|
2013
|
|
|
|
Baina
garaia ere biziki interesgarria begitantzen zait: XVI. mendearen lehen bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute, lehen monarkia nazional handien umatzea eta, aldi berean, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz.
|
|
|
Joana emakumezko bat da, emakumeok gizonezkoen mendeko eta, areago, tresna huts izaten ziren garai batean. Ez da harrigarria, beraz, haren aitak (Henrike Albret) eta senarrak (Antonio Bourbon) hura tresna politiko huts gisa baliatzeko egin zituzten saio etengabeak,
|
baina
bai da harrigarria Joanak gazte gaztetatik bere nortasuna finkatzeko erakutsi zuen adorea eta kemena: uko egin zion beti inoren tresnahuts izateari eta, areago, bere azken urteotan marigizon ospe nabarmena eskuratu zuen, alegia, gizonezkoei klasikoki esleitzen zaizkien dohainak nabarmentzen omen zitzaizkion:
|
|
|
borondate sendoa, erabakimena, harrotasuna, agresibitatea, are eta zakarkeria ere. Ildo horretan, bereziki adierazgarria da Joanaren izaeraren alderdi horri dedikatzen dion kapitulu monografikoa (IX.a),
|
baina
baita ere Cleves-eko dukearekin izandako sasi-ezkontzaren auzia (II. kap.) edo haren bizitzaren bukaeran Katalina de Medici erregina amarekin izandako negoziazio latzak, bere seme Henrikeren ezkontzaren harira (XIII. kap.): kasu guztietan Joanak presio latz eta handiei egin behar izan zien aurre, bere irizpideak irmoki defenditu zituelarik.
|
|
|
Hots, Margaritak poz pozik onartu zuen erregearen tresna politiko huts eta debotoa izatea.
|
Baina
bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina lehenik (Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan, bere hiru semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana bezala nortasun handi handiko emakumea izan zen, baina lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen:
|
|
|
Baina bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina lehenik (Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan, bere hiru semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana bezala nortasun handi handiko emakumea izan zen,
|
baina
lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen: agresibitatea eta larderia beharrean, pertsonen manipulazioa, engainua, makurkeria eta xantaia emozionala.
|
|
|
agresibitatea eta larderia beharrean, pertsonen manipulazioa, engainua, makurkeria eta xantaia emozionala. Bere ama eta lehengusinaren aldean Joana guztiz desberdin aurkezten zaigu, beraz, eta behin baino gehiagotan egileak paralelismo garbiak,
|
baina
aski diskretoak, trazatzen ditu garai bereko beste erregina protestante batekin: Ingalaterrako Elisabet II.a, zeinekin hainbat gutun trukatu baitzituen.
|
|
|
Frantziako errege etxearekiko ahaidegoa da Joanaren garrantzi politikoaren eragile nagusia, horrek bihurtzen zuen haren ezkontza lehenik, eta haren semearena gero, lehen lehen mailako arazo politikoa Europan.
|
Baina
ahaidego horrek, huts hutsean, ez du guztia esplikatzen, faktore gehigarri batzuk kontuan hartu behar dira. Lehenengo eta behin, termino feudaletan esanda, haren jabetzapeko lurralde zabal zabalak, mapa batean harrigarrizko zabalera hartzen dutenak (ik.
|
|
|
Gainera, 1512an haren inbasioa, okupazioa eta zatiketa gertatzen den unetik oraindik itxi gabe zegoen arazo diplomatiko handia zen: Karlos V.a enperadoreak edo haren seme Filipe II.a Espainiakoak ez dute formalki onartzen Nafarroan beraiez besteko errege erreginarik dagoenik,
|
baina
negoziazio etengabeak izango dituzte mende osoan zehar bai Joanaren aitarekin (Henrike II.a Nafarroakoa) eta senarrekin (Antonio I.a Nafarroakoa) eta Joana berberarekin ere nafar auziari nolabaiteko konponketa bat emateko (tartean goian aipatu dugun ezkontza proposamena). Ildo horretako aipuak ugariak eta sakabanatuak badira ere, bereziki interesgarria suertatzen da IV. kapitulua irakurtzea:
|
|
|
higanotek inoiz ez zuten lortu gutxiengo batetik gora garatzea; euskaldunen artean, adibidez, jarraitzaile biziki gutxi izan zituzten, erregina Joanak egindako presioak eta ahaleginak handiak izan arren; Biarnon, aldiz, fermuki sustraitu zen.
|
Baina
ñabardurak ñabardura, higanotak gutxiengo hutsa izan baziren ere, gutxiengo boteretsua eta ondo antolatua izan zen, 36 urtetan zehar (1562tik 1598ra) zortzi erlijio gerra antolatzeko gauza izan zena, Nantesko Ediktuaren bidez kontzientzia askatasuna eta eskubide politiko batzuen bermea lortu arte. Joanak protagonismo handia izan zuen lehen hiru gerretan, hirugarrenean bereziki.
|
|
|
Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten.
|
Baina
, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala.
|
|
|
Baina, paradoxak, ezkondu eta berehala Antoniok pozik bereganatu zuen bere aitaginarrebaren joera nafarzalea, betiere botere joko dinastikoen klabean ulertuta. Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen,
|
baina
inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela.
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa,
|
baina
garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
Bada, Roelkeren arabera ez da komenigarria alderdi bakoitzaren teoriei kasu gehiegi egitea, propaganda baitzen funtsean.
|
Baina
jende askok sinesten zuen propaganda, Joanak berak, adibidez. Hortik, agian, bere mendeko lurraldeetan ezarri nahi izan zuen politika antikatoliko nabarmena, matxinada orokor bat eragin zuena (oso arrakastatsua euskaldunen artean).
|
|
|
Eta amaituko dugu euskaldunentzat interes bitxiagoa duten gai pare bat aipatuz. Lehenik, Joanaren bizitzaren harremana Errenazimentuarekin, zinez baita Errenazimentuko erregina bat, ez bere ama Margarita bezainbat, agian (Joanak ez omen zuen dohainik literaturarako)
|
baina
bai, gutxienez, Elisabet Ingalaterrakoa beste, edo gehiago. Kontu honek aski trataera marjinala du liburuan (politikan eta erlijioan zentratzen da) baina hala ere orrialde gogoangarriak ditu.
|
|
|
Lehenik, Joanaren bizitzaren harremana Errenazimentuarekin, zinez baita Errenazimentuko erregina bat, ez bere ama Margarita bezainbat, agian (Joanak ez omen zuen dohainik literaturarako) baina bai, gutxienez, Elisabet Ingalaterrakoa beste, edo gehiago. Kontu honek aski trataera marjinala du liburuan (politikan eta erlijioan zentratzen da)
|
baina
hala ere orrialde gogoangarriak ditu. Eta ildo beretik, zinez kuriosoa da Roelkerrek euskaldunei (oro har) edo nafarrei (zehazkiago) dedikatzen dizkien aipu apurrak.
|
|
|
Nafar auzia, jakina, gatazka diplomatiko hutsa da haren begietan, ondorio praktikorik apenas izan zuena; gure egileak inoiz ez du Nafarroako Erresuma oso seriotzat hartzen (paradoxikoa bada ere). Roelker andrea amerikarra eta protestantea da,
|
baina
garbi dago frantses ikuspuntu jakobinoa goitik behera bereganatua duela, naturaltasun osoz. Azken detaile bat:
|
|
|
Henrike Nafarroakoa, hots, Joanaren semea, sistematikoki aipatzen da. Henri de Bearn? bezala; ez da gezurrezko deitura, jakina,
|
baina
askoz ere arruntagoa da, de Navarre, bezala aipatua ikustea nonahi...
|
|
|
Leizarragaren Testamentu Berriabera, behin bakarrik aipatzen da, eta Joanaren hizkuntz politika eredugarria (biarnesa Biarnoko legezko hizkuntza bakartzat hartzea, adibidez) bidenabar aipatzen da, inolako garrantzirik eman gabe.
|
Baina
, hala eta guztiz ere, euskaldunok zer ikasi handia dugu liburu honetan. Besteak beste, hau:
|
|
|
Ahal zuenean, jakina.
|
Baina
errakuntza handia da egungo estutuak eta errealitate politikoak besterik gabe XVI. mendera proiektatzea, eta horrek guztiontzat balio duen lezioa da, ez batzuentzat bakarrik.
|
|
|
Gauza berri gutxi entzungo duzue seguru asko
|
baina
, agian, nire azterketatxo honek gaurko euskararen ikuspegi ez berria baina zerbait desberdina izan dezazuen lagunduko dizue.
|
|
|
Gauza berri gutxi entzungo duzue seguru asko baina, agian, nire azterketatxo honek gaurko euskararen ikuspegi ez berria
|
baina
zerbait desberdina izan dezazuen lagunduko dizue.
|
|
|
Jakina, Gabiria eta Eubako pasiotarrengana ikasketak egitera joateak nabarmen aldatu zuen nire basamortu hura,
|
baina
aukera aberatsago hura ere aski mugatua zen.
|
|
|
Berriki hor eman digu Xabier Amurizakbere lana gaiak bizirik eta erantzun beharrean jarraitzen duela gogora ekarriz. Egia da, beharra detektatzea errazagoa gertatzen dela kasu bakoitzean erantzun egokia ematea baino,
|
baina
lehen urrats hori gabe nekez egingo da bigarrena.
|
|
|
< < euskara gaitu, osatu, batu, gaurkotu, zorroztu eta aberasten> > eman ditudala neure urte gehientsuenak aldian aldiko beharrek eskatu didaten eta neure indar eta gaitasunak ahalbidetu nauten neurrian, eta orain neure 66 urteren gaindegitik atzera begiratzean harridura sentitzen dut euskararekin batera egin dudan ibilbidea begiestean, adiskide sentitzen ditut egiteko bikain horretan bidaide izan ditudan guztiak eta azken aldi honetan, Huhezi Garabideren eskutikAbia Yala edo Hego Amerikako, hizkuntza gutxituen ordezkariei euskara batu eta gaurkotzearen gure esperientzia nolakoa izan den azaltzeko aukera izan dut, eta horretan jarraituko dut ahal dudan bitartean gure harridura eta poza beste batzuengan ere loratu dadin. Nire belaunaldiko askok, gutxi gorabehera antzera ikusten dugu euskararen ibilbide hau,
|
baina
badira gerora etorri diren beste belaunaldi batzuk, euskara batuaren baitan jaio direnak, eta batez ere horiei begira idatzi ditut lerro hauek nondik gatozen jakin dezaten eta guztion ahaleginarekin geroan noraino irits gintezkeen suma dezaten.
|
|
|
Euskaltzaindia; Euskal gramatika lehen urratsak (EGLU) Euskararen gramatika deskriptiboa da, hizkuntzaren datuak bildu nahi dituena. Tarteka Euskaltzaindiak eman dituen arauen berri ere ematen da, zeharka,
|
baina
, berez, ez da gramatika arauemailea, baizik deskriptiboa: hizkuntzaren datuak erakutsian uzten ditu, tradizioan oinarritutako lekukoetan, eta egungo euskalkien ezagutzan oinarriturik.
|
|
|
Nihaurek ezagutu dut Eusebio, nahiz ez naizen maiz kurutzatu harekin. Egia erran, garai batean, hileroko biltzarrak egiten ziren Donostian, toki egokia zelakotz denentzat,
|
bainan
, zuen lanaren gatik, ez zen usu agertzen.
|
|
|
|
Bainan
euskararen lorategia euskal literatura da, ahozkoa lehenik eta idatzia 1545ean hasiz, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara, mundura eta munduko hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
Gizon altu argal bat, antiojoduna, atititaren laguna dana? Bilbon bizi da,
|
baina
udan etorten da, urtero, eta parkean egoten da leiduten, gerizpetan, Hondartxikiari begira. Zer ba??.
|
|
|
–Bai, abila? Lekitxori buruz idazten dau,
|
baina
guri gatx egiten jaku?.
|
|
|
giroan. Beste berba batzuekin esanda, lekeitiarra banintzan,
|
baina
ez arranegitarra.
|
|
|
Olerki horrek badauko Elizanbururen. Ikusten duzu goizean?? kantuaren oihartzunik,
|
baina
xehetasunez hornituagoa da. Irakurtean, Mary Poppinsfilmeko eszena bategaz gogoratzen naz, zeinegaz eta tximinia garbitzaileak parkeko harlauzetan koloretako klarionekin paisaia bat marrazten dauanekoa.
|
|
|
–Estepan lagun handia neban, mutil behargina, zorte txarra izan eban gizajoak? Bizkaiko olerkarien goiko erpinean ipini eban Aitzolek,
|
baina
, nire ustez, haren gainetik egoan Orixe, sakonagotik joten eutsan poesiari eta?, aitortu eustan.
|
|
|
|
Baina
ez hasperena soil, iguzkiari,
|
|
|
Hori gorabehera, Eusebiok izan eban ahapaldi klasikoetatik aldendu eta beste bide batzuetan esperimentatzeko borondatea. Gatx egiten jakon,
|
baina
, errebeldea izatea: bertso lerro libreekin olgetan hasten zan, apur bat tentatu, baina benetakoagoak sentitzen ebazan tradiziozko neurtitzekin eginiko jolasak.
|
|
|
Gatx egiten jakon, baina, errebeldea izatea: bertso lerro libreekin olgetan hasten zan, apur bat tentatu,
|
baina
benetakoagoak sentitzen ebazan tradiziozko neurtitzekin eginiko jolasak. Testu honetan ederto esplikaten dau barritzeko ahalegina, bai lerroak antolatzeko eran, bai hitz taldeak neurri jakinetatik apurtzeko jarreran, bai bere ezintasunak aitatzeko zintzotasunean.
|
|
|
Eta nik: . Arestiri esker barritu da euskal poesia
|
baina
–. Eguraldi lanbrotsua egoan, behegaina bustita eta olatutzarrak braustadaka, oldarka, Bilboko poetaren izaerari egokion lez.
|
|
|
–Tirixilik?!? esan izango eutsan Eusebiok Gabrieli aurreneko kolpean, haserrebidea emoten eutsolakoan,
|
baina
seguruenetik, segituan esan izango eutsan, apal,. Goizan ba!?, aurrera egitekotan alkarzaletasun onbera beharrezkoa dala sinistuta.
|
|
|
Ordurako irakurrita neukazan Arranegi eta beste lan batzuk. Ezin esan istorio hareek goitik behera harrapatzen ninduenik, azken eleberrigileen lilurapean nengoalako,
|
baina
Eusebioren idazkerari aparta neritzon: herri herriko berben ondoan (matarlako, didar, auskaka?), berba exotikoak topaten nebazan (kera, egitada, zertzelada?), neure ariketetan uztartzeko apuntaten nebazanak, idazle kutsu jantziagoa emotearren.
|
|
|
Izan, zirikatzailea be bazan Eusebio. Urteen joanean, jarraitu eban antzinako irudiekin emoten sorlekuaren irudia,
|
baina
eztenkada malenkoniatsuz gatz-ozpinduta. Modernitateak ernegazio puntua eragiten eutsan.
|
|
|
Arrue politikaria, batetik; eta euskaltzalea, bestetik, Euskaltzaindiaren eta Egan aldizkariaren lankidea. A. Arrueren ideologiaz eta hark politikari gisa egindako lanaz informazio jakingarriak ematen ditu delako artikulu horrek,
|
baina
beste alderdiaz, Arrue euskaltzaleaz den bezainbatean, apologia egiteaz gain ez dakar deus berririk, eta artikulu honen xedea hain zuzen A. Arrueren beste alde ez hain goresgarri hori azaleratzea da, argitan ezartzea, eta haren ekarpena merezi duen lekuan kokatzea.
|
|
|
Hemen ez dugu frankismoaren garaiko zentsuraren bilakaeraren azterketa xehaturik egingo, horren baitan A. Arrueren lantegia kokatzeko,
|
baina
zenbait gertakari adierazgarri bai ekarriko ditugu, zantzu esanguratsu batzuk eta garaiko iruzkin koalifikatuak.
|
|
|
Ikusi dut Bordarik aurkeztu zuen erri poema ere. Ez dago gaizki,
|
bainan
errikoiaren errikoiez, inspirazino laburreko arkitu dut. Zer dugu, euskera popular?
|
|
|
Hori irakurrita, ikusten da A. Arruek usadiozko bertsoa maite zuela, eta bertsolariei laguntzen ziela guardia zibilek jarritako oztopoak eta gainditzen, bazituelako adiskideak. Bertsogintza modernoa ez zuen aukerarik izan asko ezagutzeko 1976an hil baitzen,
|
baina
ez dakit oso gustuko izango ote zuen, jakina, eskubide guztia zuen gustuko ez izateko?. Behin, 1976an edo, hil zen urtean segur aski, hitzaurrean ez da izendatzen urtea, baina esaten du gehiago ez zituela bertsolariak entzungo?, Oiartzunen bertsolariak entzuten izan omen ziren biak ala biak, eta bertso saioaren ondotik etxera bueltan, horrela aitortu omen zion Arruek:
|
|
|
Bertsogintza modernoa ez zuen aukerarik izan asko ezagutzeko 1976an hil baitzen, baina ez dakit oso gustuko izango ote zuen, jakina, eskubide guztia zuen gustuko ez izateko?. Behin, 1976an edo, hil zen urtean segur aski, hitzaurrean ez da izendatzen urtea,
|
baina
esaten du gehiago ez zituela bertsolariak entzungo?, Oiartzunen bertsolariak entzuten izan omen ziren biak ala biak, eta bertso saioaren ondotik etxera bueltan, horrela aitortu omen zion Arruek: –Gaurko bertsolaritzak artifizialkeriz kutsatzeko arriskua du?.
|
|
|
Lan gehiena K. Mitxelenak egin zuen: zinema eta literatur kritika, eta letra eta arte munduko famatuei egindako elkarrizketen bitartez eta,
|
baina
A. Arruek ere bere alea ekarri zuen: gastronomiari buruzko artikulu eta beste zenbait literatur kritikekin eta; inork ukatu ez diona, bestalde!
|
|
|
Euzko Gogoaeta Egan. Hura euskara goi mailetara jasotzen ahaleginean, bide klasikotik, eta Egan maila apalagoan, modernoago alde batetik,
|
baina
, bestetik, goi mailetan gaztelaniari borrokarik planteatu gabe. Euskaltzaindia bezala?.
|
|
|
|
Baina
gauzak bere neurrian: A. Arruek ez zuen, dakigunez, bere abokatu lanean inoiz erabili euskara, eta ezta inoiz aipatu ere horrelakorik egin behar zenik, hots, euskara arlo guztietara zabaldu, beste batzuek egin zuten bezala; Euzko Gogoa koek egin bezala.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena,
|
baina
hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor dago aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Donostian zentsore talde bat badagoela badakigu, eta zerbitzuak eskaintzen dizkiela beste ordezkaritzei.
|
Baina
inongo paperetan ezin izan dut aurkitu, irakurle?,, informatzaile, edo, zentsore?
|
|
|
Ez da txorakeria bat; zentsura zein bizirik zegoen adierazten du. Donostiakoek bahe zabalagoa izango zuten,
|
baina
bahea hor zegoen, eta bi aldeetatik eutsia, Madriletik eta hemendik, zer da eta euskarazko liburu zaharrak berrargitaratzeko.
|
|
|
|
Baina
errepara diezaiogun kontuzago eta pausatuago:
|
|
|
Horrelako gauzetan zaila da epaiketa batean balioa izango zuketen frogak aurkeztea,
|
baina
, guretzat, Nemesio Etxanizen lekukotasuna sinesgarritasun osokoa da, are gehiago hasieran batere aurkakotasunik gabe eta aldekotasunez onartu baitzuen haren izendapena, eta zenbait poema itzuliren hitzaurregile ere hortxe nonbait izan baitzuen.
|
|
|
Era berean, Francoren erregimenaren atxikitzaile gisa, eman zioten Meritu Zibilaren Ordenaren dominaren merezidun gisara, azpijokoan aritu zen Nemesio Etxaniz edo On Manuel Lekuona bezalako jeltzaleen aurka, haien merituak ezkutatzen eta haien jarduera publiko euskaltzalea oztopatzen. Alde batera, erregimenak erregio hizkuntzatzat jotako euskarari ezartzen zizkion muga hertsi zorrotzak zabaldu nahian bezala,
|
baina
bestalde muga hertsi horiek ezin eramanak eta ezin gordeak zitzaizkien euskaltzale finei mugak ezarriaz edo oroitaraziaz, erregimenaren aldeko ezkutuko lan zikinean.
|
|
|
Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan.
|
Baina
, batez ere, hiru teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak: Simone de Beauvoirren Le deuxième sexe (1949), Shulamith Firestoneren The Dialectic of Sex (1971) eta, azkenik, Adrianne Richen Of Woman Born:
|
|
|
Mari Txuri bakarrik geratzen da; izan ere, seme bakarra aspaldi ezkonduta etxetik joana du.
|
Baina
amaren asmoen berri duenean, beste lagun batekin bizitzen jartzera doala alegia, berehala datorkio hitz egitera. Mari Txurik transgresioari beste koska bat eransten dio; izan ere, semeari kasurik egin gabe, bere nahiari jarraitzen dio.
|
|
|
lehena, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da.
|
Baina
zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan, hirurek bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea. Eta hori da, benetan, eleberri honen berrikuntza.
|
|
|
Horietaz, ordea, gutxi hitz egiten da. Izan ere, Txurik alabaren heriotza jasan behar izan du,
|
baina
ez da halako atsekabeetan murgiltzen, eta ez digu horretaz xehetasun handirik ematen. Gorrik inskribatzen du liburu honen esanahi semantikoa, edota zahartzaroaren ikuspegi esanguratsua; Txurik, berriz, sintaktikoa, lehen esan dugun moduan, bera baita ahotsa, bera espazioa eta denbora, eta Handik suspensea jartzen dio, hasieratik bukaerara hutsune bat baita, irakurleak betetzen jakin behar duena.
|
|
|
Emakumeek Euskal Herrian, Katalunian bezala, hizkuntzaren eta kulturaren transmisioan hartu zuten arnasa agertoki publikorako bidea egiteko.
|
Baina
euskal nazionalismoa eraikitzen ari zen diskurtsoetan, amatasunaren eskutik bakarrik aurki zezaketen ezagutza emakumeek. Emakumeak familiaren, lurraren eta aberriaren metafora bilakatu ziren nazionalismoarentzat, amatasunaren sinbolopean (Ugalde, 1993, 1994; Elorza, 1978; Del Valle, 1985, 1999; Aretxaga, 1988).
|
|
|
Pertsonaien barne solasa testu atzekoa, zehar estiloa eta zehar estilo askea darabiltza narratzaileak, gehienetan aditza ezabatuz eta erritmo arinari eutsiz.
|
Baina
Olaziregik dio guztiarekin ere amatasunaren alderdi fisikoaz nahiz psikologikoaz haratago joaten ahalegintzen dela nobela hau, eta amatasunaren alderdi soziala edo politikoa ere azaleratzen saiatzen dela (Olaziregi, 2002: 107).
|
|
|
Komunikazio linguistikoaz haratago doa komunikazioa eleberrian, Gabilondoren hitzetan. Komunikazioa ere hibridoa da; izan ere, koaderno gorria euskaraz idatzia dago,
|
baina
irakurle gaztelaniaduna du. –Hala, koaderno gorria eleberri ere bihurtzen da, hain zuzen irakurleak alabaren ikuspuntutik irakurri behar duena, Venezuelan kokatutako gaztelerazko posizio batetik?
|
|
|
Emakume eta herritar den aldetik bete behar dituen rolen kontra oldartu egiten den heinean, Koaderno gorriaeleberriko Ama transgresorea dugu.
|
Baina
zertan oinarritzen da transgresio hori?
|
|
|
Beraz, amatasunetik atera eta esparru publikoan hasi da nazioa eraikitzen KG ko ama. Hori horrela, KG ko ama naziogintzan subjektu gisa agertzen zaigu,
|
baina
eleberriko korapiloa aktibismoak eta amatasunak sortzen dituen zailtasunetatik bideratzen da. Horren harira, Olaziregik dio (1999) konpromiso politikoa eta amatasuna uztartzea eragotzi dioten emakume baten aitorpena eskaini digula Urretabizkaiak.
|
|
|
Paradigma aktantzialari erreparatzen badiogu, subjektuak (amak) helburu edo objektu (seme alabak) errekuperatzea du. Izan ere (senarra) izan da seme alaben lapurretaren (eragilea),
|
baina
eragite horretan (laguntzaile) inplizitua (nazioa) izan du. Beraz, paradigma aktantzialean bertan amatasunaren (aurkari) inplizitu gisa azaltzen zaigu nazioa.
|
|
|
Bestetik, ez da garaile bat, izugarrizko inpotentzia sentitzen du senarrak seme alabak lapurtu dizkiolako. Independentea bada,
|
baina
seme alabak berreskuratzeko besteengana jo behar du; ez da batere lehiakorra, umila da oso, eta horrela azaltzen da bere seme alabengan pentsatuta idazten duen koadernoan. Hori izango litzateke, beraz, pertsonaia femenino honen karakterizazioa, betiere maskulinitatetik eskaintzen diren ezaugarriak iraulita.
|
|
|
Mercedes Ugaldek esan ohi du emakumearen rola amatasunera mugatzen dela,
|
baina
emakumeak euskal naziogintzan agenteak direla eta zeharkako estrategiak erabili ohi dituztela (edo, emakumea euskal... agentea dela eta zeharkako... dituela): erresistentzia egoeretan atzera eginez eta egoera egokiak aurrera egiteko aprobetxatuz.
|
|
|
Maitasuna ere oso modu diferentean ikusten da hiru eleberrietan. Zergatik panpoxeta Koaderno gorria n abandonua azaltzen da, bietan senarrak abandonatzen du emaztea,
|
baina
bi eleberrietan oso modu diferentean ikusi da abandonu hori. Hiru eleberrietan maitasuna generoaren kategoria gisa ageri da, eta horrela landu dira amatasunaren eta zainketaren pragmatikak.
|
|
|
Hiru eleberrietan maitasuna generoaren kategoria gisa ageri da, eta horrela landu dira amatasunaren eta zainketaren pragmatikak.
|
Baina
Zergatik panpox eko amak abandonua eta zainketa sufrimendu gisa, eginbehar gisa, nahitaezko gisa ikusten du; Adrianne Richek esango zukeen bezala, maitasun gaindosi gisa ikusten du. Aldiz, Koaderno gorria ko amak eta Hiru Mariak nobelako protagonistek oso modu diferentean plazaratzen dute emakumeontzat genero edota kategoria politikoa den maitasuna.
|
|
|
Aztertu ditugun lehen bi eleberrietan amatasun hegemonikoez mintzatu gara, hau da, gizarteak markaturiko normaz, mugaz eta horien aurrean amek egin beharrekoaz, nahiz eta bietan ere agentzialitateaz mintzo.
|
Baina
, aldi berean, amatasunaren alde ezkorrak begi bistan jarri ditugu, Beauvoirrek edota Firestonek aipatu zituzten moduan. Adrianne Richek, ordea, amatasunaren alde onak eta esperientziak aipatu zituen, eta horietarik eratorriak ditugu hainbat amatasun:
|
|
|
Azken hamarkadetan, euskal literaturan adinean aurrera egindako pertsonaia protagonista sorta bat sortu da, denak ere 80 urte aldera arrimatuxeak, zahartzen ari den jendarte baten ispilua, historia beste modu batera kontatzeko aukera edota gaztetasunari aurrez aurre zahartzaroa jartzeko gogoa bihurturik leitmotiv.
|
Baina
, horren haritik, Urretabizkaiaren Hiru Mariaeleberriak ekarpen berri bat egin dio eduki aldetik euskal literaturari, memoria albo batera utzirik, zahartzaroa egitasmo bilakatu digu, hau da, zahartzaroan ere pentsa daitekeela eta egitasmo bihurtu, gazteen eskuetan edo erakundeen menean utzi gabe. Zahartzaroa antolatzeaz dihardu, eta sendi formula berri bat proposatu digu:
|
|
|
Jainkoaren aginduak ez ezik, gutxienez, ogasunaren aginduren bat ere urratzen du Araibarrek,
|
baina
Erkiagak, arau bat baino gehiago urratzen duen pertsonaia nagusiari bizitza eman arren, arau urraketa bakarra nabarmentzea hautatu du: Jainkoaren 6 eta 9 aginduena.
|
|
|
XX. mendearen 50 urteetan Etxaideren eleberrigintzak agertu arte, pertsonaia nagusi eredugarriak bakarrik aurkeztu ditu euskal eleberrigintzak. Baziren pertsonaia ez eredugarriak ere eleberri horietan,
|
baina
, halako izaera zutenak, salbuespenik gabe, bigarren mailan gelditzera derrigortuta zeuden. Pertsonaia nagusi eredugarriak, beti, landa giroa zuen bizileku.
|
|
|
(100) dio, hurrena,, erri koxkor? (133);
|
baina
, baita, iritxo? (135) ere. Dena den, sailkatze mailako zalantzak zeharo gainditzen ditu bertako giroa itxuratzean:
|
|
|
Errealitatearen azterketa soziologikoak erakutsiko luke era horretako gertaerak landa giroan ere oso ezagunak izan direla.
|
Baina
, euskal eleberrigintzan, gaitzen jatorria giro hiritarrean zegoen eta egoten jarraitzen du. Landa giroan gordetzen den balore sistema kolokan jar dezakeen leku arriskutsua da hiria.
|
|
|
Oso zaharra, XX. mendearen bigarren erdiari hasiera eman ostean ere, eleberrigintzan behintzat, oraindik indarrean dirauen arren. Hala da,
|
baina
, gaizki ulerturik sor ez dezan, aurrera baino lehen, azalpen txiki bat: bazter bedi aspaldiko ikuskera bati eutsiz dagoen Erkiaga isolatu baten irudia, erantzukizuna indibiduala gabe, kolektiboa delako.
|
|
|
Gisa horretako ezaugarri banaketak ere sustrai sakonak ditu. Bere garaiko ikuskera islatzen jarraitzen du Erkiagak,
|
baina
mende luzeetan indarrean egondakoa zen. Euskal tradizio idatzian bertan ere bazuen lekukotasunik.
|
|
|
Hiruren jatorria, Loli Menaren kasuan ez bezala, ezezaguna da, kontakizunak jasotzen ez duelako. Bistakoa denez, emakumeok ere urratu dituzte 6 eta 9 aginduak,
|
baina
zigorra Loli Menarentzat bakarrik da. Beraz, 6 eta 9 aginduak urratzen dituzten guztiek ez dute ordaintzen hutsegitea Araibar zaldunaeleberrian:
|
|
|
Prozesu baten berri emateko keinua egitera baino ez da iristen. Egin, egiten du keinua,
|
baina
horretan gelditzen da. Daraman bizimoduak Araibarri sorrarazten dizkion sentipen berriei tartea irekitzen die kontalariak.
|
|
|
Mugatzerik ez dagoen tarte horretan Manu Araibar konkistaz konkista ibiltzetik senar eredugarri izatera igaroko da, baita haurrik ezin eduki dezaketelako, haur bat jasotzera ere. Honek guztiak denbora luze samarra eskatzen du,
|
baina
, luze ala labur izan, ez dago neurtzerik: Araibarren bizitzako bi aldi aurkezten dira, aldi horien eta aldi horietako bakoitzean garatzen diren gertaeren iraupenaren gainean zehaztasunik eman gabe.
|
|
|
1959ko otsailerako idatzita omen zeukan.
|
Baina
, 1970 urtera arte ez zen argitaratu. Horrenbeste denbora argitaragabe egotearen arrazoia ezin egotzi dakioke egilearen borondateari, honek 1959ko otsailean bertan idatzita edukitzeaz gainera, argitaratzeko gestioak ere eginak zituela aitortzen baitu, nahiz eta helburua lortzeko itxaropen handiegirik ez izan.
|
|
|
–Mitxelenari bi itz esan diot hortzaz eta erantzun dit aldizkarian publikatzeko alegiñak egingo dituela.
|
Bainan
beldur naiz ezin ditekeala, zati zenbait aski erotiko baitira, naiz funtsez oso garbi eta sentimentala den. Bearbada, liburu txiki antzean aterako dut, zentsurari iges egiten aal ba dio?, 152.
|
|
|
Euskararen kasuan, nahiz eta lanen bat egin den (Alberdi, 2011), oraindik ez dira asko aztertu diskurtso markatzaileak bere horretan. ...tertuko diren elementuak diskurtso markatzaileen artean eta, haien barruan, birformulatzaile urruntzaileen artean kokatu diren arren, euskal gramatikak aurkaritzako lokailuen artean kokatzen ditu (EGLU III, 1990; Goenaga, 1980); Larringanek (1996), ISDari jarraituz (Bronckart et al., 1985; Bronckart, 1996), testu antolatzaileenartean aztertzen ditu elementu hauek eta, horien barruan, lokailu gisa,
|
baina
zalantza egiten du kontzesibotasunaren eta aurkaritzakotasunaren artean; testuaren ikuspegitik ere, Esnalek (2008, 32) testu markatzaile hitza hobesten du diskurtso markatzaile izendapenaren ordez, testu antolatzaileen azpisail gisa kokatuta eta, gaztelaniaren kasuan Martín Zorraquinok eta Portolések (1999, 4082) egiten duten bezala, lokailuen sailetik bereizita dagoen birformulatzaile urruntza... Aipatu behar dugu, halaber, Zabalaren (1996) lana; bertan, zenbait birformulatzaile analizatzen dira testu antolatzaile izendapenean bilduta, baina horien artean ez dira agertzen hemen aztergai ditugunak.
|
|
|
Lan honetan aztertuko diren elementuak diskurtso markatzaileen artean eta, haien barruan, birformulatzaile urruntzaileen artean kokatu diren arren, euskal gramatikak aurkaritzako lokailuen artean kokatzen ditu (EGLU III, 1990; Goenaga, 1980); Larringanek (1996), ISDari jarraituz (Bronckart et al., 1985; Bronckart, 1996), testu antolatzaileenartean aztertzen ditu elementu hauek eta, horien barruan, lokailu gisa, baina zalantza egiten du kontzesibotasunaren eta aurkaritzakotasunaren artean; testuaren ikuspegitik ere, Esnalek (2008, 32) testu markatzaile hitza hobesten du diskurtso markatzaile izendapenaren ordez, testu antolatzaileen azpisail gisa kokatuta eta, gaztelaniaren kasuan Martín Zorraquinok eta Portolések (1999, 4082) egiten duten bezala, lokailuen sailetik bereizita dagoen birformulatzaile urruntzaileen multzoan kokatzen ditu hizpide ditugun elementuak; Garcések (2008, 154) ere gauza bera egiten du; eta Fuentesek (2009) lokailuei eta operatzaileei buruz hitz egiten du, eta kontzesiozkoen artean kokatzen ditu. Aipatu behar dugu, halaber, Zabalaren (1996) lana; bertan, zenbait birformulatzaile analizatzen dira testu antolatzaile izendapenean bilduta,
|
baina
horien artean ez dira agertzen hemen aztergai ditugunak.
|
|
|
Larringanen lanari dagokionez (1996, 261), lerro gutxi batzuk besterik ez dizkie eskaintzen birformulatzaile ez parafrastikoei, eta haien artean hauek aipatzen ditu: . AZKEN BATETAN, AZKEN BATEZ, AZKENIK, FINEAN, AZKEN FINEAN, AZKEN PUNTUAN, FUNTSEAN, DENA DEN(?)?,
|
baina
ez du ezer esaten birformulatzaile urruntzaileei buruz. Ohar gaitezen, halaber, hor agertzen den zerrenda mugatua dela eta elementu gehiago ere egon litezkeela, Larringanek testu jakin batzuen gainean eta haietan agertzen diren antolatzaile aukeratu batzuen gainean egiten baitu azterketa.
|
|
|
Beheko adibidean, nabarmentzen den zatiak, birformulazioak, aurreko formulazioaren justifikaziorako balio du. Egileak jatorrizko testuan egokitzapenak egin dituela adierazten du,
|
baina
egokitzapen hori ez dela edozein modutan egin eta aldaketek ez dutela jatorrizko testuaren funtsezko izaera aldarazten, alegia, aintzat hartu dituela irakurle adituak garrantzizkotzat juzga ditzakeen alderdiak; horrela, hartzaileari aurrea hartu eta lehenengo formulazioak harengan eragin ditzakeen ustezko iritziak birbideratzen ditu.
|
|
|
Birformulatzaileak ez du guztiz baliogabetzen aurreko enuntziatua,
|
baina
oztopo bat jartzen dio handik atera daitekeen ondorioari. Aurreko enuntziatuan esaten dena, idazteko premia sentitu egin behar da?
|
|
|
Aurreko enuntziatuan esaten dena, idazteko premia sentitu egin behar da? ez da guztiz ezabatuta geratzen,
|
baina
ezta bete betean onartzen, entrenatu ere egin daitekeelako. Bi ideia jartzen ditu aurrez aurre, eta horrenbestez, aurkaritza kutsu nabarmenagoa hartzen du.
|
|
|
Gure arazoa azaldu genien,
|
baina
, jakina, haiek ezin zuten ezer egin; gure aparatuak, behintzat, ez zien interferentziarik egiten berenari. Edonola ere, ez ginen gehiago hartaz arduratu:
|
|
|
Edonola ere, ez ginen gehiago hartaz arduratu: soinuak deserosoak ziren,
|
baina
, Maddik negar egin ezkero, ondo baino hobeto entzuten genuen, eta ohitu ginela esan daiteke. [Itzalak, Iban Zaldua (Erein, 2004) Orr.:
|
|
|
Hasierako formulazioan aipatzen diren aukerak ez dira kontuan hartzen; alde batera geratzen dira bigarren zatiari garrantzia emateko. Soinu deserosoaren arazoa zegoen aparatua entzuteko orduan,
|
baina
garrantzitsuena umearen negarrak entzutea zen, eta horretarako balio zuen aparatuak. Kasu honetan indiferentzia indartsuagoa da aurreko adibideetan baino.
|
|
|
Jarritako adibide horietan egileek ez dute ezabatzen aurretik esan dutena,
|
baina
markatzaileak erabilita, arreta bigarren zatian jarri behar dela adierazten dute, hau da, ezin dela interpretazio zuzena egin lehendabiziko zatian adierazten diren gertakarietatik soilik ondorioak aterata. Aurreko formulazioarekiko ikuspegi berria aurkezten dute eta, alde horretatik, sarritan, izaera polifonikoa (Bakhtine, 1978; Ducrot, 1984) bereganatzen dute markatzaileok.
|
|
|
Borgesek esaten zuena vs nik (testuaren egileak) esaten (uste) dudana; ortografia gaurkotu dut/ beharrezko bereizgarriak kontuan hartu ditut (gizatalde baten ikuspegitik beharrezkoak direnak, alegia). Enuntziazioaren heterogeneitatearekin lotuta dago; esatari batek berbazko jarduera bat gauzatzen du,
|
baina
esaten dituen hitzak beste norbaiti esleitutakoak izan daitezke. Besteen ahotsak, sarritan, berbaldi ekarriaren (bestearen diskurtsoa) eskutik sartzen dira.
|
|
|
Larringanek (1996, 2007) testuaren eta diskurtsoaren ikuspegitik egiten du analisia eta testu antolatzaileen alderdi testuala (erabiltzen den marka formala); alderdi semantiko enuntziatiboa; bideratzen diren operazio eta estrategia diskurtsiboak eta planifikazioa aztertzen ditu,
|
baina
ez digu zerrenda edo sailkapen zehatzik eskaintzen hemen aztergai ditugun elementuei dagokienez.
|
|
|
Eta gogoan izan Peter Gordonen esperimentuak, zeinetan frogatzen baitzen haurrek mice eater esaten dutela,
|
baina
sekula ez rats eater, arratoien eta saguen antzekotasun kontzeptuala gorabehera, eta gurasoen hizketan horrelako hitz elkarturik izan ez arren. Haren emaitzek unibertsal zehatz hori morfologia arauak burmuinean prozesatzen diren moduaren ondorio dela berresten dute, hots, flexioa eratorpenaren ekoizkinei aplikatuz, baina ez alderantziz.
|
|
|
Eta gogoan izan Peter Gordonen esperimentuak, zeinetan frogatzen baitzen haurrek mice eater esaten dutela, baina sekula ez rats eater, arratoien eta saguen antzekotasun kontzeptuala gorabehera, eta gurasoen hizketan horrelako hitz elkarturik izan ez arren. Haren emaitzek unibertsal zehatz hori morfologia arauak burmuinean prozesatzen diren moduaren ondorio dela berresten dute, hots, flexioa eratorpenaren ekoizkinei aplikatuz,
|
baina
ez alderantziz. Dena dela, Greenbergenak ez dira adibiderik onenak Babel baino lehenagoko Gramatika Unibertsal neurologikoki baldintzatu baten bila aritzeko.
|
|
|
Solaskideak hirugarren pertsona bati buruz hitz egiten ari dira,
|
baina
Karouk gai hori alde batera utzi eta gehiago interesatzen zaion gai batera eramaten du solasaldia. Dena denmarkatzaileak ahalbideratzen du gaiaren aldaketa hori eta, horrela, solasaldiaren berrorientazioa eragiten du.
|
|
|
Gizonezkoen maitasunari buruz hitz egitea pozgarria den arren, emakumeen esateko modua nabarmentzen du egileak. Ez die meriturik kentzen gizonezkoei,
|
baina
emakumeen lekua aldarrikatzeko aprobetxatzen du birformulazioa, eta hori da, hain zuzen, nabarmenduta geratzen den zatia.
|
|
|
Ustezko iritziei aurrea hartzeko adibide bat izango genuke hurrengoa. Lehenengo formulazioak ondorio bat ateratzera eraman gaitzake,
|
baina
egiten duen zehaztapenarekin birformulazioak birbideratu egiten du diskurtsoaren zentzua:
|
|
|
Beraz, eskua luzatu zuen tira egiteko,
|
baina
oraingoan kotxeak beragana egin zuen, eta Peterrek hesia saltatu eta bere barkuaren atzean babestu zen, hainbesteko ikara sartu zitzaion. Edozelan ere, ez duzue pentsatu behar koldarra zenik, zeren hurrengo gauean bueltatu egin zen, esku batean ogi azal bat eta bestean makila bat zuela; [Peter Pan, James Matthew Barrie/ Julen Gabiria (Alberdania, 2004) Orr.:
|
|
|
Dalai lamak AEBetara bidaia egiteko asmoa iragarri du orain, eta batzarra egiteko baliatuko ote duen beldur da Pekin. Tibeteko ordezkariek otsailaren 16rako ezarri dute bilkurarako,
|
baina
Washingtonek «une egokiaren» zain daudela esan du. Edonola ere, balizko bilkurak bi potentzien arteko konfiantza eta kooperazioa arriskuan jarriko lukeela dio Txinak [AEBen jarrerak harremanak zailduko dituela ohartarazi du Txinak, AINARA RODRIGUEZ,]
|
|
|
Aurrekoa bereziki da erabilgarria oinarri kasu beretik abiatuta hainbat perturbazio analizatzen direnean (ikusi 7 kapitulua). Eskarmentuak erakusten du, dena den, itxuraz emaitzatik hurbil dauden
|
baina
arbitrarioak diren balioak erabiltzeak emaitza okerragoak ematen dituela profil lauak baino. [Energia elektrikoaren sistemen analisia eta operazioa, Gómez Expósito, Antonio (koord.) (EHU, 2010) 3 kapitulua]
|