
|
edin
eta* ezan dira, hain justu, hiru aditz modu horietan azaltzen direnak; eta, halaber, bertze batzuk elkarren artean bereizten direnak: aginteran, 0; subjuntiboan, n; eta ahalezkoan, ke.
|
|
|
Azken hauek dira, hain zuzen ere, atentzioa erakartzen dutenak: erran genezake subjuntiboa eta ahalera izan zirela aginteratik bereizi behar zirenak; hau da,*
|
edin
eta* ezan hizkiak izan zirela aginteran lehenago erabili zituztenak, eta, gero, bertze biak bereganatu zituztela. Aurrerago izanen dugu hau hobeki aztertzeko parada.
|
|
|
*
|
edin
erroko forma bat dago ahalerazko marka duena: litceque.
|
|
2020
|
|
|
Hemen ere gauza bertsua gertatu da. ...ramatiketan aditz trantsitiboak eta intrantsitiboak bereizteko erabili izan diren irizpideak (laguntzailea nolakoa den, horrek erabakitzen du) ez dira egokiak (hizkuntzetan erabiltzen den irizpidea aditzaren argumentu edo sare tematikoarekin dago lotua). Argumentuak definitzen saiatu gara. Adizki alokutiboa xehekiago aurkezten da. Perpaus osagarrien atala beste modu batera egokitu da. Izan, ukan,*
|
edin
,* ezan aditzek biziki ongi islatzen dute euskararen aditz sistema, baina aurkezpenean hori guztia arintzen saiatu gara. Eranskinean ageri diren Diskurtso markatzaileen bi kapituluak guztiz berriak dira. Determinatzaile mugatzaileen artean a, o, bat eta ik sartu ditugu. Lan luzea bada ere, ez da adizki taularik ageri.
|
|
|
Lau aditz ditugula: izan,* edun,*
|
edin
eta* ezan. Hori batetik.
|
|
2021
|
|
|
Gai hau § 23.2.2 atalean aztertzen bada ere, labur labur gogoratuko dugu gramatika honetan ez ditugula kontzeptu horiek euskal gramatika ohikoetan bezala definitzen, baizik aspalditik munduko hizkuntzetako gramatikek definitzen dituzten gisan. Euskal gramatikek nor/ zaio erako aditzak (izan/*
|
edin
hartzen dutenak) eta du/ dio aditzak(* edun/* ezan hartzen dutenak) bereizi dituzte: lehenbizikoak intrantsitiboak lirateke, eta bigarrenak trantsitiboak.
|
|
|
34.5.2.1b(+ burutua) ezaugarria ez duten alegialdiko baldintzak, berriz, era desberdinetakoak izan daitezke: sintetikoak (baletor), edo adizki analitikoak( [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] (etor baledi); [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz); [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz)). Solas unean hastekoak diren egoerak eta gertakariak adieraz daitezke haien bidez:
|
|
|
Beraz, alegialdiko baldintza burutuen ezaugarria modu bakarrean bil daiteke(+ burutua) direla esanez, eta burutuak ez diren alegialdiko baldintzetan aniztasuna aurkituko dugu, euskalkiek adizki desberdinak garatu baitituzte: [t (z) en+ izan/* edun (etortzen balitz)] ekialde zabalean, [tuko+ izan/* edun (etorriko balitz)] erdialde eta mendebaldean, garai zaharrenetan denek erabiltzen zuten [aditzoina+*
|
edin
/* ezan (etor baledi)] adizkia emeki emeki ordezkatuz.
|
|
|
Euskaltzaindiak (42 araua) euskara batuan erabiltzeko onartu du [tuko+ izan/* edun+ ke] adizki analitikoa (ohartuko zinatekeen), baina [tu+ izan/* edun+ ke] adizkia (eskertu niokeen) ez da euskara baturako onartu arauetan sartzen. Bigarren aukera edo moldea, berriz, ondore perpausetan [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizkia erabiltzea da, aldi iraganeko laguntzailea duena eta ke atzizkiduna: Indiarrek sor zezaketen gaurko fisika, bide horretatik abiatu izan balira.
|
|
|
adizki sintetikoa erabiltzea (ederra balitz, bihar baletor, dirua banu, arabiera baneki...); adizki analitiko bat erabiltzea: [t (z) en+ izan/* edun] (etortzen balitz, ekartzen balu), [tuko+ izan/* edun] (etorriko balitz, ekarriko balu) edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] (etor baledi, ekar baleza), euskalkien arabera.
|
|
|
34.5.2.3b Baldintzazko perpausean alegiazko aldiko adizki sintetikoak (balego, baleki) ditugunean, solas unean dagoeneko sortuak diren egoerak (Guztiak zu bezain arduratsuak balira, gauzak hobeto joango lirateke), edo hasiak nahiz hasi gabeak diren prozesuak (Bihar amonari iloba bisitan balihoakio, poz ederra hartuko luke) adierazi ohi dira. Ondore perpauseko adizkiak ke atzizkiaz gain alegiazko morfologia izan ohi du, aldi komunztadurak hala eskatuta, era sintetikoan (Lankide guztiak laguntzera baletozkio, ez legoke kexatzeko moduan), edo era analitikoan [tuko+ izan/* edun] adizkiarekin (Infernurik ez balitz, pozik egingo nuke bekatu hau), nahiz [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizkiarekin (Legeak dioena okerra balitz, kalte egin liteke legea betearaziz).
|
|
|
34.5.2.3e Ekialdeko euskalkietan, ordea, baldintzazko perpausetan alegiazko aldiko adizkia [tzen+ izan/* edun] moldearekin (etortzen balitz, ikusten balu) erabili ohi da burutuak ez diren edo hasi gabeak diren prozesuak edo egoerak deskribatzeko. Ondore perpausean adizki sintetikoak edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] aspektu markarik gabeko adizki analitikoak sarri azaltzen dira: Okaztagarri litake, bihotza zaurtzen balu (J.
|
|
|
34.5.2.3f Baldintzazko perpausean [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoa (etor baledi, ikus baleza) dugunean, ondore perpauseko adizkia analitikoa denean, ekialdeko euskalkietan adizki analitiko hori bera izaten da: Lehendakaria mintza baledi, guztiok harri gintezke.
|
|
|
* Pobreek dirua izan balezate vs Pobreek dirua (izango) balute. Modu berean, tradizio nagusiaren arabera behintzat,*
|
edin
eta* ezan ez dira adizki sintetiko gisa erabiltzen ahal testuinguru horietan: * Pobreek dirua balezate.
|
|
|
34.5.2.3g Baldintzazko perpausetan alegialdiko ahalezko adizkerak ere erabil daitezke (ikus balezake, ikus ahal baleza, ikusten ahal balu, ikusi ahal izango balu). Gorago erakutsi bezala (§ 26.6.3.1b), [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] ahalezko adizkeraren ezaugarrietako bat ke morfema eramatea da, eta horrelako adibide batzuk agertzen dira tradizioan: Jainkoa egiazki maita balezake, gainerakoak axolarik ez.
|
|
|
Baina erabilerarik zabalduenekoak eta erro zaharrenak dituenak oin aditzaren eta adizki laguntzailearen artean ahal daramatenak dira. Aurkituko ditugu ahal*
|
edin
eta* ezan laguntzaileekin daramatenak: Hori egin ahal bazeneza, herriaren gogoan zinateke betiko.
|
|
|
34.5.3f [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] oraineko baldintzazko perpausak (etor badadi, ekar badezat) XVI. eta XVII. mendeetan aurkitzen ziren (Iauna, zelurat igan banadi, zu han zira, infernurat ieusten baniz han present zira, zu orotan zira, Tartas), baina egun zaharkiturik gelditu da molde hau (aldi iraganeko adibideak arras bakanak dira iritsi zaizkigun testu zaharretan ere).
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta*
|
edin
eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta* ezan aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua*
|
edin
edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe: Eztio bat ere [gertha dakion] egitekok kalterik eginen batere bekhaturik ez duenari (Axular); [Emakume hari pozgarri ekiozan] berbak esaten (Erkiaga); [Entzun dagian] ari dantzan eragiteko txilibitua (Azkue).
|
|
|
Pello egunero joaten da amarengana (joan ekintza, ez izan); Mirenek kafea edan du (edan ekintza, ez* edun). Adizki analitiko gramatikalizatuenen kasuan, laguntzaile zenbait ez dira gehiago aditz beregain gisa erabiltzen(* edun mendebaldean,*
|
edin
eta* ezan euskalki guztietan, iroekialdean) eta, ondorioz, batzuetan zaila da erroen jatorrizko eduki lexikala zein zen erratea(* ezan eta iroaditzena, adibidez). Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu:
|
|
|
Erabilera beregain oro galtzearekin batean, beren forma jokatugabeak ere galdu dituzte; hortaz, haien aipamenezko forma berreraikia baita, izartxoaz markatzen dugu: * edun,*
|
edin
,* ezan eta iro.
|
|
|
Europa mendebaldeko hizkuntza askok ez bezala, euskarak ez du indikatibo/ subjuntibo bereizketa morfologikorik bere adizki jokatuan; haatik, subjuntibozkotzat daukagun adizki analitiko bat badu, [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] egitura hain zuzen —mendebaldean [tu+ egin] da adizki analitiko trantsitiboa, ez [aditzoina+* ezan] — Delako forma adizki analitikoei dagokien atalean deskribatuko dugu (§ 26.3.5.1b) eta haren erabilerak § 26.6.2.1 atalean aztertuko ditugu.
|
|
|
26.1.5.3a Ezbairik gabe, modu markatzailerik hedatuena ke atzizkia da (teke forma du izan eta*
|
edin
aditzen NOR paradigman: naizateke/ naiteke, dateke/ daiteke, nintzateke/ ninteke, zinatekeen/ zintezkeen).
|
|
|
Gorago erakutsi dugu baldintzazko protasitik kanpo alegiazko formek ke atzizkia nahitaezkoa dutela (nintzateke; luke; letorke; lioke...); bestela erranik, ke atzizkia alegiaren markatzailea da. Gisa berean, ahalerazko adizki sintetikoek eta [aditzoina+*
|
edin
,* ezan] adizki analitikoa oinarri dutenek ke beharrezkoa dute: datorke; etor daiteke; egin dezaket; joan zintezkeen; sal zenezakeen.
|
|
|
26.1.5.4b Euskaraz, aginterazko adizkiak jokatuak edo jokatugabeak izan daitezke. Agintera jokatua adizki sintetikoen edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoaren bidez eratzen da euskalki gehienetan eta euskara batuan —mendebaldeko hizkerek [tu+ egin] adizki analitikoa dute [aditzoina+* ezan] adizkiaren ordez: esan egizu ‘esan ezazu’— Morfologikoki bereziak dira bietan erabiltzen diren adizki jokatu zenbait.
|
|
|
26.1.5.4e Jusibozko adizkiak desberdinak dira subjektua lehen edo hirugarren pertsonakoa izan. Lehen pertsonako jusiboa adizki sintetikoen edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoaren bidez adieraz daiteke. Bietan adizki jokatua orainekoa da eta n atzizkia darama:
|
|
|
dugun kanta!; dugun ikas! Ezezkako jusiboan [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoa baizik ez daiteke erabil; adizki jokatuak n atzizkia beretzen du normalean: ez gaitezen joan!; ez gaitezen mintza!; ez dezagun ezer egin!
|
|
|
Hirugarren pertsonako jusiboak ere adizki sintetikoa edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoa izan ditzake oinarrian. Bizkitartean, bi modu daude adizki jokatuaren jokatzeko.
|
|
|
Ororen buru, ñabardurak ñabardura, aginterazko eta jusibozko forma jokatuak adizki sintetikoen edo [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoaren bidez osatzen dira.
|
|
|
egingo luke/ egingo lituzke (eta ez** egingo lituke); ikusi ditu/ ikusi dituzke. Gisa berean,*
|
edin
en adizkietan z eta tebatera erabiltzen dira: zaitez, gaitezen, daitezen.
|
|
|
Indikatiboaz bestelako moduak subjuntiboa, agintera eta hipotetikoa dira. Hauetan orotan, [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizkia da nagusi —mendebaldean, [tu+ egin] da adizki trantsitiboa—, nahiz eta adizki sintetikoa ere erabiltzen den.
|
|
|
Gorago erran dugun gisan (§ 26.3.2.5.1b), [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoaren erabilera nahitaezkoa da mendeko perpaus jokatu zenbaitetan, eta hortik, subjuntibozko adizkitzat daukagu. Gainerako adizkiek duten denbora komunztadura berbera du, erran nahi baita aldi oraineko adizkiak orainaldiko subjuntiboa osatzen duela (etor dadin, egin dezan), aldi iraganekoak iraganaldiko subjuntiboa (etor zedin, egin zezan) eta alegiazko aldikoak alegiazko subjuntiboa (etor ledin, egin lezan) (ikus § 30.2d).
|
|
|
26.6.2.1b Zalantzarik gabe, helburuzko perpausetan (ikus 37 kapitulua) da gehien erabiltzen, hobeki erranik, ez daiteke [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] perifrasiaz bestelako adizki jokaturik erabil testuinguru horretan: Aldaketa hori negurako egin da, hodietako ura izoztu ez dadin (J.
|
|
|
Gerta litekeena adierazteko, hau da, alegiaren esparruko hipotesi baten egiteko, baldintza irrealeko apodosian erabili ohi diren adizkiak erabiltzen ditu euskarak (ikus § 34.5.2.3i): adizki sintetikoak, [tuko+ izan/* edun] erdialdeko hizkeretan, eta [aditzoina+*
|
edin
,* ezan] mendebaldean eta ekialdean —zehatzago, egitura trantsitiboetan zuberotarrek [aditzoina+ iro] dute eta mendebaldeko hiztunek [tu+ egin] — Sintetikoa izan ala analitikoa, adizkiak alegiazko morfologia du eta te/ ke atzizkia darama: Gogotik joan ninteke/ joanen nintzateke konzertu baten entzutera; Bizia emanen nuke zu zoriontsu izan zintezen!
|
|
|
26.6.3.1b Ahalerazko adizki analitikoen artean, [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] da zaharrena eta zabalduena — [aditzoina+* ezan] adizkiaren ordez, [tu+ egin] dute mendebaldean, eta [aditzoina+ iro] zubereraz— Orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta hipotetikozko ahalerak osa ditzake, horretarako, bakoitzari dagokion aldia erabiliz. Orainaldiko eta geroaldiko ahalerak aldi oraineko laguntzailearekin osatzen dira; homonimoak dira:
|
|
|
joan ninteke; ekar lezake. Adibideek erakusten duten bezala, aldi guztietan, laguntzaileak ke atzizki modala darama (teke atzizkia,*
|
edin
eta izan aditzen NOR adizkietan). Laguntzaile horien paradigmak kontsultatu nahi dituen irakurleak EGLU II eta Euskal Gramatika Laburra:
|
|
|
Hauek jartzen dituzte oinarri teknikoak, gero eraikitzen den etxe zibernetiko horretan milioika lagun sartu ahal izan dadin (Salaburu); Zehazki, 1990eko Espainiako Kirolaren Legea aldatzeko saioa da, autonomi erkidegoetako federazioak nazioarteko federazioetan sartu ahal izan daitezen (Berria); Otsailerako bere ordezkoa aukeratzeko eskatu du Sean O’Keefek, berak kargua utzi ahal izan dezan (Berria); Ruche jaunak botoia sakatu zuen, neskak entzun ahal izan zezan (Jon Muñoz). Usadio klasikoaren arabera, protasian gertatzen delarik ere ke atzizkirik gabe agertzen da [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] ahalerazko adizki analitikoa; kasu horretan ere ahal eta ezin partikulak behar beharrezkoak ditu (§ 34.5.2.3g): Baldin are libre eguin ahal bahadi, harzaz lehen usat ezak (Leizarraga); Hilzen denean ahoz ezin erran badeza bihotzez hiruretan Iesus erraiten duela (J.
|
|
|
26.6.3.1c Erdialdeko eta mendebaldeko hizkerek [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizkiari tinko eusten dioten arren — [tu+ egin] mendebaldean—, [tu+ ahal+ izan/* edun] eta [tu+ ezin+ izan/* edun] ahalerazko perifrasiak ere badituzte. Bien artean, [tu+ ezin+ izan/* edun] perifrasia tradizio luzeagokoa da —Lazarragaren eskuizkribukoak dira haren lehen lekukotasunak—:
|
|
|
Ekialdeko hizkerek [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizkia baztertuxea dute ahaleran —baldintza hipotetikoen apodosian, aldiz, indartsu dirau (§ 34.5.2.3f) — Haren ordez, [t (z) en+ ahal+ izan/* edun] perifrasia erabiltzen dute maizago. Aipatu berri dugun perifrasiak bezala, orainaldiko, geroaldiko, iraganaldiko eta alegiazko ahalera adierazteko balio lezake.
|
|
|
25.1.5a Aditzoina oinarri duten adizki analitikoak urriak dira. Euskararen lehen testuetatik,*
|
edin
,* ezan, eta irolaguntzaileekiko adizkiak baizik ez dugu aurkitzen, eta gainera, azken mendeetan, hauen erabilera eremuak murriztuz joan dira. Hamaseigarren mendean, euskalki guztiek [aditzoina+* edin] eta [aditzoina+* ezan] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizkiak erabiltzen zituzten iraganaldi burutua adierazteko (askotan aoristo gisa izendatu dira forma horien iraganeko erabilerak):
|
|
|
Euskararen lehen testuetatik,* edin,* ezan, eta irolaguntzaileekiko adizkiak baizik ez dugu aurkitzen, eta gainera, azken mendeetan, hauen erabilera eremuak murriztuz joan dira. Hamaseigarren mendean, euskalki guztiek [aditzoina+*
|
edin
] eta [aditzoina+* ezan] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizkiak erabiltzen zituzten iraganaldi burutua adierazteko (askotan aoristo gisa izendatu dira forma horien iraganeko erabilerak): Unaiok arri zitean, gaztaeok agir zitean ‘haserretu ziren, agertu ziren’ (RS); Iaigi zidin nagia, erra zizan uria ‘jeiki zen, erre zuen’ (RS); Zerutika iautsi zedin harzaz amoraturik ‘jautsi zen’ (Etxepare); Bere desobedientziaren kausaz hiragun zekion, eta abominazionetan eta begitan har zezan ‘hiragundu zitzaion, hartu zuen’ (Leizarraga).
|
|
|
25.1.5b Lehen pertsonako jusiboan, hau da, lehen pertsona pluralari agindu bat zuzentzen zaionean, [aditzoina+*
|
edin
] eta [aditzoina+* ezan] —mendebaldean [partizipioa+ egin] — adizki analitikoak erabili ohi dira: Mintza gaitezen; Ikus dezagun.
|
|
|
26.2.3a Sintetikoetan ez dago indikatiboaren eta subjuntiboaren arteko bereizketa morfologikorik. Euskarak duen subjuntibozko forma bakarra [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoa da (ikus § 26.6.2.1) eta, beraz, testuinguru sintaktiko zenbaitetan (bereziki mendeko perpaus helburuzkoetan eta osagarri zenbaitetan), adizki sintetikoa utzi eta adizki analitikoa erabiltzen da euskara modernoan: oraintxe dator vs nahi dut oraintxe etor dadin; etxera darama vs esan diot etxera eraman dezan/ dezala.
|
|
|
partizipio burutua (tu), partizipio burutugabea (t (z) en), partizipio prospektiboa (tuko) eta aditzoina. Adizki nagusi horiek* izan,* edun,*
|
edin
edo* ezan —gehi egin mendebaldean eta iroekialdean— laguntzaileekin elkartzen dira denbora aspektu modu ñabardura gehienen adierazteko. Atal honetan, adizki nagusiak (§ 26.3.2) eta laguntzaileak (§ 26.3.3) deskribatu ondoan, alde batetik aldia eta aspektua (§ 26.3.4), eta bestetik modua (§ 26.3.5) izanen ditugu aipagai.
|
|
|
26.3.3a Euskararen denbora aspektu modu sistemako adizki analitiko nagusiak honako sei aditz laguntzaile hauekin osatuak dira: izan,* edun,*
|
edin
,* ezan, egin eta iro. Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta* edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta* ezan.
|
|
|
izan,* edun,* edin,* ezan, egin eta iro. Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta*
|
edin
ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta* ezan. Gorago erran dugun bezala,* edin,* ezan —eta iro — aditzek erabilera beregain oro galdua dute:
|
|
|
Euskara batuan lehenbiziko laurak baizik ez dira erabiltzen —egin mendebaldeko hizkerei mugatua da eta iroekialdekoei— Egitura intrantsitiboetan, izan eta* edin ditugu; trantsitiboetan, aldiz,* edun eta* ezan. Gorago erran dugun bezala,*
|
edin
,* ezan —eta iro — aditzek erabilera beregain oro galdua dute: ez dira ez adizki sintetiko gisa erabiltzen, ez adizki jokatugabe gisa.
|
|
|
26.3.3b Izan eta* edun laguntzaileek [tu], [t (z) en] eta [tuko] adizki jokatugabeekin elkartuz osatzen dituzte adizki analitikoak. Haatik,*
|
edin
,* ezan —eta iro — aditzoinarekin elkartzen dira ekialdean eta euskara batuan (mendebaldean eta erdialdean, berriz, partizipioarekin, ikus § 25.1.1a, § 25.1.1b): etortzen naiz, etorri naiz, etorriko naiz vs etor gaitezen; ekartzen dugu, ekarri dugu, ekarriko dugu vs ekar dezakegu.
|
|
|
[tu], [t (z) en] eta [tuko]+ izan/* edun aditzoina+*
|
edin
/* ezan
|
|
|
26.3.5.1a Aurreko taulak erakusten duenez, [tu] partizipio burutua, [t (z) en] partizipio burutugabea eta [tuko] partizipio prospektiboa oinarri dituzten adizki analitikoak indikatiboaren esparrukoak dira. Indikatiboaz bestelako moduetarako, aditzoinaz eta*
|
edin
/* ezan laguntzaileez osatu adizki analitikoa erabiltzen da.
|
|
|
26.3.5.1c Aditzoinaz eta*
|
edin
/* ezan laguntzaileez osatu adizki analitikoa aginterazko eta jusibozko forma analitiko nagusia ere badela ikusi dugu. Gorago azaldu direnak errepikatu gabe, gogoan har adizki analitiko horrek, sintetikoek ez bezala (§ 26.1.5.4, § 26.2.3c), ez duela erabilera murriztapenik.
|
|
|
Ahalerazko forma nagusiak [aditzoina+*
|
edin
/* ezan] adizki analitikoa du oinarri. Laguntzailea aldi orainekoa edo iraganekoa izan liteke, eta gisa horretan orainaldiko edo lehenaldiko ahalera sortu:
|
|
|
ez liteke etor; ez lezake egin. Hiru kasuetan laguntzaileak ke atzizkia beretzen du(*
|
edin
laguntzaileak teke NOR paradigman). Geroago ikusiko dugu azken hamarkadetan adizki analitiko horren ordez beste zenbaiten erabilera hedatzen ari dela, etortzen ahal da eta etorri ahal da tipokoak (§ 26.6.3.1c, § 26.6.3.1d).
|
|
|
Beste bi aditz laguntzaileak*
|
edin
eta* ezan dira, hauek ere forma eraikiak, ez baitute lekukotasunik testuetan: joan dadin, esan dezan adizkietan ageri zaizkigu, hurrenez hurren, bata eta bestea.
|
|
|
joan dadin, esan dezan adizkietan ageri zaizkigu, hurrenez hurren, bata eta bestea. Aurreraxeago itzuliko gara izan,* edun,*
|
edin
eta* ezan laguntzaileen arteko bereizketara (edo, nahiago bada, benetako formak erabiltzearren da, du, dadin, dezan bereizketara). Adizki jokatuen kapituluan ikusiko ditugu aditz laguntzaile hauek ere (ikus § 26.3.3).
|
|
|
etorri naiz, esan ziguten. Eskariak, erreguak, aginduak... adierazteko subjuntiboa eta agintera baliatzen ditugu eta dagozkien adizki jokatuak*
|
edin
eta* ezan laguntzaileekin eratzen ditugu: ekar dezagun, joan gaitezen, esan iezaguzu.
|
|
|
Indikatiboko, subjuntiboko eta aginterazko formen ondoan, baditugu ahalerazkoak eta alegiazkoak ere. Ahalerazkoek*
|
edin
eta* ezan laguntzaile hartzeaz gain, kemorfema funtzionala dute ezaugarri: etor naiteke, ikus dezakezu.
|
|
|
Eta kontzeptu batzuk ere beste modu batera aurkezten dira: ...sikoaren ordez" postposizio sistema" erabiltzen da, gure ustez aise egokiago eta zuzenagoa baita; trantsitibitatea eta intrantsitibitatea ere beste modu batera definitu dira, gainerako hizkuntzetako gramatikek egiten duten gisan, adizki laguntzailearen motan oinarritu gabe; EGLUn aipatzen zen lokailuen kontua ere birdefinitu eta egokitu da; aditzen argumentu sarea; ahal dela izan, ukan,*
|
edin
,* ezan erabili beharrean —nahiz horiek erabiliz euskal aditz sistemaren hezurdura aise garbiago azaltzen den—" da aditza"," du aditza" eta horien gisakoak erabiltzen saiatu gara, irakurketa errazten duelakoan. Baina zenbaitetan ezinezkoa gertatu da.
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta* edun aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,*
|
edin
eta* ezan aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|
|
|
Egia borobila kontatu behar izango diot, bizikleta ez dit agure mozkorrontzi sasi pederasta batek ebatsi, aitzitik, nik inoiz eta inola zapaldu behar ez nuen taberna zulo batean ahaztu egin dut. Ez dakit zenbat bider nire amari tutik ere ez esateko erregutu
|
edin
diodan.
|
|
|
Sortu den datu baseak 136 aldagai5 biltzen ditu, zeinetatik 102 aditz laguntzaileak diren eta 34 aditz trinkoak. Aditz laguntzaileen artean argumentu bakarreko eta bi argumentuko izan aditzari dagozkionak, bi eta hiru argumentuko edun aditzari, eta*
|
edin
eta* ezan aditzei dagozkienak bildu dira. Trinkoetan etorri, joan, ibili, egon, eraman, jakin, ekarri eta eduki aditzei dagozkien adizkiak bildu dira.
|
|
|
da, dira, ginen, ziren, nintzen, hintzen, bagina, balira, banintz eta balitz;* edun aditz laguntzailearen NNk saileko 5 aldagai: du, duk, balitu, balu eta balute; eta*
|
edin
aditz laguntzailearen aldagai bakarra: hadi.
|
|
2022
|
|
|
Baliteke forma honen gibelean Larramendiren edo bestelako autoreren baten eredua egotea. Edonola ere, forma hori*
|
edin
aditzetikoa baino gehiago, izanetikoa izan daiteke (‘dateke’, euskara batuan). Gisa horretan, maite ez litzateke aditz-oina, adjektiboa baizik.
|
|
|
154 Daite ‘daiteke’ Adizki hau, morfologikoki*
|
edin
aditzetikoa bada ere, izan aditzetikoen funtziotik hurbilago dago (‘ez dateke’, euskara batuan). Batetik, aditz nagusia (aditz-oinaren bidez emana) faltako litzaioke, bestela.
|