|
2003
|
|
|
JeanEtxepareguztizintrigagarriada.Halaxeirudituzaitbetidanikia.Aspaldi bateneginnuentopoberarekin.LuisVillasanterenHistoriadelaLiteraturaVasca irakurrizdeskubritunueneuskararenParnasotxikia, etahanaurkitunuenJean Etxepare medikua, 336 zenbakidunpasartemamitsuetan.Ezdagoesanbeharrik, fraideetaapaiz segidakolorebakoa daVillasantekerakutsizigunhistoria
|
hori
: bertanezdagoemakumerik, etaerabereanozta oztaaurkitzenda elizgizon ezdenidazlerik. JeanEtxepareriburuzdiharduela, VillasantekberakazpimarratuadaAldudeko medikuarenkontrastehori: uno delospocosescritoreslaicos.
|
|
|
Gogohorrekiraganeraino eramannau, ehunenbaturteatzerantz, Jean Etxepareberegiroan, edotadesgiroan, kokatuetaaztertuahalizateko, hurbilhurbiletikbehatuahalizateko.Halandaze, aspaldijoandakodenboraren peskizanibilinaizAldudekomedikuaren arrastoan, etaberaz, sasoihorriburuzko dokumentu askoirakurriditut, etabaisasoihorretanidatzirikoakere, beste horrenbeste edo. JonCasenaverentesiakopetsi dizkitargibidebaliotsuakataza
|
horretan
.
|
|
|
Mende erdi geroago aita Lhandek, ostera, euskaldunek fedeasorterrianbertanuzten zutelaadierazizuen, abiatzean ahaztenzutela.Zernahigisaz,, egiazkipaganobaldebizizirela, azalduzionXimunGimoni,
|
horren
berrizehatzazeukan lagunbatek. EtaXimunGimon beraprestzegoenitsasozbestalderajoateko; areago, san Mixel GarikoitziAmeriketan misiobatsorlezaneskatuzion.
|
|
|
PedroLurokbimilaeuskaldunbainogehiagoeroaneizituenAmeriketara, bainaezdagoargidenetaraeazenbateuskaldunjoangoziren.Kalkulu
|
horretarako
hainbatzailtasunmetodologiko daude, etaezdaerrazakopuruazehaztea.Argidagoenadaaskoetaaskoizanzirela, etahorrekinnahikoadaukaguhemenkontatunahidugunistoriorako.Edozelanere, aita Lhanderen 1910ekoestimazioaekarrikoduguhona, irakurlearierreferentzia puntu bateskaintzearren.Autorehorrenarabera, 1832 1907urte tarteanehunmilaeuskaldunjoangozirenAmeriketara, gehienakArgentinara: kopuruhoriikaragarriada, aintzathartuz sasoihorretanIparraldekobiztanleriaehunetahogeimilakoa edo izangozela.Kasurako, Lhandekdioskunez, soil soilik 1907an3500frantseseuskaldunetabiarnotar erregistratu zirenArgentinarajoateko.
|
|
|
...belbidek, etaaipatueginzuennahizetaReclusanarkistaagerikoaizan, etanahizeta1858anBaionanAugustinXahorenhileta agurra egin, alegia, elizkizunik gabeehortzitakoleheneuskaldunaren hobiratzeannabarmenduzenarren.ÉliséeReclus ekLesBasques, unpeuplequis' envaartikulua argitaratuzuen1867an, etaizenburuakberakdioskunez, progresoakdesagertzerakondenatutakoEuskalHerriaaurkeztuzigun, penazblai.Artikulu
|
horrek
, ManexGoihenetxekazpimarratuduenez, garrantziizugarriaeduki izanzueneuskaldunenirudiareneraketanordukomunduzientifikoan; izan ere, hondar herriarenirudiakontsakratu zuen (peuplerésiduel), alegia, handik aurreraeuskaldungoa, osomaiz, aspaldikoleinurua iraungietaezabatuzdoan populuarenirudinostalgikoarekinbegietaratzenda.
|
|
|
Ameriketarajoanda, baina, azkartuegingoda, Reclus enarabera, hondar herrihorrengalera: Europanbainolehenagourtuetadesagertukodaarraza.Arrazaesan du, berriroikusdezakezunez.Jakina, berbahorierabili arren, ÉliséeReclusezdaarrazista, badakigularik ereez duenaegungo, zuzentasun politikoa, betetzen. Alde
|
horretatik
, deigarriasuertatzenda, Arbelbidekarrazari buruzbarikhizkuntzareninguruanharilduduelabere eztabaida, etahortaz, politikokizuzenalitzateke, bere hitzakbeharbezainzorrotzaztertzenbaditugubehintzat.
|
|
|
Erantzuna ezdasamurra.Orainarteko historia liburuetan ezduzu ezer aurkituko
|
horretaz
, bilatzenhasizgero, etakontuadazeozeregonbadagoela, nork etaÉliséeReclus ekberakbadiosku eta.Hauda, eskuarteansoilsoilikArbelbideren aipuaedukikobagenu, hainlaxoadenezerretorikotzat jo genezakebestebarik, baina, frantsesezkoa, ostera, zehatzadaoso, etaez dualdehorretatik zalantzarakozirrikiturikuzten.Zalantzabestealdebatetikdatorkigu, alegia, nortzukizanzirendelako, patriota, euskaldunhoriek, zereneta, euronoihartzunaReclus enbelarri xulorainoiritszedin, nire ustezezinbaitzitezkeenilunetaanonimoak izan, ezagunetaitzalzabalekoakbaino.Eta, esangabedoa, badaukaguholako, patriota, batzuenberri eta, antza, ezzirenhorrelakoerrepublikabatengaineanmintzatu.Nortzuk izanziren, ba, izan, horretazarituzirenak. Argitzekedagokontua.
|
|
|
Ezagunada, ildohorretan, galestarrekametsegitenzutelaIparAmerikan bigarrenGalesbatezartzearekin, etaideiahorimundukopartehorretaningelesahartuzzihoan hegemoniagatikbaztertuzutela; ondoren, 1865ean, kolonia batezarrizutenArgentinakoPatagonian, Chubutprobintzian, noizbaitbertan galestarerrepublikabatsortzekoitxaropenaz.Juduakereaberriberribatbilatzenhasiziren, munduanzeharbarreiatutakojuduguztiakbertankokatuahal izateko, etahorrelakulturaetahizkuntzajudutarrabirpiztu, etanozitzen zutenjazarpenaekiditeko.Ideiahorigauzatzekoasmoz, juduekeraaskotako proiektuakgaratuzituzten, kontinenteguztietan.Esaterako, hogeigarren mendearenhasieran, ErresumaBatuaklurraldeautonomobaterazezaten proposatuzienAfrikakolakuhandieninguruan, Ugandan, hainzuzen.
|
Hori
bainolehenagotikere, juduakHegoAmerikarakobideahartutazeuden. Argentinaridagokionez, 1888anzortzifamiliakokatuzirenSantaFéprobintzian, bainahurrengourteanzortziehunlagunizanzirenMoïsesvillenekazari koloniaeratuzutenak.Areago, 1891nMauricedeHirschbaroiakArgentinaaukeratuzuen, juduerrusiaretapoloniarren arazolarriakkonpontzeko; gogoratupogromodoltsuak.Denboralaburreanehunmilakajuduzpopulatu nahizueneremuzabalbat, etaautonomia lortu.Helburuhorrekin, bimilioi liberaesterlinakokapitala zuenkonpainiasortuzuen.1896an hilarte, baroiarenkolonizaziorakokonpainiak200.619hektareaeskuratuzituenhiruprobintziatan, etabostkoloniaantolatu: denetara910etxaldeeta6757arima.Mende erdigeroago, BigarrenMundu Gerlarenbezperatan, konpainiak617.468 hektareazituen, hamahiru koloniatan banatuta.Saiohauenberriizanik, TheodorHerzlsionismoarenaitak, Palestinanjudu estatuaezinsortzekotan alternatibagisaArgentinakolurrakaipatuzituen, bere1895ekoDerJudenstaat liburuan.Nolanahi, nekazari eremuetankokaturikojudu kopururikhandiena1925eangertatuzen, 33.135arima, etageroztikkopuruhoribeherantzjoan daetengabe, hainbatkrisitarteko.Kolonizazioaren mendeurreneanjudu gutxitxoomenzeuden, eurenlur eremugehienakkontserbatuarren.
|
|
|
Zeresanikez, RamuntchodaPierreLoti ren zorionekoliburuhori. Frantsesezkoeleberriarrakastatsuhori1897anargitaratuzen, etahortik aurreraRamuntxoizandaeuskaldunarketipikoa.PierreLoti kbesteinork bainohobetoatzemanomenzueneuskalarima, euskalduntasunarenmuina, eta, antza, maisukietzanarazizuenletrazletraliburuhorretan.Estereotipo
|
horrek
, JonCasenavekargiroazalduduenez, aurreraeginzuenkanpotarren arteanetaosohedatutaegondaeta, beharbada, dago; bainabertokoekere ontzatjozutenheinbatean, IparraldekoXX. mende hasierakoidazle batzuenobransumadaitekeenez.Sarrionandiak aipatukontrabando eta baztermiresgarriezgainera, bestemakinabattopikoaurkituko dituzuliburuanbarreiatuta: pilota, euskaldunenaspaldikotasuna, taberna, euskaldunen fedea,...
|
|
|
AitaArbelbidekidatzipasartehorreknahikoaondoerakustendiguzernolakohipotesiakplazaratu zirenmisterioaargitunahian.Baina, XIX.mendeakaurreraeginahala, besteakbesteemigrazioaren handiakgiroaaldatu zuen, alegia, ilundu eginzuen, optimismoapesimismokutsakorbilakatu zen, etalehengobegitarteeguzkitsuak, lehengoaurkiak, badubereifrentzua, berebegitarteilunabartsua.Hauda, mende hasierakoikuspegimitiko
|
hori
, edotaepikoaetaheroikoa, mendearenazkenalderabesteikuspegikrepuskularetaagoniko batekinnahastukozaigu.JonCasenaverenarabera, ikuspegibiakelkarrekinbizidiraXIX. mendearenbukaeran.Horkokatu beharda Ramuntcho.
|
|
|
Baina, gaurkoirakurlearentzat eleberriko xehetasunikharrigarriena da, JonCasenavekdioskunez, liburuko inorkezduelalanikegiten, jendeajostetanetaatsedenetanbizidelahastetikbururaino, pilotan, dantzanedota kontrabandoanarituz.Eta, jakina,, nekeeta izerdietarik kanpoerakutsia denEuskalHerri?
|
hori
, Lotilandiadeigenezakeenhori, ezdabenetakoa inolazere, jendeak, orduanorainbezalaxe, bekokikoizerdiarekin irabazten baitzuenogia.Halaber, ezinduguahaztuordukogiro goibel itogarria, ezin arnastuzkoa.Badakizu, negar herriedomalko ibarrarena etaabar.Itxaro Bordarenhitzetanesateko:
|
|
|
...eparekberak, hanbiziizandakoumezarokojazokunesinglebatzukgertu gertutik azalduzdozenabatorrialdetanzehar.Kontakizunautobiografikohorretanjendegutxiagertzenda, bainaikusilerroenarteanerdigaldutazerdioskun:?... gureetxetikurrunxagoezkonduazenaitarenkoinatbatek.[...] ixiltzeriketzuenosabaharen...?. Alegia, esatenarizaiguinguruetanaitarenarrebaerebizizela.Nago, arrebaaurrekopasarteko. JeanneEtchepare?
|
hori
izangodela, eta, eraberean, koinat osababerbatuna. JuanDambouriana?, bainaezdutinontopatuhorrenegiaztapenik.
|
|
|
gabekomugaldehorretan, eta, westernetanikusiizanohidugunez, prestatuegingoziren, edozeinerasorenaurreangertuegoteko, indiarrena edo. Horrexegatikizangobidezen,, beharduguariblanquian?
|
hori
.
|
|
|
...edagauregun.Esannahibaita, inurriezelikatzen direnbaifolidotoeketabaixenartroekantzerakoeboluzio presioak jasango zituztelarik, erantzunmorfologiko analogoetarairitsiziren, etaezaugarri analogohoriektronparazidituztezoologoakluzaroan, hariketakonturatu direnarteezdirelahomologoak.Sailkapentaxonomikoberrihorrenikuspegitik, dagoenekozezdahorrenharrigarriasuertatzenlehengobanaketa geografiko disjuntu
|
hori
: orainordena batAmeriketatikzabaldutadago, eta besteaMunduZaharrean.
|
|
|
...zzensoilikmugatupanpetara: fenomeno askozglobalagoa izanzen, etaberaz, ezinpentsazitekeentenperatura aldaketa batekgarbitukozituenikaldibereanlatitudetropikaletako, epeletakoetaartikoetako biztanleak.Etabat bateangogoetahauluzatzendigugalderagisa:. Iradoki izandenez, gizonakdeseginoteditumegaterioitzelaetagainerakoedentatuak, behinetaHegoAmerikaraino sartuetagero??. Berehalakoanalboratuzuenazalpen
|
hori
, nahizetahurrengo lerroanonartuezinzela pentsatu, adibidez, lehorteikaragarribatekondorioztatukozuenikespeziehaiekguztietakoaleguztienBeringitsasartetikPatagoniarainoko suntsipena.Zelan azaldu, ba, desagerpenmasibohori. Darwindigresioluzebateanabiatzen da, Lurrarenhistorianbehinetaberriroerrepikatudirensuntsipenenordukoulergaiztasunaagertuz, etabaiiradokizereberorienkausak, azkenean ulertukodiren...
|
|
|
Esperantzarileihobatirekizioten1895.urtean, baina, sasoi
|
horretarako
JeanEtxepareBordelen zegoen, medikuntzaikasten.Kontuada, urtehorretanPatagoniakobaztergaldubatekohaitzulobaten barruanaurkitueginzirela, animaliasuntsitubaten larruiletsugorriztaetaitxurazoraintsukoa etabai hezurrak etagorotz piloa.Hondarrokgizakien hezuretatresnekinnahastutatopatuziren.Aztertutakoan, lehenagoDarwinekberakeredesehortzitakoMylodongenerokonagierraldoiarenak zirela egiaztatuzuenFlor... Azkenhonenhitzakomen diraondokohauek: Itisquite possible. Idon' twant tosaymore thanthat, that... (milodona) stillexistsinsomeofthemountainous regionsofPatagonia.
|
|
|
Eraginakeragin, BuruxkakliburuanbadagoJeanEtxeparerenkontakizunederbat, estudiante sasoi
|
horretako
oporretan girotua, goragoereaipatuduguna, Biritxiakalegia.Honelaxe hastenda:
|
|
|
...KontuadaPierrerenlagunakaspaldianhasitazeudelaharentzako etxe onekoandregaibatenbila, etahainbateskutitzetanagertzendira, hautagaiinteresgarriak?, adibidez1892anBaigorrikoa edota1902anBarkoxekoa.Alabaina, itxurabateanbehintzat, Buruzainpozikzebilenezkonge, eta, horrenadierazgarri, Peru, mutilzaar, donado, sentonsinatuzuenosoumoretsu, sasoihorretanAzkueriigorritako eskutitz batean.Moduberean, kontu
|
horrekin
sarritanzirikaegitendionAzkueberberarimafiancée estlalangue basqueerantzun zionbehin.Etainorkesperoezzuenean, 1904koudaberrianezkontzarenberriazabalduzeninguruetan, etaapirileanBuruzainek berakiragarrizienlagunei.Zenbaitsenidek, antza, ezzutenbegionezikusi, andregaiaaskozgazteagoabaitzen, bainaAzkuek, esatebaterako, alegrantziahandiahartuzuenetaeztei ospakizunetara joanzenBordelera. Ildohorretan, osodeigarriabegitanduzaitJeanEtxepare guremedikuak edukizuenerreakzioa, 1904koapirilekoeskutitzbateanirakurdaitekeena:
|
|
|
Denaesateko, argiro, osoargiromintzodiraaurrekolerrootanbarreiatutakoizpibatzuk.Nireustez, lehenpasartekoprêtrelaïqueduPaysBasquequi agonise!...
|
horrek
, besteakbeste, ezinagogarbiuztendiguBuruzainenjardun euskaltzaleezinbestekoa, maldanbeheraabiatudenEuskalHerriargizarijalehartan.Etazelanulertubehardugubigarrenpasarteko sakadaeklesiastikoarenaipamena. Etsenplutxarraematenalzuenherrikomedikuaketa elizjendeekezkonduzeredugarribihurtunahiizanzuten. PierreBuruzain borondate onezesposatuzenalaordukogiroitogarriakerdi derrigortuta. Edozelanizanikere, hirugarrenpasartean, familiakezbezalagureJeanEtxeparek, hainzuzenereurtegutxibarruamodioarengainekobereideiakdirela etaeskandaluaereingo duenJeanEtxepare andrezaleak, zorionak luzatu dizkioeuskalduntsagazte poxpolin bataukeratuduelakoemaztetzat.
|
|
|
Irakurriduzunez, PierreBuruzainek katiximaeuskarazirakastendio alabariegunero: horrekezduesannahiParisenhoztuzitzaion federaberrirosutsubihurtudenik.Ez.Herrikoerretorearenardurapeankatiximaikasteaizandaluzaroaneuskarazalfabetatzekobidea, etahorrela, neurribatean Iparralde
|
horretako
umeguztiekbazekiteneuskarazirakurtzen etaidazten, baina, 1903tikaurreraEstatuakdebekatueginzuenirakaskuntzahori. Goragolaburkiesandenez, Buruzainekkatiximarenaldekoekimenzabal bateanhartuzuenparte, bainaarrakastabarik.Gauzakhorrela, eguneroegunerotartebategitendubereatazaguztienarteanalababerakalfabetatzeko.
|
|
|
Behe mailakokreaturahipotetikohoriekguztiek, Pithecanthropusalalus bezainospetsuakezbadiraere, osozabalkundehandiaedukiizandute, eta, esaterako, zoologiairakasgaiakurtsatuduenorok badugastrearenhipotesiarenberri, etabadakinorainooinarritzengarenlogikahaeckeliarreananimalieneboluzioaazaltzean: protozooetatik abiatutaknidariodiploblastikoakitxuratzendira, etaberorietatik animaliatriploblastiko azelomatueta zelomatuak.Areago, badakizoologiarenberarenkontzeptu sareaetaterminologiaHaeckel enideietanoinarritudirena.Ikasleohihorrekentzunda dauka, ontogeniakfilogeniaerrekapitulatzenduela edo?, esannahibaita, banakoarengarapenakespeziearengarapenebolutiboaerrepikatzenduela, etabadakihorri, legebiogenetikoa, deritzona.Ezdakienada, komunitate zientifikoakjadanik1910erakoabandonatuzuelazorionekolegebiogenetikoa.Urtehorretarakoguztizonartutazegoen, enbrioiekhelduenjatorriari buruzkoargibideederrakematendituztela, baina, ezHaeckel ek etaerrekapitulazionistek ustezutenbezala, enbrioien garapeneanzeharminiaturazkohelduantzestralensegidalaburbiltzendelako.Ezdagohorrelakorik. ...korokorrenakedukikoditu, etagarapeneanzeharagertukozaizkiokonkretuenakorpozorpo.Alegia, gizaenbrioi batekzakatz arrailak garatzenditu, ezarrainheldubatetikeboluzionatu garelako (horixedaazalpen haeckeliarerrekapitulatiboa), baiziketaornodunguztiek fasezakatz arrailduna dutelakogarapen goiztiarrean.Arrainak, ornodun, primitiboak, direnez, ostekogarapeneanezdira larregiurruntzen fasezakatz arraildun
|
horretatik
, baina, ugaztunek,, eboluzionatuak, izanik, zakatz arrailak galduetabirikakitxuratzendituzte.Hauda, enbrioiekjatorriariburuzkozantzuakeskaintzendituzte, zeren, animalitaldehandien ezaugarriorokorrek arrastohobeakerakustenbaitituzte, taldetxikiagoen ezaugarriespezializatuagoekbaino.Ba, halaere, zoologiazko liburuaskotan oraindikereerrepikatzendiralegebiogenetikoaetadagozkionirudiklasikoak.Gerta da...
|
|
|
Bestalde, mokokaldiaren abiapuntuanbesteakbestebigaarrazoiegon zireladiotso, baina soilikbataditzeraemanez, hots, irrintziarena. Aitorpen
|
horrek
, Etxeparekirrintziadeskribatzekoerabiliformulazioarenegokitasun eztabaidagarriazlandara, bestelakoargibideakeskaintzendizkigu, zeren, nahikoaargirouztenbaitu, baiirakasleak, baiikasleak, bi biokirakurrita zutelaLotirenRamuntcho, eta, menturaz, Buruzainekberakere.Nolanahi, esplizitatugabegelditudenbigarrenarrazoinagusia, nireiritziz, EtxeparerenDonapaleokoeuskal pestakartikuluan. Euskaldunmutil ne...
|
|
|
JeanEtxepareren Amodioaguztizsubertsiboasuertatuzen, ezdagoesan beharrik, eta, Buruxkak1910eanargitaratubazenere, izatezzentsuratuta egondahirurogeitahamarurtez.PatuberberanozituizanduBuruxkak liburukobigarren saioluzeineditobatek, alegia, Noreskola emaile, zerirakatsderitzonak. Etxepare irakaskuntzalaikoarenaldeagertzendaidazlan
|
horretan
, etaDurkheim eneraginakkutsatudulanagoitikbehera, Xarritonenustez.
|
|
|
114irakasl5edaudezenbatuta EHUUD,, NUP, NUetaUEUnirakasgaiakeuskarazazaltzendituztenak.Bada, horietariko 415irakasledaudeeuskarazetaunibertsitate mailan ezertxeroeargitaratuezdutenak.Hauda, euskaladarretakoirakasleetatikhirutikbatekezdueuskarazezerargitaratuinoiz: ezdirudihoriosobermesendoaizandaitekeenikbalizkoeuskalunibertsitateari begiraArrazo.iaskoegondaitezkedatuhorrenatzean, unibertsitateenhizkuntza plangintza eskasakirakasleen, ebaluazio sistemak, motibopertsonalak, ideologikoak...?, bainadatuabera eskandaluzkoada: neurrihandibateanagrafoadaeuskarazkoirakaskuntza unibertsitarioa.Karmele Artetxekazaldubezala, irakasleekezduteeuskaraz idazten, eta, ondorioz edo, ikasleekez duteezereuskarazirakurtzeko. Euskarahutsezkobibliografiek ezdutezentzurikunibertsitatean, baina, ezdu zentzuhandiagorik karreranzehareuskarazirakurtzeko inolakomaterialik ez egoteak.Berorrenondoriologikoabegi bistakoa da: horrelakolizentziatuekezinizangoduteondoulertueuskarazkotestukorapilatsurik,
|
horretan
trebatzerikedukiezdutelako.Azkenbatean, ahozkotasunerakondenatuta dagoeuskarazkoirakaskuntzaunibertsitarioa.
|
|
|
EzdutargitzerikedukiJaponiatikgaztainarikbidalizutenentzeskari horrierantzunez.KontuadaluzarobarikGerlaHandiaabiatuzela, etabai aitaXabaño etabaiaitaLizarraga biakFrantziaraitzulizirela, armenhartzeradeituta.Hortik aurrera, hainbertzeodolibai etaneholazkonigar turrustakixurarazibeharzituenhamalauekogerlamadarikatu?
|
horrek
eklipsatu eginzuengaztainondoarenmin horia, etaikaragarriro azkartu zen gaztainadiendesagerpena.
|
|
|
...aurkitudugunapurhorizientzia zabalkundearenesparrukoa dbete abetean, etahorrezgainera, euskaldibulgazioarenhistoriaurrearen hasierahasierankokatuzaigu.Aldehorretatikezininteresgarriagoada, beraz.Bestalde, artikuluairakurtzeanigarriegitendirabaiondotrebaturikoidazlearenmaisutasunaetabaierabereanhorrelakokontuakerrazazaltzenohitutadagoendibulgatzailearena, etaizanere, nahikoaharrigarria suertatzenda
|
hori
, aintzathartuzgurehistoriaurregoiztiarrazmintzogarela, hauda, aldezaurretikhutsarenhurrengotradizioaomenzegoela.Bainadenetan harrigarrienada, artikuluhorihitzaldi gisakongresubateanaurkeztuizana!
|
|
|
HarrigarriroBuruxkakenporrotakezzuenEtxeparehustuetaadoregabetu, etajarraitueginzuen Eskualdunaaldizkariarekinkolaboratzen.Ezhori bakarrik, orduantxesorturikoCercled. Etudeseuskariennesdelakoansartuko da, etabaiEskualzaleenBiltzarospetsuanereGerlaHandiaren ostean.Alde
|
horretatik
, badagoLacomberen eskutitzbat1913koazaroaren19anMartin Landerretxeriidatzitakoa, badiotsonaEtxeparemedikuakagindudiola Eskualzaleen Biltzarreko buru lehen izateko hautagaiaurkeztukodela.Erakundebihorietakokideegitean, nolabait, euskalkulturmunduannorbait zirenen arteankokatudaJeanEtxepare. PierreBuruzain, GeorgesLacombeetaJulioUrkixoeuskaltzaleezaguneksortuzutenCercled. Etudeseuskariennesderitzona Baionan, 1911ko azaroan, etaJeanEtxepare Lacomberen eskutiksartuzentaldera, nahizetabilerabakarbateanereezhartuparte, Aldudeosobazterreanbaitzegoen.Denadela, JeanEtxeparek euskalikasketenikuskerapraktikoadu, etadelakoZirkuluabatezeregogoetateorikoanarituzen.ElkartehorrekGerlaHandiraarteiraunzuen.
|
|
|
Bigarrenargitalpenaren aitzinsolaseanPiarresLafittekazalpenhaudamaigu:, bikapituludohakabeezarinduriketahitzdorpexkobakarbatez, zen bezala bezalaagertzendugu?. HonezkerobadakiguNoreskola emaile, zer irakatsetaAmodioaizanzirela, arintzea? merezizutenatalak.Baina, zeinda, hitzdorpexkobakar?
|
hori
, Lafitterengarbikuziabeharizanduena?
|
|
|
...undu Gerla, lubaki gerla, batizanzenneurrihandi batean, aldebakoitzakbereposizioakmantendunahibaitzituen.Hartara, gerla motahorrekartillerienartekodueluodoltsuakekarrizituen, aldi bereaninfanteriaketsaiarenlerroetarainoko oldarmasiboetasuizidakeginez.Taktikahorrenbidez, kilometrorenbatenkonkistalortzenzen, zenbaitetanehunkametrogutxibatzuksoilik, hurrengokontra ofentsibangal zitezkeenak.Gerla mota
|
horrek
, armaberrienerabilerarekin batera, gas pozoidunak, tankeakedotahegazkinak?, izugarrihandituzuenmasakrearen izaria.
|
|
|
Didaktismorikmerkeenazidatzita, Barbierren pasarteokerabat gardenakdira: FrantziadugugureHerriHandiajainkoakhalanahiizanda, eta EuskalHerriaFrantziarenmendekotxokosubalternobatda, Frantziaren handitasuneanurtua.Besterikez: ezdagobestelakoñabardurarik.
|
Horrez
gainera, arrebakeskutitzhorretanazaltzendioSenperekoadorazionean Luhosokoerretorebeltxarankartsuakelizajendezbeteanpredikatuziena, alegia, Jainkoakgizonenarbuioezazkeneanaseagerlabidalizuela, eta, orok luzazahantziondoan, Jainko harenberarenganatguziakoraihelduginela ahuspez ikaretanetanigarretan!?. Barbierrekemandigunirudiaosoeskematikoaizanarren, nahikoaondoislatzendugerla sasoianzabaldupentsaera.Nolanahi, irakurezazukontrapuntu gisaEtxeparek1914anidatzitakoa, gerla hatsarrean:
|
|
|
Baina, bestalde, Etxeparerengan nekezaurkitzendaJeanBarbierren frantsesabertzaletasunsuharetajainkotiar
|
hori
, baitaAnxuberrok etaZerbitzarikereerakustendutena, bi biokapaizizanik, Barbierbezala?.
|
|
|
...nduetarazeharoerrendatuta, eta, areago, gogaideere.Alegia, ofiziozbakegileenarteanegonbeharko zutenapaizgazteguztiak, horiexekdirahain zuzenere, erreximenduenlehenlerroetanzihoazenak.Zergertatudatarte laburhorretan. Ezda errazaazalpenargiaematea, baina, Xarritonekidatzi duenez, Frantziako gobernuabesteakbestearrotzetsaiarenmamuaerabiltzenhasizen, beldurrarenbitartezherritarrakmenderatzeko, etabide
|
horretatik
, Alemaniareninperiogaiztoariburuegitekoaitzakiarekinxurien etagorrien, batasunsakratua, bermatuzen, l. Unionsacréedelakoa.Dena dela, elizaguztizinplikatuzengerlan, etaonartuzuelarik apaizetaapaizgaieksoldadutzarenegitea, hauda, estatuariamoreemanziolarik, batzuen ustezFrantziako elizakberesinesgarritasunetikoosoagalduzuen.
|
|
|
Beraz, gerlakogurutzeairabazibazuenere, badirudigureEtxeparesoldaduepelaizanzela, ez zuelaingurukoen suhartasunik.Jarrera
|
hori
, inpresioadut, PierreBuruzain etaAlbertConstantinmedikuabertzaleeneraginezsortuaizanzitekeen.Eurekereinbidezutendelakoepeltasunhori medikusaiogilearengogoan.Hauda, itxurabateanBuruzainek etaConstantinekez zutenlortuJeanEtxepareeuskalabertzaletasunarenbaratzerainosartzea, baina, hoztueginzutenberarenganordukogiroanbizizenfrantses abertzaletasun demasekoa. Harihorretatik, badagoaipuinteresgarri bat, osoesanguratsuaizandaitekeena, gerlakogurutzeareningurukoa.Jean Saint Pierrerieskerjakinizandugugerlakogurutzeizarzilar urreztatudunairabazizuela, baina, PiarresLafittekerantsiduenez, ezzueneskuratu inoiz, hauda, ezzuen, paparreratu?:
|
|
|
Frantziari, handibatenhegapeanbizitzeakdakarrengozoazorzaio, eta Etxeparekondotxogarandutaaipatuzituenhorrenabantailakpasartesakon horretan.Zernahi gisaz, horibainolehenago, euskaldungira, etaorozbat frantses?diosku.Euskaldun etaaldibereanfrantsesformulazio
|
hori
, sarritanaberrihandiaren etaaberritxikiarenmarkoanulertuda, alegia, batak besteainkluditzenduelarik, bata bestearigailentzenzaiolarik, bata nagusia etabesteasubalternoa direlarik.Etxeparek, baina, orozbaterabilidu: orobat, halaber. Bataetabestea.
|
|
|
HainbatetahainbateuskaldunsartuzirenBaionakoerreximenduetan. Esaterako, 49.erreximenduarenjoan etorriakkontatzendizkiguJeanBarbierrek, Piarressoldadu talde
|
horretako
kideadelaasmatubaitzuen.Beste euskaldunbatzukAmeriketatik eta itzuliziren, etadestinatueginzituzten, besteakbeste, Salonikakolehorreratzeanpartehartuzuenkolonialen7.era. Nolanahiere, 6000euskaldunhilzirenhainbatfrontetan.Kopuruhori, itxuraz, ezdaosozehatza, zeren, bigarreniturribatean5000hildakoaipatzenbadiraere, hirugarren batean8000rainohazibaitakopurua.Ildoberetik, ezdutinonmobilizatuzireneuskaldunenzenbakirikirakurri.
|
|
|
Bistanda, Xikitokezzuengerlairabazi, baina, gerlakogurutzeairabazitaitzulizenetxera.Deigarriada: gureEtxeparekezduhorrelakokronikapilpiratsurikidatzi, ezduhorrelakogiroriksortu, edota islatu.Etxeparekbeste hoztasunbaterakustenzuenberekroniketan, besteurruntasun bat.Alde
|
horretatik
, arrasesanguratsuadaEtxeparekezaipatzeaKanbokoXikito askozberanduagoarte, 1934raarte, etaez gerlakoheroigisa,, bakezko, pilotarigisabaino.Ikusiondokopasartean, Etxeparek hustueginzuelaXikito gerlariarenmitoa, ezdakigu...?, eta puztu, Xikitopilotaria, dakigunada...?:
|
|
|
Iduriduontsalitakela, ezenbaditakea desertorrarenegintzabezain apaletazikinik. Bizkitartean, ontsabehatuz, garratzegilitake: zerhoben dutealabainandesertorrarenemazteakalahaurrek. Horrengatikzenere izanlehenagokendualege
|
hori
.
|
|
|
Horixeirakurrinuen, behintzat, Japoniakogaztainondoak EuskalHerrian eginibilaldiakontatzenduenGermainLafitterenliburuan:, futtuéàla guerrede1914?. Alabaina, geroahaztutaedukidutnondikateranuen datuhori, etaluzaroanegonnaiziturribibliografikohorigogoratuezinik. Kontuada, Etxeparerenalokuziokohildakoaldudarrenzerrendanbilatu nuenean, eznuelaMixelEtxartikaurkituhamaikaizenenartean.Izen falta
|
horrek
, ezdagoesanbeharrik, kapituluhonentzakoamaieraprebisiblebarik utzininduen, zereneta, misionistarengaztainekinhasibai, bainagerokontakizunabiribiltzeko, gaztainarik, gabegeratubainintzen.Kontura zaitez, ezingogoratuzkoiturrirenbatenarabera, GerlaHandianhil omenzen, JoanesXabañomisionistakJaponiatikbidalitakogaztainekintxirpiahazizuen MixelEtxarthura, baina, lekuko zuzenadudanJeanEtxepare medikuak ez zuenjaso GerlaHandikoaldudarhildakoenartean.Baldintzahorietanez neukankapituluagaztaineninguruanbiribiltzerik, etaizatez, aurrekoepigrafearekinemannionamaiera.
|
|
|
Ezdakitzergertatukozenhiruhildakohoriengorabeheraagerdadin, baina, badaudebestexehetasunbiaferaenigmatikoago bihurtudidatena. ...jabetueginnaizJeanEtxeparerenkoinatuaizanzela, autuandarabilgunMixelEtxart gaztainondo hazlea, alegia, medikuaren arrebaGraxianarengizona.Horrezgainera, Etxeparekaipatuezzuenbeste hildakobatSt Martin Chabagnoda, Auzkiaetxekoa.Hauda, XemartinXabañohori, zeuerekonturatuzarenez, laugarren epigrafeankontatu dugun, legendasetati, arenahizpenetxekoada, eta, areago, haienneba, ziurrenez.Argibideñimiño
|
horrek
, esangabedoa, areetaintrigagarriagoa bilakatzenduEtxeparerenomisioa.
|
|
|
Gerla
|
horrek
jats aldibatonaeman ziotenlehenagokoduda gehieneri. Erlisione gizonerizaukanaiherkundexaharraurtuzitzaion.
|
|
|
...taeuskaltzainhildakoaren anaiaizendatuzuten, BonifazioEtxegarai, alegia.Eraberean, OdonApraizBuesaeuskaltzainarabarrakerehizkuntzalaritzaikasizuen1920 22tartean, PariskoetaZurichekounibertsitateetan, horretarakoEuskaltzaindiarendiru laguntzakbaliatuz.Ildohorretan, begi bistakoadenez, AzkuekfonetikarenalorrerabideratunahiduAldudekomedikua, eta, diziplinahorretanjantzitakoan, bere ondoan nahiduaditu
|
hori
, akademiaBilbonzentralizatuz, ahaliketagehien dinamizatzeko.
|
|
|
[?] Jaun
|
horren
[= Etxepare] berarensolasaizandadilazuregogoarenharroina, ihardestekobesomotchari.
|
|
|
Autuak puntuhonetaraino ekarrigaituelarik, berriroerrepikatukodugu arestianaipatuideia, alegia, AzkuerengonbitaBilboaldeankokatzeko, tentazioezingaindituzkoaizangozela, herritxikienganako teorianbehintzat antipatiahorrennabariasentitzenzuenEtxeparemedikuarentzat.Alde
|
horretatik
, nikneukbeharbadaeznuenEtxeparerenbaiezkoitsu itsuaespero, bainabai, noski, eskutitzefusiboagobat: 1920komaiatzaren13koeskutitzean, behingozAldudetikhankaegiteko aukeraagertuzaiola etapozaren pozezagertubeharrean, hotzetasinesgogorikusidugu.Ezzaitulergarri suertatzen.Ematendupartidagaldutzatjotzenduelahasiaurretik.Badirudi, MenéndezPidalenerantzunagorabehera, badakielaaldezaurretikezinezkoa duel...
|
|
|
ManexGoihenetxerijarraituz, esadezagunnondoriogisa, ezenkontserbadurismodesberdinekustiatuzutelaXX.mendearenhasierakoeuskalkulturmugimenduakerakutsitakoerreakziozkojarreraepelotz
|
hori
. EskualzaleenBiltzarraerefenomenohorretanerori zenElkart.ehorretatikkanporanabaritzendaikuspegimodernodun euskalnortasunarenkontzientzia:
|
|
|
Izatez, XX.mendekoazkenhamarkadarenbigarrenaldeanzaratanahikoahandiaateradakomunitatezientifikotikkanpora, legebiogenetikoaren ondadeabermatualderaHaeckel ek argitaratuzituenornodunenenbrioi goiztiarrenirudiakdirela eta.StephenJayGould ekedertokontatuduenez, Haeckel ekexageratueginzituenenbrioienartekoantzak,
|
horretarako
xehetasunbatzukorokortuzetabestetzukomitituz, etaareerekasuren bateanirudiberaemanezespeziedesberdinenabailitzan.Nolanahi, orduko aditugaraikideakerekonturatuzirenHaeckel en amarruaz, etahorrelaxe adierazizutenXIX. mendekoazkenhamarkadetakozenbaitartikuluzientifikotan.Hauda, oraintsuzabalhaizatudenaezagunazenHaeckel en sasoikokomunitatezientifikoarenesparruan.Baina, ezzenzirkuluhorretatik irten, ...
|
|
|
Zeresanikez, jatorriariburuzkoideiaberriakindarrahartuzjoanziren heinean, hemengoharreraerebestelakotueginzitzaielapentsagenezake. Jakina, zientziaprofanoakbultzatuduikuspegiberriarenagerpena, etateoriaberrienedukiabibliarenfixismoarikontrajarritadagoenez, lehenago bezaladefentsiboa daelizarenjarrera, baina, zuhurragoa.Izanere, unebatetikaurrerabadirudiindartuzdoanideiadela, eboluzio dosiren batonargarriaizandaitekeela, baldinetaAdanengorputzagauzatzekojainkoaren eskusartzeaonartzen bada.Ohargaitezenbaina,
|
hori
, eboluzioaasumitzea barik, kreazionismoarenizaeraaldatzeadela, alegia, kreazionismofixistatik kreazionismoeboluzionistaraigarotzea.Nireustez, bigarrenarohorretan kokagenezakehurrengo pasarteotakoadibidea.
|
|
|
Frogarikgabekoeleak.GarbidagoBaionakoseminariokomoral irakasleakzeinenaldekojarreraerakustenduen, baina, dagoenekozbehartuta sentitzendahipotesiguztiakheinbereanaipatzera, eta horiezdaahuntzarengauerdikoeztula.Halaber, gaiariburuzkobibliografiaezagutzenduela erakustendu, hauda, munduzabalaribegiradatxobatluzatudioezeridatzi orduko. Ikusibestalde, frantsesetaamerikarrak izenetaguztidatozela?
|
hori
bai, amerikarra frantsesjakintsuarenhatzetan?, bainaalemanek. Haeckel tartean, ezduteohorehorimerezi.
|
|
|
Esanbezala, Orixepurgatorioko suanerretzenzegoen, etaliburuan lehenengohitzaldiarenaaipatzendusoilik:. Mintzagai:. Gizonarenyatorria: ...izhalaxeadierazididanez.Uneairitsizenean, hizlariagaiarilotu zitzaion:. Zabaldu zunanagoadoakabearek, eta obezukenanidiarenaesan balu!?. Zerazalduotezuen, bada, Orixesuadariola jarzedin. Beraxekdiosku:. Bizidunenmotakaldakorzirala.AdanYainkoakegiñazula, bañanez bertatikbertara; bestebizidunbatzukeginzitukelaaldeaurretik, eta aiek bizialdatuzsortueraziazukelagurelenengogurasoa?. Bosgarrenkapitulu
|
horretan
, OrixekgauzagehiagoerekontatzendituDonibanekohitzaldi haieninguruan.Ezdakizehatzhanentzundakoak, zozokeri, ala, gaiztakeri, diren, bainahonamingehienemanziona: eliza, gaixoaren, aldeatera beharzuketenekharenkontrahainnabarmenkijardutea, etahorrelakokontuaknon etaherrixumearenaurreanetabaitabarnealdeko apaizenaurrean, zeintzuak,, gizartetradizionaleanlapakarroketanbainofinkatuago [bait] zeuden?
|
|
|
Pasartearengrafiazaharrakezdiguulertzekoinolakozailtasunikekarri, eta, ostera, halakoxarmabatezjantziduberezederradenazalpena.Egiatan eder deritzot, cientziacoiduen laconismoz?
|
horri
, edota, beiñ, dandaijarri guiñeneraco, aldameneansentituizanguenituenarnasac?. Nolanahi, guztiz deigarriada elizgizonbateneskutikLaplace ren hipotesiaerahainnaturaleanaurkitzea, kontuanhartuzelizarentzatheterodoxoazelahipotesihori. Azpimarratzekoada, gainera, Laplace-ren hipotesiaunibertsoarensorrerariburuzkoazalpenikgogobetekoenaizandelaluzaroan, eta, horrelaizanik, beraxekezarriduelazientzikomunitatearenortodoxia.
|
|
|
Bestetik, pentsatuizandut, pasartearenerdialdeandioskun. Monradec itzal arrastobatbezalaicendatzenduenadiña?
|
horretan
, aspaldibatengaztelaniazirakurrinuenJosephConrad enTheShadow linerenaipamenbat dagoela, bainaeuskarazkoliburuetan hainsarritopatzenditugunerrakuntzahorietariko batekin: Conradbeharrean, Monrad.Hortaz, nahikoairekia izangozenCamiloLizardiapaiza, baiLaplace renhipotesiazeinJoseph Conrad eneleberriakirakurtzenzituena.Denadela, eznaizlasaigelditu, etaziurtatuguraizanduterrakuntzatipografikoaren usteh...
|
|
|
Horrelaxeoteda. Zelanegiaztatuezdakidala, otueginzaitazkenean bideposiblebat: erdarazkoitzulpenetanbegiratzea.Etazelakoustekabea harrapatududan.Lehenagoetabehin, portugesezko itzulpenakoiudutapalategitik, horrelasuertatuda; bilatuegindutdagokionlerroa, etahara!, ConradbarikSolinoaurkitudut.Zerdok, ba, hau?! Orduan, Atxagakberak itzulitakobertsiorajodut, etaSolinorekin eginduttopoberriroere;
|
horrez
gainera, konturatu eginnaizpasartebereanbestemakinabataldaketatxikirikandiagertudirelagaztelaniazkoan.Ingelesezkoaerearakatudut.Berorretan, jakina, Solinusikusikoduzue.
|
|
|
Denadela, Beribilezliburuaren, arintasun?
|
hori
erlatibizatubeharrekoa daheinbatean.Aitzinsolaseanesandakoakgorabehera, PiarresLafitteri. Pollitadabaetasakona (errannahibaitazakubarnehandikoa), esanzion eskutitzez.Ustezko, arintasun?
|
|
|
ZerirakatsiotezionAbadiak, edotaAbadiaknolaazaltzenzuen,
|
horren
iraunkoretasakoniltzatutagerazedinEtxeparerengogoan. Itaunhorri ihardesteko, zorionezEtxeparerenberarenargibidebatdaukagu, filosofiairakaslea1916anhilzeneangerlakolehenlerrotikEskualdunaastekarira bidalizuena.Besteakbeste, honelaxediosku:
|
|
|
...aino solidoagobilakatuz.Horrela, hodeikaotikoprimitiboa, hots, jatorrizko gas kosmikoa, zenbaitnebulosaesferikotanbanatuzen, etaberauekerrotaziomugimenduetengabebatekhigiaraztenzituenez, geroetakondentsatuago zeuden, geroetagogorrago.Horietarikonebulosaeskergabatizanzengure eguzki sistema, nonzentrokomunbateninguruanhainbatelementuantolatuetagrabitatubaitziren, eguzkiareninguruanhainzuzen.Nebulosa
|
horrek
, gainerakoguztiekbezala, esferoidebaten itxurahartuzuen, errotazio mugimenduazela eta.
|
|
|
Oraingoanbegira diezaiogun zehazkiagounibertso horretakozatiñimiñobati, alegia, gureplanetari.Lurra, aipatubezala, esferagori goriada, poloetatik txapalduaeta,, jasatenaridenhozketarenondorioz, azalmehesolidobatezestalitadagoena.Izatez, solidotuzenlehenazal horreoskoljarraitkubatezgaineztatuzuengureplanetaren gainazaosoal. Bainaoskol,
|
hori
arinbateantximurtu zen, etabaiarrakalatuere.Hozketarenaurrerakadagatik, galdatanzegoennukleoauzkurtuzzihoan, etahorrenbestezLurrarendiametroalaburtueginzen, etahorrenondoriozoskolzurrunapitzadurezbetezen, ezinbaitzuennukleofluituaren atzerakadajarraitu.
|
|
|
Kasuriktxarrenean, laborategikosaiobidezberezkosorkuntzafrogatzerikegonezdela etagenerazioespontaneoarenhipotesiaarbuiatukobalitz, Haeckel en esanetan, mirakuluaren azalpenera, hauda, jainkoarenkreaziora, jobeharkolitzateke, baina, puntuhorretarakosoil soilikteoriaebolutiboosoan.Kreatzailebateksortubeharkozituenlehenbizidunak, sinpleenak, monerodirelakoak, etaberorietatikeratorrikozirengainerakoakhautespennaturalareneraginez.Haeckel ek planteatubezalaezdagobesterik:
|
hori
alagenerazioespontaneoa.Baina, teoriaebolutiboosoarenbaitanjainkoarenesku hartzeakapritxosokisoilikpuntuhorretaramugatudelapentsatzea, eboluzioarengainerakoguztiaharenlankidetzarikezpartehartzerik gabeondodoanean, ezdahipotesigogobetekoa, ezsinestunarenbihotzarentzatetaezjakintsuarenadimenduarentzat, Haeckel ek argudiatubezala. Aitzitik, hainarrazonagarriki oinarritutakogenerazio espontaneoaren mekanismoaonartuzgero, elkarregazedertoestekatutagelditzendiraera naturalbateanbaiLurrareneboluzioaetabaibertakobizidunenaere, eta argiatzemandaitekeizadiarenbatasuna, oraingozzalantzazkozenbaitkontugeratuarren.
|
|
|
ArgidioskuDarwinek, Lurrarenazaletikiragandakourteenkopuruari buruzkonozioaedukitzeaguztizgarrantzitsuadelaberehipotesirako, nahiz etaimperfectizan, berakadierazibezala.Zernahigisaz, Darwinek, belaunaldi kopuruinfinitua, gurakolukeelaadieraztendigulaño lañoki, etaalde
|
horretatik
, zenbatetaLurrazaharragoaizan, Darwinlasaiago.Jakina, Darwinenikuspegianeraginsakona, erroetarainokoa, ukanzuenLyell engradualismoak, etaDarwinekguztizbereaeginzuenNaturanonfacitsaltum leloa, hauda, Naturaezdoajauzika.Horrenbestez, Darwinenaburuzhautespennaturalakdenbora tarte ikaragarriluzeakbeharizanzituen, aldaketafenotipiko behagarriakgauzatzeko, alegia, aldaketagenotipiko ñimiñoak plasmatu...
|
|
|
Denadela, Darwinen lasaitasunakezzueniraupen handirikeduki.Izan ere, 1866.urteanWilliamThomsonfisikariak, hots, ordukotermodinamikarenaditunagusietarikoaetaetorkizuneko lordKelvin (gehienokizen horrekinezagutugenuenbatxilergoaikastean), uniformitarianismoaren kontrakoartikulubatargitaratuzuen, beresasoianosoeragin handikoa eta gerora osoospetsu bihurtudena (The' Doctrine ofUniformity' inGeology BrieflyRefuted). Gould eniritziz, pasartebakarreko artikuluhori, zientziarenhistoriaosoaninoizplazaraturikoidazlanikharroputzenetarikoada. Nolanahi, artikuluhorrekhasieraemanzion, lordKelvin enbizitzanberrogeiurteziraungozuenLur, gazte, batenaldekodefentsari,
|
horretarako
matematikarenlilurazerasoeginezorduraartekogeologiari.
|
|
|
Ezdagoesanbeharrik, adinarenestimazioakbeheradoazenazbatera, teorianbehintzateboluzioakgeroeta denboralaburragoaedukikozuen, de factogertatu ahalizateko. LordKelvin ekmahai gaineratuLurrarengaztetasunberriak, berehalakoansortuzituenDarwinenbeldurra etaerrefusa, nahizetaberorieksoilikpribatukierakutsi, etaizatez, lordKelvineboluzionismoarenetsainagusibihurtuzenDarwinenkolkoan.Harenaburuz, lord Kelvin enkalkuluakziren bereteoriarenoztoponagusiaziurrenez, eta,
|
horretaz
konbentzituta zegoelarik, Espezieenjatorria liburukoWeald formazioaren300milioiurtekoaipamena etaezabatuzituenhurrengoargitarapenetan.Alabaina, fisikarihandiakezzueneboluzioarenaurkaperseborrokatu, hauda, ezzueneboluzioaren ondadeazalantzatanjarri; izatez, lord Kelvin ekargudiatuzuenaizanzen, Lurrarengaztetasunakberezbaztertzenduelahautespennaturala, Darwinekesleiturikomekanismo ebolutibo nagusia...
|
|
|
Mirakulurainoezbeharbada, bainalord Kelvin ekurrutiratueginzuen Lurretikostondora, biziarenjatorriarenafera.Lurrakjasoeginzuen, besterikez, ordurakoegituratutazegoen bizia.Gauregun,
|
panspermiaderitzo
horri, alegia, panspermiahipotesibatdazeinarenaraberabiziarenhaziak unibertsoan sakabanatutabaitaude, etanolaedohalahazihorieieskerhasi baitabiziaLurrean.
|
|
|
Halaber, harrigarrisuertatuzaitikustea, Azkuekezduelairakurritakoakolkoanbere erudiziopropioarentzat bakarrikgorde, aitzitik, Euskalzalealdizkarian, baserritar ezjakinetaletrabakoen? arteanzabaltzenahaleginduda, alegia, gauregun dibulgaziozientifikoaderitzogunhoriegitenharrapatudugu.Etabatenbatek argudiadezake, zelanedohalan papera, baltzitu, beharreanzegoela, eta, hortaz, hainzuzeneregai
|
?
hori, aukeratuizanakezduelaapartekoesangurarik.Neukbaduelaerrepikatukodut, eta gaineraerantsiko, Azkuegaztearenizaerairekietajakin gosearen adierazgarriargiadela.
|
|
|
...smopolitak, etaziliportaren kezkabihotzarenzolandaroalabiziizanzen Aldudekomedikuak.Aldehorretatikere, ez dabatereharritzekoa, BilbonAzkuerieginzionbisitaldilaburraren kariaz, Etxeparekhamarurtebeluagoidatzitako. Bilbao tikjinnintzangibelerategunhartanberean, eletrik hariezinhautsizkobatbezalaloturik jarraikitzen zitzautalaurrunduarau..., aitorpena.Noizarteiraunenzion Azkuerekikoesteka, elektriko?
|
horrek
–
|
|
|
Areago, 1920.urteetanAlexanderOparinbiokimikarierrusiarraketa J.B.S.Haldanegenetikaribritainiarrak generazioespontaneoarenhipotesia berpiztuzutenzeinekberealdetik, erasofistikatuagobatean.Bertsioberri
|
horretan
, berezkosorkuntzaezdadagoenekozgertatzenLurrean, iraganaldiurrunbateanbaizik, etagainera, izatezguztizbehagaitzada, denbora luzeegiabeharbaitulaborategianbururatzeko. Ikuspegihorrekinbat, 1953anStanleyMilleretaHaroldUreykimikariestatubatuarrekesperimentubidezerakutsi zuten, aminoazidoaksordaitezkeela, amoniako, metanoeta karbonomonoxidotik abiatuta.Esperimentu horiospetsubilakatu zen, eta, Oparin Haldaneparadigmada, nolabait, biziarenjatorriareninguruangauregungailendirauena.
|
|
|
...zzituen, etanekezaurreikus zitzakeen, ondorioetarainoiristendena.Alcided. Orbigny() izanzenerahorretakoondoriomuturrekoen defendatzailenagusietarikobat.Orbigny ren katastrofismoa askourrunduzenCuvier enetik, etaizanere, ematendu1849an proposatu zituenondozondokohogeitazazpikreazioakonargaitzak direla, baizientziarenikuspegitiketabaieskriturasantuenberbazberbako interpretaziotikere, baina, halaere,
|
hipotesi
hori nahikoaarrakastatsusuertatuzen, halatannonserioski lehiatubaitzenzenbaitzientzialarikdefendaturikoazalpeneboluzionistekin.
|
|
|
Nolanahi, SeminarioTipiarenzuzentzeaketafilosofiairakasteakez zuten, gizongoren?
|
hori
akitu, etaEskualdunaaldizkarianlaborantzazidazteari ekinzion:. Harenargiekedertzen zutenlurlana.Langilearileguntzen zakotengogoaetamintzaizaharralotuzenharekin, orduartioerdarazbaizikaipatzenetzirenzerbatzuei?, Etxepareren esanean.Sailhorri. Laborarier, deituzion, eta, antza,, hamabortzbaturtezjarraiki, kasikasteguziez, lotuzitzaion; alabaina,, hogoi tazonbaiturtez?
|
|
|
...ren pasartearenhasierannoiztenkadiosku, etabeharbadahortxedagogakoa: zaila, bainasoiliknoizean behin.MamiarenaldetikezdagoinolakooztoporikArnaudAbadiairakurtzeko: PiarresLafittekberrargitaratuzituen1975.eanGureHerriaaldizkarianAbadiaren1892koartikulubi. SathorraetaUli, jinko oilo etahar, eta ezdutezailtasuniktxikienaere.Azpimarratueginnahidutideiahori: ezagutzendugun ArnaudAbadiaren obrarenlagina,
|
hori
behintzat, ezdaberezikizaila.Geroagotiratukodugu berriroharihorretatik.
|
|
|
Eskemahorretan, esangabedoa, belarjale, xitxijale, haragijaleetaera
|
horretako
berbaaskok (ezguztiek!) baduteeurentokiegokiasailkapeneko behe mailetakodiskurtsoetan, eta, halaber, goi mailakoetanbaduteberea herbiborok, karniboroketakulturerrozkogainerakoek.Jakina, idazleak ikusibeharkodukasuankasuzeintermino motaaukeratu, idazkiahaliketa ulerterrazenakehuntzeko, aldibereanzehaztasunkontzeptualari muzin egingabe.Idazleakberakdeliberatukoduzeinkomunikazio mailakomeni zaion, b...
|
|
|
Hurrengoegunahunkigarriasuertatuzenniretzat.Ekainkobaikusten ibiliginen, JesusAltunareneskutik.Goizosoaemangenuenzaldi behorrensantutegiederhorrenbaitan, etaegiaesatekoezdakitzerkutzininduenharrituago, gurearbasopaleolitikoen eskuakkobazulo
|
horretan
ondutakoirudi sortak, alaGouldenjarreradeboziozkoak etajakingura aseezinak.Izanere, ezdamakalaEkainhaitzulokolabar pinturenmagia bertakobildutasunean: egundokobizipenaduzuhangohormetakoirudiei, aldibereanAltunaren azalpenkonplituak zeureganatuz.Soilik Gouldenpozakhandiagotuahaldizuunehorretako magia.Eta, izatez, Gouldpozarenpozezdabil, ezinagouros, Ekainekoakbaitiraikusidituen lehenlabar pinturaj...
|
|
|
...idehorretatikzetorren, etatarteanLizardibezalakoolerkariekere gisaberekohibridismo dialektalerajozuten.Konturagaitezen, euskalkia gaindituetaeuskaldunguztientzatidaztenaridelarik, Buruzain, zelanedo halan, euskaldunguztienelementuezbaliatudaeuskaldunguztienganahelduetaguztiengandik hurbilmantenduguran, hauda, inorsentiezdadin urrunekoetaarrotzmintzairahorretan.Halaere, euskaraekumenikodeitukodugun
|
hori
ezzenLacomberen gustukoasuertatu, etagaureguneregaitzespenetaerrefusfrankojasoditu: daukatordukohibridismodialektalaegungoMartekoeuskara edobilakatuzaigula; izenakizen, etiketenostekoa osoantzekoabegitandu zaitkasubietan, etadenaesateko, oraindinokarren ezinizandutbegietaratu euskaraekumenikoarenaldeaneuskaraparrokialak duenustezkogailentasuna, dialektologoekhainmaitedutena.
|
|
|
WalterAlvarezKaliforniaraitzulizen, Berkeleyunibertsitatera, etabere aitagazmintzatuzen, Gubbio nbururatuideiazoroaz.Walter enaita, Luis Alvarez, ezzenaitaarruntbat, zureaedonireadirenbezalakoa: laburesateko, fisikariNobelsaridunazendelakoLuisAlvarezhori.Kontuadabuztinezkogeruzarenenigmaebazteko, metodoanalitikoberriabeharzelajakin ahalizatekobuztinanolakoabiadurazdepositatuzenitsasokohondalean.
|
Hori
lortzeko, Alvareztarrek deliberatuzutenez, sedimentuetakohauts meteorikoarenkontzentrazioaizanzitekeenbidea.Izanere, meteoroak etengabejaustendiraLurrera, etahondartxikitxoakuztendituztejalkinak metatzen direntokietan, kasurako ozeanoetako hondaletan. Material meteorikoaknahikoaerrazbereizdaitezkeozeanokosedimentuarruntetan, zerenmeteoroenosaketan kontzentraziohandietanagertzenbaitira Lurreanarrasurriakdirenelementuak.Ildohorretatik, Alvareztarrekbazekitenezmaterialextralurtarraren egungoakumulazio tasa zeinden, haien iritziannahikoaizanzitekeenbuztinezkogeruzakomaterialmeteorikoaren neurketa, eskuratuahalizatekozorionekogeruzarendeposizioakbeharizan zuendenbora tartearen estimaziozehatzbat.Aita semeakBerkeleyko irakasleakizanik, eskueranedukizutenmundukotresneriaanalitikosofistikatuena, Gubbio kobuztin laginakaztertzeko.Neutroi aktibazio deritzon metodoanalitikosupersentikorraerabiliz, iridioetaplatino kontzentrazioakneurtuzituzten, hauda, meteoroetankontzentraziohandikoaketa, ostera, lur azaleanosoarraroakdirenelementuak.
|
|
|
Ward ekazaltzenduenez, beroketahorrekabiarazikozuenK/ Tsuntsipena. Sasoiberean, eta
|
horretarako
arrazoiekargitubarikdirautelarik, itsasmailarenbeherakadagalantasuertatuzen, klimaareagonahastuzelarik.Eta milioibaturtegeroago, halakobateanmeteoritoaerorizen: akaboseMartingose! Zeinberealdetikjazokunehorietariko batekereezzuenhainbestekodesmasiaekarriko, baina, orpozorpoetorrizirenhirurok, ia iaaldi berean.Larregizkoa izanzendinosauroentzat.
|
|
2006
|
|
|
Baote dut sikologorikOiartzun aldean, esaldiilunhoriargituko lidakenik?... Eta«guk»edergarri
|
horren
azpiannor ezkutatzen oteda?...
|
|
|
XoragarriakdiraOnManuelzenakgaihonetaz. TesorosLegendarios, har tan6 esatendituenak.HunkigarriadaJuanMariLekuonaren. Berdabio, poema7 Aditzen dudan bakoitzeanlilurat, u egitenanuSarobeErrekako(?) doinu ilun
|
horrek
, etpoztean nai. Oiartzungzou KantZaharrak, diskoan8 Anttonalverdere Vn ahotan dotore jasizanao, etabaita. OiartzungoKantutegia, eder horretanBe, rdabiorenKantabereletraetadoinu, jasoizanaere9.
|
|
|
Baina, baina... bestetestigantza biziagorik etafidagarriagorik inorkema tenezdidan bitartean, ezinzaitbihotzeansartu, ondorenaipatuko ditudan bertsoak etadoinu zoragarri
|
hori
, Oiartzunaldeko herritar xaloakgizaldiz gizaldiBerdabioren bertsoekinbaterajasotakoak direnik. Ez, ezinzaitsartu bihotzean.
|
|
|
On Manuelekberakezbaituinonesaten, gainera, bereakOiartzungobertsio berri direnik. Laster ikusiko duzun aurrenekopitxi
|
hori
kenduta, bestelau bertsoak, Azkuerenakberberak baitira, nahizordenean atzekoz aurrera ipini eta, ukitubatzuk emanakizan.
|
|
|
Euskalliteraturakotropo zaharradabai,, lauaztalak xuri, dituenzaldia renkontu12
|
hori
, baina, ezBerdabiorenabezalako kasuetan. Orixek erehala aipatzenduezjakinean,. Denokbat?
|
|
|
|
Hori
ere aspaldiko formula literarioa da. Inork deus ez dakigunean, denok dakigulaesatea.Ikusten, geroetaapainagotzendoakizunBerdabioren
|
|
|
Horregatikjakinnahiko nukenik, pasartehori nola, noiz, etanork txertatua denEuskaldunakpoeman. Itsuak ereikusbailezakeburniziria haritzenborbuhurrianbainobehartuagoriksar tua dagoela. Iru Bigaen Zerga. AzkenOlagizonarenezaguneko leienda
|
horren
sarreran. Begira erne, etaentzun, horren ondotikbertanTirikitaukiaere.
|
|
|
Itsuak ereikusbailezakeburniziria haritzenborbuhurrianbainobehartuagoriksar tua dagoela. Iru Bigaen Zerga. AzkenOlagizonarenezaguneko leienda horren sarreran. Begira erne, etaentzun,
|
horren
ondotikbertanTirikitaukiaere. OnManueleksortua, ez. Jakinabaitaelkarrenzordun14 zirelaaspalditik.
|
|
|
Baina, natorrenbertso xaharpolitegi
|
horren
azken puntura: –bestebat igarobalu/ seguruzuen biziya?. Lehengo estatua, esiyaetasaltoikaragariyaurkatuegin zutela askiez, honek erebadu berexarma.Gero hobeki ikusiko duzun bezala, ez baituBerdabioerakusteabestexederik.Ezzenordea Berdabioreneanhalakotragediarik, lekuonatarrekasmatutakoa besterik.
|
|
|
Etabestegauza: horidahori, Oiartzungofonetismoak azaldunahilarri ya!:. Berdabiyo, xaldiya, txuriya, esiya, biziya?. Zererakutsinahiotedugrina
|
horrek
, nere filologo bihotzekoak. Ez du erakutsi nahiko, bada, oiartzuar agrafopetobatenahotik jasoadelapitxihori. Gutxi fida, auzonobleak. Eta begira, Osaba zenaren esku finhori gordetzeko, zenbat luzatzen den gero ilobaJuanMari, behinetaberriz.Aurreneko laneanhoneladio17:
|
|
|
Ni ordea, inolako zalantzarikgabe,, edoalderantziz?
|
horren aldekoa
nauzu.Nolaezdutebadaelkarrenantzikizanen, biarketipo literariohoriek. Hainxuxenere, BordegarairenetikhartuetaManuelLekuonakberegisamol daturik sartuak izanik Berdabiorenean. Etahorren aztarna nabariak sinala tzenarinaiz, batabestearenondotik.Baina, jakina, berrizkoanere, alderantziz dioJuanMarik:
|
|
|
Eta, ezlauhankakxuridituen zaldikontu
|
hori
bakarra, lehenikusixe duzun bezala, urteakegunhainbat bertsoipinizituelako kontua21, etaurkatu zutelakoa ere, Bortegarairenhartatik hartuak baitiradenak, etadisimulo ede rreanBerdabioreneraekarriak.
|
|
|
Ernebigarrenbertsohorri.Zermodugaiztoda
|
hori
, bertsoahasteko?: –Berdabiokosemianaizta,/ adiosauzo nobliak?. Gainera, nori, nola, esan Berdabiok kartzelatik, adiosauzonobliak, delakohori. Baaldoabainora?
|
|
|
–Berdabiokosemianaizta,/ adiosauzo nobliak?. Gainera, nori, nola, esan Berdabiok kartzelatik, adiosauzonobliak, delakohori. Baaldoabainora? Beraznondi, k norakoa izalitekne, nin hemendikajoatiak?
|
hori
–Lekuonaterrenlilurailunakasmaturikourkaberatzehuranolaedohaladefen datubeharrak sorrarazia ezbada?...
|
|
|
Zazpiakbadu zerbait berezia. (...) Juan Mari Lekuonak aditzera eman zidan euskal kanta zaharretan badagoela
|
horren
aztarnarik; horrenadibideetako batBerdabiorenkantakolehenbertsoadela.BainamisteriotsuenaJuanMarikaipatuzidan Be (Xaldiarenaalegia)(...) rdabiorenada.Tradizioakdioenezontzako urreakfaltsifikatzen zituen Berdabiok, etahorregatik eduki zuten Iruñekopresondegian, noneginzuen hirurehunetahirurogeitabostbertsokokanta, egunero batosatuz, ManuelLekuonakzioenez.
|
|
|
29
|
Hori
1981anesandakoadu, bereztropoadenatestualkihartuz. Baina, 1986anzuzenduxe zuen:, askozirelabertsoak, esanez.
|
|
|
Hala eta guzi, ilobaren, etxeko patente berria, merkaturatzenhasteko lehenpausoa besterik ezzenizanen
|
hori
. Oraindikpolitagoa baitabigarren pausoa.
|
|
|
Begira, begiraerne, oraindik moldekodirufal tsukontua usainbero beroa darion txanpon arrotz
|
horri
. Horretanere, bistan da, leienda hornitubeharrak sortu duela bertsoa.
|
|
|
Eta «moldetariya» delako hitz giltzarri
|
hori
, nork ezagutzen ote zuen Sarobe Errekakobertsozale oiartzuaragrafo bixihaien artean. Nere ustez, hitz«arrotz» hori, gaihonekliluratuazeukanen batekbestekezinbaitzezake en«moldetu»; etasortzailehorrek, inondik ere, lojikafilologikopuxkaduena
|
|
|
Eta «moldetariya» delako hitz giltzarri hori, nork ezagutzen ote zuen Sarobe Errekakobertsozale oiartzuaragrafo bixihaien artean? Nere ustez, hitz«arrotz»
|
hori
, gaihonekliluratuazeukanen batekbestekezinbaitzezake en«moldetu»; etasortzailehorrek, inondik ere, lojikafilologikopuxkaduena
|
|
|
Ahozjasotakokontuguziekere, horixeerrepikatzenbaitute:, sekulan ezzuela aitortuizandudirufaltsuaegitenzuenik?. Nonjesusetikazalduda, orduan,, moldetariyan kontu?
|
hori
, horren apainbertsotaratua?...
|
|
|
Ahozjasotakokontuguziekere, horixeerrepikatzenbaitute:, sekulan ezzuela aitortuizandudirufaltsuaegitenzuenik?. Nonjesusetikazalduda, orduan,, moldetariyan kontu? hori,
|
horren
apainbertsotaratua?...
|
|
|
Etanondik ateraoteda,. MartinJoxepearanaztar?
|
hori
–Goizuetako bikario zenak, Don Bixente Hernandorenak, gaihonen aztarren bila hasi zenean, Juan Mari Lekuonariutzitakojaiotz agirian33 azaltzen da. Martin Jose, izena, behinetaberriz.Begira, begiranola:
|
|
|
Baina, bertsoosonabarmenhonetazgainera, SarobeErrekakokantaera
|
horretan
, nabari nabariak dira, beste zenbait pasartetan, ixilpeko esku xuri horrek utzidituenarrastoak. Nondikaterada, esatebateko,. Goizutan bada gizon gaixto bat?
|
|
|
Baina, bertsoosonabarmenhonetazgainera, SarobeErrekakokantaera horretan, nabari nabariak dira, beste zenbait pasartetan, ixilpeko esku xuri
|
horrek
utzidituenarrastoak. Nondikaterada, esatebateko,. Goizutan bada gizon gaixto bat?
|
|
|
Nondikaterada, esatebateko,. Goizutan bada gizon gaixto bat?
|
hori
–. Hori ere Goizuetakomotiko gaizto honek, esan behar al du?
|
|
|
hori?.
|
Hori
ere Goizuetakomotiko gaizto honek, esan behar al du. Ai, hau pena eta pesalonbrea, nerea!
|
|
|
|
Hori
da kezka gizonarena, hori! Zein da jatorrena?
|
|
|
Hori da kezka gizonarena,
|
hori
! Zein da jatorrena?
|