2000
|
|
1 1999
|
urte
bukaeran onartu zuten Eurogutuna, baina Frantzian bertan ez du baliapenik Konstituzioaren 2 artikulua aldatu ezik.
|
|
Frantziskok, hamalau
|
urte
baino gehiagoz, 1508tik 1522ra arte, Parisen egin zituen ikastaroak, eta ondoren Sorbonako Unibertsitatean irakasletzan. Handik itzultzean, lehenik Valladolid hiriko Unibertsitatean katedradun Humanitate gaian eta ondotik Salamancan.
|
|
Bere gizatasun berezia Parisen erakutsi zuen, teologo bezala Elizaren goi mailetaraino ospe eta itzal eraginkorra lortuz eta ziurtatuz. Han zelarik hain zuzen, 1527
|
urtean
, Rotterdam-eko Erasmok idatzi zion Luis Vivesi, honek Frantziskoren gizatasuna Inkisizioaren aurrean bitartekaritzat har zezan, zeren, haren anai Die gok ere heretikotzat joa baitzuen Erasmo.
|
|
Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539
|
urtean
, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
1546an hil zen Vitoria maisu handia, eta aipaturiko bi lanok, ikasle izan zituenek, beraiek jasotako oharrak eta maisuaren zenbait izkribu bilduz eta osatuz, Frantziako Lyon-en inprimatzaile ospetsua zen Jacques Boyer jaunari eman zizkioten. Eta honek bi liburukitan argitara eman zituen 1557
|
urtean
. Horregatik, bere ahozko ikasgaiak dizipuluek jaso eta ezagutarazi zituztelako, Frantzisko Vitoriari maiz eman zitzaion So krates izengoitia.
|
|
Gero, 1567
|
urtean
, Erromara jo zuen eta, Vatikanoko Tribunal nagusiko kide izendatu zutenez, aukera egokia lortu ere bai, zeren Pio V.ak, Gregorio XIII.ak eta Sixto V.ak beren kontseilaritzat hartu eta ohore handien jabe egin zuten. Eta, han ere, bertako antolakuntza eta egitarauen hobekuntzaz arduratu zen.
|
|
Eta, han ere, bertako antolakuntza eta egitarauen hobekuntzaz arduratu zen. Horregatik, bere bizitzako azken
|
urteetan
, administraritza eta zuzenbideetan ospe handia lortu zuen, ez ordea Espainiako gortean.
|
|
Hamazazpigarren mendean, Argiaro edo Ilustrazio garaian sartzen garelarik, badugu giza eskubideen aldeko lekukotasunik aski. Joanes Etxeberri Ziburukoak 1627
|
urtean
bertsoz idatzi zuen liburuan zioen: –Erregeak behar ditu defendatu jendeak,/ hizkuntza batekoak hain ungi nola bertzeak?.
|
|
1556
|
urtean
Nafarroako Urdazubin jaioa zen Pedro Dagerre Azpilkueta, guretzat. Axular, bezala hain ezaguna dugun idazle ospetsua.
|
|
Bestalde, liburuaren bosgarren hitzaldian (70 orrialdean) Pirinioetako mugaren gainetik, gure nortasuna indartu nahian, elkartasuna proposatzen zigun. Gogoan izan zenbait
|
urtez
Baionan bizia zela eta, beharbada, han ulertu zuen mugaren bi alderdietan ginela euskaldunak, gure hizkuntza eta iritzi berdintsuei esker, elkarren artean edozertan laster ados jartzen ginenak.
|
|
Hala ere, esan beharra dut, Gaztelako lehen errege haiek eta gure probintzietako Batzar Nagusiak, hauek aspalditik zituzten foruak errespetatuz, elkarren artean aski ongi konpondu zirela. Baita ere 1812
|
urtean
Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela. Baina, esan beharrekoa da, 1820 urtetik, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz, Batzar Nagusiak kentzetik hasi zirela elkarren arteko iskanbilak.
|
|
Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela. Baina, esan beharrekoa da, 1820
|
urtetik
, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz, Batzar Nagusiak kentzetik hasi zirela elkarren arteko iskanbilak. Beraz, ez ziren batere harrigarriak Larramendiren kezkak.
|
|
Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela. Baina, esan beharrekoa da, 1820 urtetik, hiru
|
urtez
, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz, Batzar Nagusiak kentzetik hasi zirela elkarren arteko iskanbilak. Beraz, ez ziren batere harrigarriak Larramendiren kezkak.
|
|
Baita ere, gogoangarri zaigu Migel Lardizabal Uribe, Mexikon jaioa guraso euskaldunengandik, eta ohorerik aski izan zuen hark Bergarako Erret Seminario hartan zuzendaria izateaz. Eta giza eskubideen alderako sentipenak erarik egokienean erakutsi zituen 1784
|
urtean
argitaratu zuen liburu batean, non salatzen zuen Nafarroako Agote, Mallorcako Chueta eta Asturiasko Vaqueiros de alzada taldeetakoek ingurukoengandik sufritzen zuten baztertze edo marjinazioa.
|
|
Foruen galeraren ondotik, hogeigarren mende hasierako egoerak eskatzen zuenaren arabera, garaiko iritziei buruzko galdera egin zuen Gipuzkoako Diputazioak Eibarko sozialisten Casa del Pueblora, eta honek beraien artean intelektual mailan burutza zeraman Toribio Etxebarriari eskatu zion gai horretaz zerbait presta zezala. Bi hitzaldi eman zituen 1918
|
urtean
, La liga de naciones y el problema vasco izenburupean eta Eibarren bertan V. Fernández tipografian inprimatuak izan ziren. Han agertu zuen herri bakoitza bere etorkizunaren jabe izan beharra.
|
|
Gero, 1936
|
urtean
militarrak altxatu eta Franco buru jarri zenetik, gizaki soil bakoitzaren eskubideak kontuan hartu gabe, berrogei urteko diktadurak iraun zuen, katolikotasunaren izenean kristautasunaren printzipioei jaramonik egin gabe. Ikus bestela Unión Internacional de Malinas erakundeko C. Martí Martí eta R.
|
|
Aipatu dudan Galindezen liburu hori argitaratu zenetik sei
|
urtera
, 1948an, agertu zuen Nazio Batuen Era kundeak Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala.
|
|
San Formerio martiriaren bizitza, Frai Juan Marietakoaren eskutik. Eta, 1302
|
urtean
errege Fernando IV.ak Treviño hiriari berretsi zizkion pribilegioak.
|
|
Gaztelako errege Henrikek (Pedro Ankerraren semeak) 1366
|
urtean
Treviñoren aginte osoa eman omen zion Pedro Manrique ri, eta honen ondokoek zenbait aldakuntza ezarri zituzten, gero Treviñoko duke bihurtuko baitziren. Isasti historiagileak ongi zioen bezala, Gaztelako tituluak ziren horiek denak, zeren hemen, Batzar Nagusien arabera, denak ziren aitonenseme eta ez ziren onargarriak Gaztelako tituluok.
|
|
Inguru berean, ez da intelektualik falta izan Treviño Arabara itzultzearen alde oihukatzeko. Adibidez, F. de la Fuente Marquínez de Beltrán treviñoar jakitun eta irakasle zenak Universitas argitaratu zuen duela berrogeiren bat
|
urte
, bertako atal luze bat Treviñori eskainiz. Erudizioz betea, ez zaio umorerik falta, baina mindurarik ere ez.
|
|
txostena, ONU, Unesco eta Euskaltzaindiaren arautegian oinarriturik zegoen. Izan ere, gure erakunde honen arautegia 1920
|
urtean
egina da eta 1976 urteko otsailaren 26an Espainian Errege Dekretuz onartua izan baitzen (ikus, argibide gehiagotarako, liburu honetako 51 orrialdea). Eta horien arabera, euskararen alde nola joka dezakegun adierazten nuen.
|
|
Luis XII.aren ordenantza hura baztertzearen ondoriozko gertakaririk beltzena Bordelen ezagutu zen 1609
|
urtean
. Pierre Lancre epaile zelarik, frantsesik ez zekiten ehunen bat euskaldun emakume sorgintzat epaitzean.
|
|
Hainbeste
|
urtetan
lortu ezinez, azkenerako euskara legez onartua izan den Euskal Herriaren parte batean ere, oraindik euskalduna euskaraz epaitu ezinik gabiltza. Zer itxaron genezake bakoitza berari aukerakoen zaion hizkuntzan epaitu ezik?
|
|
Gainera, esan beharrekoa iruditzen zait, ez Frantziak eta ez Espainiak ez diotela jarraitu giza oreka gordetzeko hain eredugarri den Suitzako Konstituzioari; baina ezta ONUk 1948
|
urtean
Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalaren 2 artikuluan gomendatzen zuenari ere.
|
|
Hor oinarriturik, ez nuke esan beharrik Hondarribia eta bere inguruak Nafarroako erresumakoak zirela 1200
|
urtean
Gaztelako errege Alfonso VIII.ak erresuma hari itsasorako irteera kendu arte. Ikusi besterik ez dugu Fausto Arocenaren Guipúzcoa en la Historia (1964) liburuko VIII. kapitulua.
|
|
Horrek eraman zituen, XII. mendearen azken aldera, bakebiderako marka erabakitzera, 1179
|
urtean
elkarren artean hitzarmen bat onartuz, Karolingioen erara; hau da, lehenagoko Marka Hispanikoaren antzera jarri zuten muga. Inter Bizcahiam et Ipuzcuam?; Itziartik Durangoraino eta Araba barnera arte. Tarte muga horretatik zetorkigun Markina izena Debarroaren barrenaldeko eta Artibai ibarreko herriek osatzen zuten barrutiarentzat:
|
|
Hala ere, Gaztelako errege Alfonso VIII.a ausartu zen, Hitzarmen hura hautsiz, 1200
|
urtean
ekintzak aurrerago eramatera, eta Araba eta Gipuzkoa bereganatzeaz batera marka hartaz jabetu zen, Debarroa Gipuzkoako probintziari itsatsiz. Handik hamalau urte geroago Durangaldea Bizkaiko jaunari eman zion, nolabaiteko adiskidetasuna sortarazi nahirik.
|
|
Hala ere, Gaztelako errege Alfonso VIII.a ausartu zen, Hitzarmen hura hautsiz, 1200 urtean ekintzak aurrerago eramatera, eta Araba eta Gipuzkoa bereganatzeaz batera marka hartaz jabetu zen, Debarroa Gipuzkoako probintziari itsatsiz. Handik hamalau
|
urte
geroago Durangaldea Bizkaiko jaunari eman zion, nolabaiteko adiskidetasuna sortarazi nahirik. Eta zehaztasun handirik ez izan arren, uste dut Artibai aldea ere orduan pasatu zuela Bizkaira.
|
|
Hala ere, esan beharrekoa dut, Gaztelako lehen errege haiek gure probintzietan Batzar Nagusiek aspalditik zituzten foruak errespetatu zituztela, eta elkarren artean aski ongi konpondu zirela. 1812
|
urtean
Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak. Baina, 1820 urtetik, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz Batzar Nagusiak kentzen hastetik hasi ziren elkarren arteko iskanbilak.
|
|
1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak. Baina, 1820
|
urtetik
, hiru urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz Batzar Nagusiak kentzen hastetik hasi ziren elkarren arteko iskanbilak.
|
|
1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak. Baina, 1820 urtetik, hiru
|
urtez
, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz Batzar Nagusiak kentzen hastetik hasi ziren elkarren arteko iskanbilak.
|
|
Ulertzen ez dudana zera da, hain beharrezkoa den liburu hori hemengo historiagileek ez ezagutzea. Zeren gaur, gazteleraz irakurri ezinik ez dugu, Ricardo Haas ek itzulia 1968
|
urtean
Mexikon argitaratu baitzen: La Europa del siglo XVIII().
|
|
Hala ere, Espainian, 1978ko Konstituzioak ez zuen jarraitu Suitzakoaren bide eredugarria, ezta ONUk 1948
|
urtean
giza eskubideez agertu zuen agiriaren 2 artikuluak bere orokortasunean adierazten duena ere. Baina oroigarriagoa dugu oraindik Unesco erakundearen L, emploi des lan gues vernaculaires dans l, enseignement (1953), guztiontzat hain gomendagarria dena.
|
|
Entre la Libertad y la Revolución, La verdad de un lustro en el País Vasco. Bilbo,
|
urterik gabe
.
|
|
Gezurra badirudi ere, Frantziako Errege Luis XII.ak, 1510 urteko ekainean, ordenantza bidez agindu zuen epaiketa guztiak biztanle bakoitzari bere hizkuntzan egiteko. Erabaki hori, haren ondorengo Frantzisko I.ak, 1531
|
urtean
berretsi zuen. Baina, zortzi urte geroago ezabatuz suntsitu zuen, euskararekin batean Frantzia guztiko hizkuntzen etorkizuna larritasun ilunetara bultzatuz.
|
|
Erabaki hori, haren ondorengo Frantzisko I.ak, 1531 urtean berretsi zuen. Baina, zortzi
|
urte
geroago ezabatuz suntsitu zuen, euskararekin batean Frantzia guztiko hizkuntzen etorkizuna larritasun ilunetara bultzatuz.
|
|
Oroi bestela zer esan zigun euskaldunoi Ramón Menéndez Pidal jakitun hark, Eusko Ikaskuntzaren eskariz 1921
|
urtean
Bilbon eman zuen hitzaldiaren bukaeran: –Antzinako Hispaniaren erlikiarik agurgarrienaren jabe zarete.
|
|
Euskararen sustraiak preindoeuroparrak izanik, gutxienez duela lau bost mila
|
urte
Eneolitos garaitik harat jarri beharrekoak ditugu, gizona ehiza, arrantza eta abelzaintzatik bizi zen garaian noski. Eta horren arabera, Pirinio mendi hegalen bi alderdiak zituen bizileku.
|
|
Aurretikorik ez dugu ezagutzen, ulergarri ez diren irudiera edo marra batzuk baizik. Eta duela bi mila
|
urte
Pomponius Mela-k Chorographia zeritzan III. liburuko 15 partean aipatzen zuen: vardulli (Araba eta Gipuzkoa, dirudienez) herrialdeetan, ingurukoengandik bereizirik, ibaiek beraien izen jatorrak zituztela hizkuntza adierazi ezinezko batean.
|
|
Neurri batean horregatik aritu izan naiz, nire hizkuntzatik eta nire herritik mundu zabalera begira beste inori ukorik egin gabe. Eta Andima Ibiñagabeitiaz ikus Pako Sudupek eta biok 1999
|
urtean
Jakin aldizkariaren 112 zenbakiaren 83 orrialdeetan idatzi genuena.
|
|
Azken
|
urte
hauetan Diario de Navarra k eztabaidarik aski sortu du Lingua Navarrorum dela eta. Batzuentzat Nafarroako erromantzea zela eta beste batzuentzat euskara.
|
|
On zaigu agiriak lekuko jartzea. Hara hemen Iruñeko apezpiku zen Petrus II.ak 1167
|
urtean
Beila kondearekin Aralarko San Migel santutegiaz egindako hitzarmeneko agiriak zer zioen:
|
|
Azken
|
urteotan
euskarak izan duen zapalkuntzaz irakurri beharrekoa da Joan Mari Torrealdairen El libro negro del euskera (1998), Ttarttalo argitaletxeak plazaratua, inork ez dezan pentsa euskararen debekuak gure asmakizun hutsak direnik, irakurleak hor aurkituko baititu anitz agiri.
|
|
Pirinio mendien bi hegaletan Kataluniaraino agertzen dira euskarazko toki izenak. Eta Erdi Aroan, lehenik guztiok Nafar erresumaren eskutik joan ginen, latinez ziotenaren arabera Lingua Navarrorum mintzatuz, 1200
|
urtean
Gaztelako Alfonso VIII.a sartu arte. Geroztik, Yon Etxaide zenak ongi zioen bezala, ez dugu bakerik ezagutu.
|
|
Egia da Nafarroako erresuman, Lingua Navarrorum aipatua gorabehera, bertako administrazioko erabileran, hizkuntza ofizial gisa, latina, okzitanoa eta nafar erromantzea izan zirela nagusi. Florencio Idoatek, bi funtzionariok 1415
|
urtean
elkarri euskaraz egiten zioten gutunetariko bat azaltzean erakusten zuenez, gogozkoa eta ziurrenik ulerterrazagoa zitzaielako. Ikus,. Una carta del siglo XV en vascuence?, Fontes Linguae Vasconum studia et documenta, 2 zenbakia (1969), 287 orrialdeak.
|
|
Gainera, besteak beste, nafarra genuen Bernat Etxepare, 1545
|
urtean
Linguae Vasconum Primitiae (Euskaldunen Hizkuntzaren Hastapenak) zeritzan euskarazko lehen liburu inprimatuaren egilea. Gogoangarria baita ere Juana Albretekoa Nafarroako erreginaren aginduz Joannes Leizarragak itzulirik argitaratu zen Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, 1571.
|
|
Nafarroan 1584ko Pastoral bisitek erakusten dutenez, Allingo Eulz herrixkakoek euskararik ez zekien apeza jarri zitzaielako sortu zituzten eztabaidak hor daude, aipatu dudan Goñi Gaztambideren obra horretan, 479 orrialdeetan. Hala eta guztiz ere, 1590
|
urtean
idatzi ziren Constituciones synodales etan finkatu ziren, Pedro de la Fuente apezpikuaren denboran, dotrina irakasteko arau zehatzak.
|
|
Seme alabak eskolatu nahi zituzten gurasoek ordea, ezin ba kexatu, beren haurrak ikasketarik gabe geldituko ziren beldurrez. Jokaera horren lehen lekukoetariko bat dugu, nik dakidanez behintzat, Nafarroako Galipentzu herriko maisua, 1730
|
urtean
era horretan haurrak zigortzen zituena, Jose Mateo zeritzan galipentzuarrak urte horretako irailaren 14an Orreagako artxiboan utzi zuen lekukotasunak dioenez; Bernardo Estornés Lasak bere liburuetariko batera oso ongi eraman zituen euskarak historian zehar izan dituen gertakariak, Canto y cantares de Euskalerria. Poemario nacional vasco (1994) delakoan.
|
|
Seme alabak eskolatu nahi zituzten gurasoek ordea, ezin ba kexatu, beren haurrak ikasketarik gabe geldituko ziren beldurrez. Jokaera horren lehen lekukoetariko bat dugu, nik dakidanez behintzat, Nafarroako Galipentzu herriko maisua, 1730 urtean era horretan haurrak zigortzen zituena, Jose Mateo zeritzan galipentzuarrak
|
urte
horretako irailaren 14an Orreagako artxiboan utzi zuen lekukotasunak dioenez; Bernardo Estornés Lasak bere liburuetariko batera oso ongi eraman zituen euskarak historian zehar izan dituen gertakariak, Canto y cantares de Euskalerria. Poemario nacional vasco (1994) delakoan.
|
|
Hori guztiori aski ez dela, Gobernuak ez zuen bete berak Kontseiluari ezarritako arauek agintzen dutena ere; izan ere,
|
urtean
bi bilera egitera behartua dago, eta 1998an bat besterik ez baitzen egin, Kontseiluaren gehiengoak egin zion eskakizunari ezezkoa emanez.
|
|
Bedeika nik dakidan Maestra estimagarri errespetu handiko bat, bere grazia onarekin, eta kastigu gabe ume inozente sei
|
urtekoei
ere, Euskeraz, Erderaz eta Latinez berdin, txit trebetasun handiaz eta ederki lotsarik gabe erakasten diena. Ojala hori bera Maisu guziek egiten balute:
|
|
Gero, horren ondorioz noski, Unesco arduratu zen lan sakon bat gertatzen, soziologo, hizkuntzalari eta pedagogoak bilduz eta elkarren artean hizkuntzen arazoa aztertuz, erabakiak argitara emateko, gomendio gisa: L, emploi des langues vernaculaires dans l, enseignement, 1953
|
urtean
.
|
|
–Hoy es general la preocupación que en España se siente por asegurar el mantenimiento y la supervivencia de esta lengua conservada, hablada y transmitida por el pueblo...?. Eta 1918
|
urtean
Oñatin Euskaltzaindiaren sorreran bere aitona zen Alfonso XIII.ak esan zituenak oroitzeaz gainera honako hau zioen: –Desde entonces la Academia viene laborando ininterrumpidamente en los fines para los que fue creada, fomentando la unidad de una lengua que hablan muchos españoles y que es un elemento importante de la cultura y del acervo nacional.
|
|
Nire kezkak mugiturik, giza eskubideen inguruari buruzko lan honetan Euskal Herriko semeen emaitzak eskaintzeaz gainera, bidezko zait berriz ere hizkuntzaz arduraturik heldu den
|
urteari
begira zuzentasuna gogoratzea. Izan ere, Europako Batasunaren Batzordeak. Hizkuntzen Urtea?
|
|
Nire kezkak mugiturik, giza eskubideen inguruari buruzko lan honetan Euskal Herriko semeen emaitzak eskaintzeaz gainera, bidezko zait berriz ere hizkuntzaz arduraturik heldu den urteari begira zuzentasuna gogoratzea. Izan ere, Europako Batasunaren Batzordeak. Hizkuntzen
|
Urtea
–izendatu du heldu den 2001garrena, hizkuntz aniztasuna Europako ondarearen aberastasunik funtsezkoenetako bat dela eta etorkizunean ere izan behar duela adierazi nahian.
|
|
2001.ean, Hizkuntzen
|
Urtearen
helburuak bat baino gehiago izango omen dira. Batetik, hizkuntz aniztasunak Europako Batasunaren barnean berez dakarren ondare aberastasunaz europarrak jabearaztea eta, bestetik, hizkuntzen ikasketak bizitza osoan bultzatzea.
|
|
Frantziaren partetik Europako Kontseiluak aurkeztu zuen Eurogutuna onartuko ote da? Hala behar luke Europako Hizkuntzen
|
Urtea
delarik. Politikariek kontutan hartuko ote dute?
|
|
Izan ere, gehiegi eskatzea ote da milaka
|
urtetan
iraun duen hizkuntzaren alde?
|
|
Azken
|
urteotako
jokabide bihurriak ikusteaz, badakigu gauzatzea ez zaigula hain erraza izango, berrogei urtetako diktadurak bere eragina izan du eta belaunaldi honetako guztiok zerbait ukiturik utzi gaitu. Honetaz 1998ko irailaren 27ko Egunkaria n. Su etena?
|
|
Azken urteotako jokabide bihurriak ikusteaz, badakigu gauzatzea ez zaigula hain erraza izango, berrogei
|
urtetako
diktadurak bere eragina izan du eta belaunaldi honetako guztiok zerbait ukiturik utzi gaitu. Honetaz 1998ko irailaren 27ko Egunkaria n. Su etena?
|
|
Arartekotzan nengoela, UAkoengandik (Unidad Alavesa) entzuten nituenak kontuan harturik, arabarren jakinerako argitara eman nuen Eguberrietako txartel batean 1695
|
urtean
Gasteizen Gabon gauean kantatzeko Burgosen inprimatu zen Villancico bat, euskaraz eta gazteleraz zegoena. Gazteleraz gainera euskara ere bertakotzat har zezaten, bertako hizkuntza jatorra hain zuzen.
|
|
Bestalde, oroi 1698
|
urtean
Calahorrako Apezpikuaren agiria, non agindua ematen zuen bere babespeko Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa parteko herri euskaldunetan dotrinak eta predikuak euskaraz emateko.
|
|
Zendu berri dugun Federiko Krutwig euskaltzainari, duela hiru
|
urte
, bera euskaltzain izendatu zutenetik mende erdi betetzen zela eta, Euskaltzaindiaren omenez eskaini zitzaion Iker alea, eta bada bertan lan jakingarririk. Adibidez, euskaltzainkideen lanen artean, Henrike Knörr-ek Federiko Baraibar arabar hizkuntzalariaren eta Julio Urkixoren artean 1906 eta 1917 urteen bitarte horretan izandako gutunen bilduma eskaintzen digu, aurkezpenez eta oharrez, 163 orrialdeetan.
|
|
Zendu berri dugun Federiko Krutwig euskaltzainari, duela hiru urte, bera euskaltzain izendatu zutenetik mende erdi betetzen zela eta, Euskaltzaindiaren omenez eskaini zitzaion Iker alea, eta bada bertan lan jakingarririk. Adibidez, euskaltzainkideen lanen artean, Henrike Knörr-ek Federiko Baraibar arabar hizkuntzalariaren eta Julio Urkixoren artean 1906 eta 1917
|
urteen
bitarte horretan izandako gutunen bilduma eskaintzen digu, aurkezpenez eta oharrez, 163 orrialdeetan. Benetan jakingarriak kulturaz arduratzen diren arabarrentzat.
|
|
1999
|
urtean
, errege Felipe II.aren heriotzako laugarren mendeurreneko ospakuntzek entzute handia izan zuten, ez hainbeste Treviño eskualdeagatik izan diren auziek, aspalditik isil zeudenak eta orain berriz piztuak, eskualde horrek Arabako edo Burgosko izan behar duen.
|
|
Adiskide nuen Yon Etxaide zenak behin baino gehiagotan esaten zidan gure herriak 1200
|
urtean
Gaztelaren mende erori zenetik ez duela bakerik ezagutu. Eta hori da Treviñori gertatua ere.
|
|
Hasteko, Aita Frantzisko Vitoriakoa izango da, noski, ezagutzen direnen artean lehena, sakonena eta mundu zabalera begira zabalduena edo ezagunena. Bere bataiozko izen deituraz Frantzisko de Arkaia zen, arabarra, familiaz ganboarren leinukoa, 1483
|
urte
inguruan jaioa. Baina ez gaude ziur Gasteizen jaioa ote zen.
|
|
–Bai. Sei
|
urte
pasatu dira, eta oraindik ezin dut sinetsi mutilak egin zidana. Gertatutakoa gertatu eta gero Irlandara etorri nintzen bizitzera, eta gutxienez lantxo bat aurkitu dut aterpetxe honetan, eta horrek ematen dit aurrera segitzeko poza.
|
|
Pena bakarra daukat, gutxi gorabehera hilabetea izango baita gaitzen batek zentzumenak ukitu zizkionetik, eta geroztik ez du gaixoak ezer entenditzen, eta alferrik da berarekin berba egitea, alferrik da... Eta pena dut, azken
|
urte
honetan ez dudalako adorerik izan sekretu txiki bat kontatzeko, eta oraintxe esango nioke, baina zertarako, ezin badu ulertu... Eta kontua da zuoi ere ez dizuedala inoiz esan.
|
|
Gero, abiatu da zeruko estalki beltzean zekusan argitxora eta iristean konturatuko da izar hura duela milioika
|
urte
desagertutakoaren arrastoa baino ez dela bera baino oraindik gutxiago, eta ezin duela ezereza jan.
|
|
Bera Ipar Irlandako Derry hirian bizi da, eta haurtzaroko garaietara iritsi gara. Ni baino
|
urte
bi gazteagoa da: 26 udaberri fresko.
|
|
26 udaberri fresko. Bost
|
urte
egiteko zegoen zoritxarreko Bloody Sunday hura gertatu zenean, 1972an. Militarrek hamalau derrytar hil zituzten.
|
|
Txemak egunero galdetuko dit noiz joango naizen pisura bizitzera, eta ondo dakit bere intentziorik onenarekin egiten duela. Bederatzi
|
urte
daramatzagu, eta urte hauetan intentzio onak baino ez dizkit eskaini. Eta hala ere horrek ez nau betetzen.
|
|
Txemak egunero galdetuko dit noiz joango naizen pisura bizitzera, eta ondo dakit bere intentziorik onenarekin egiten duela. Bederatzi urte daramatzagu, eta
|
urte
hauetan intentzio onak baino ez dizkit eskaini. Eta hala ere horrek ez nau betetzen.
|
|
–Ez zen berarentzat aukerarik errazena izango, zer uste duzu ba?
|
Urte
pilo bat elkarrekin, eta zer uste duzu, guztia balkoitik behera botatzeko arrazoiren bat ez zuela izango ala?
|
|
Eta ez da adibide txarra izan, ez jauna. Konturatzen ari naizelako neuk ere
|
urte
bat edo gehiago daramadala hilda, zure engainuetatik zintzilik, amets goxoa zela uste nuen honetatik erabat esnatu gabe.
|
|
Pittinka pittinka gure harreman hura hasierako komenientziatik urruntzen hasi zen, benetako bihurtzen, eta laster heldu zen momentua zeinetan egiaz disfrutatzen nuen Txemarekin. Jaietara joaten ginen; gustura herriko jaietan, baina askoz hobeto ingurukoetan edo urrunekoetan, eta zer esanik ez igande aspergarrietan supituan antolatzen ziren guateke ia anakroniko haietan (gure herrian mundu osoan baino hogei
|
urte
beranduago deskubritu ziren guatekeak). Ahoz aho hedatzen zen albistea, eta laster betetzen zen jendez eta edariz lonja txikia, atea irekitzeko giltzak nondik irten ziren inork ez zekien arren.
|
|
Eta orduan, eskaintzaz beteriko
|
urte
batzuen ondoren, amaitu egin zitzaizkion opari infinitu eta mugagabeak, eta egun hartatik aurrera mendiak eta lakuak oparitzen zizkidan, eta gero zuhaitzak eta ur lasterretako bitsa; eta hodeiren bat oparituko ote zidan beldurrez nengoen garai batean, enborrean zizelatu zuen bihotz bat erakutsi zidan. Hura guztiaren bukaera zela iruditu zitzaidan, baina ez:
|
|
Dublin Cashel Killarney Dingle Lahinch Clifden Derry Belfast. Zerrenda osoa buruz esaten ikasi zuen,
|
urtetan
zaharragoek botatzen zutenaren antzera: Iriondo, Venancio, Zarra, Panizo, Gainza.
|
|
Guraso diktadoreak izatearen komeriak. Baina hala ere baziren
|
urtean
zenbait egun, gutxiegi horiek ere baina tira, gaua kasu, edo herriko jaiak, eta nola ez, inauteriak. Eta munduaren historia osoan ez zen egon hura bezain inauteri garrantzitsurik.
|
|
Mutilek, urtero legez, batera mozorrotzea erabaki zuten inauteri haietan. Aurreko
|
urteetan
mosketariak izan ziren, gangsterrak eta errege ezkontzako partaideak. Aurtengoan zirkua izango ziren.
|
|
Baina minutu batzuk aski izan nituen tentazioan ez erortzeko: Dublin ez da aldatuko, ezta ehun
|
urtetan
ere, eta beti izango dut bueltatzeko aukera. Gainera, nire gidaren azaleko argazkiak gogorarazi zidan lurralde esmeralda deskubritu behar nuela, eta berarekin batera irlandar musika zoragarria sortzen den epizentroa.
|
|
Eguneroko hau (Bitakora, alegia) Irlandako gida turistiko bihurtu nahi ez dudan arren, aipagarriak iruditzen zaizkit nire gidak azaldu dizkidan zenbait gauzatxo; behintzat hemendik
|
urte
batzuetara, eguneroko hau berriro irakurtzen dudanean, memorian fresko gorde ditzadan: lehendabizikoa, Kilkenny izena nondik datorren.
|
|
Caniceren eliza" esan nahiko ez balu. Bigarrena, lehen aipatu dudan gazteluan Lady Di horren antzinako arbasoak bizi omen ziren, Spencertarrak, 1300
|
urtean
gaztelua beste familia bati saldu zioten arte. Eta hirugarrena, XVII. mendean Cromwell diktadore ingelesak itzelezko sarraskiak egin zituen hiri honetan.
|
|
Nik baino laupabost
|
urte
gutxiago izango ditu. Bizitzaren onenean, dudarik gabe.
|
|
Uste dut Rocío Pérez de Mainueta deitzen zela. Txemarekin ibiltzen hasi eta
|
urte
bat edo bira izango zen, bai, eta hark ere begi dizdizariak zituen. Baina horrek ez du zerikusirik idazten ari naizenarekin.
|
|
Hainbeste txantxullo, eta azkenean bariantea egiten hasiko dira. Lau
|
urte
dira, baina bueno". Azkenean sei izan ziren erabilitako urteak, tartean obren garapen normala zaildu zuten beste hamaika txantxullorekin, noski.
|
|
Lau urte dira, baina bueno". Azkenean sei izan ziren erabilitako
|
urteak
, tartean obren garapen normala zaildu zuten beste hamaika txantxullorekin, noski.
|
|
Olinpiadetako aroak bezala, nolabait esateko. Eta ezin dut neure burua askatu, bederatzi
|
urte
bizipen asko direlako, lagun asko, elkarrekin eraikitako bizitza luze bat. Askatasuna ez da erraza, batez ere inori minik egin gabe.
|
|
Aita erretiratzean, akaso. Eta oraindik bost
|
urte
inguru falta zaizkio, kalkuluak buruz eginda. Beraz, bien bitartean, arratsaldero etortzen naiz baserria pixka bat atontzera.
|
|
ez daukat ezer Txema kenduta. Bederatzi
|
urte
eman ditut berarekin, daudenik eta urterik politenak berarekin eta soilik berarekin. Eta nora noa, Txema utziz gero, kalean zehar burua makurturik ibili behar badut, inori begietara so egiteko beldurrez?
|
|
ez daukat ezer Txema kenduta. Bederatzi urte eman ditut berarekin, daudenik eta
|
urterik
politenak berarekin eta soilik berarekin. Eta nora noa, Txema utziz gero, kalean zehar burua makurturik ibili behar badut, inori begietara so egiteko beldurrez?
|
|
Ralphi deitu diot
|
urte
berri ona opatzeko. Egia esan, astean hirutan edo hitz egiten dugu, beraz Ralphi deitu diodala esatea ez da albistea, ez behintzat eguneroko honetan agertzeko modukoa.
|
|
Zoragarria izan da aireportuan besarkatu dudan lehen aldia. Uste nuen ez zitzaiola pasa den
|
urtean
bezain ondo irtengo, baina argi utzi dit askoz ere hobeto irteten zaiola: " Eider", esan du, eta aspaldiko partez lurrikara nabaritu dut barrenean, Connemaran gertatzen zitzaidan bezala.
|
|
Afrikako sabanako lehoiek ez dute hobeto egiten gazela zauritua harrapatzeko momentuan. Aspaldiko partez elkarrizketaren artea galduta zuen Txemak, ia hamar
|
urte
baitziren ligatzen ez zuela, eta bestela ere ez baitzen oso iaioa solaskidearen arreta mantentzen eta hizketaldia pizten. Baina oraingoan asmatu zuen:
|
|
horrekin jartzen naiz topera, eta ni pozik. Badira bost
|
urte
ez dudala emaztearekin txortan egin, baina nire gorputza emakumezkoa dela pentsatzearekin soilik kristoren kanpaikadak egiten ditut: din don din don...
|
|
Baina aurreko
|
urtean
, kaletik bakarrik zihoala, agertu egin zitzaion. Horrela, bat batean.
|
|
Makina bat gai atera zituzten euren elkarrizketan, ez baitzen gutxiagorako: zazpi
|
urte
igaro ziren neska hark eskuarekin agur egin eta tabernako atea bere atzean itxi zuenetik. Eta hala ere Txemak aise ezagutu zuen.
|
|
Eta barregarria irudituko zaizu, baina ezkondu ez banaiz neska hura berriz aurkitzeko esperantza dudalako da. Nire 60
|
urteekin
, pentsa. Eta nik ere barre egiten nion etxe paretik pasatzean.
|
|
kanposantuaren ondotik pasatzean txistu egiten nuen, ozen. Eta artean 18
|
urte
inguru izango nituen, baina txikitatik neraman zerbait zen, zer egingo diogu ba. Eta beno, urtegia egin zutenetik, abuztuero edo sikatearen erruz herria agerian geratzen denero, etxe honetara etortzen naiz, neska hura noizbait itzuliko delako.
|