|
2015
|
|
|
Bertsoarekin harreman zuzenik ez dudan aldetik ekin diot hau idazteari, bertsoarekin harreman zuzenik ez dudala uste izango baituzu irakurtzen duzun horrek, eta horrexegatik egin baitidate enkargua aldizkari honetako arduradunek ere, niri, hain zuzen, ale bat ekartzekoa, bertsolarien agerkarira. Eskatu didate jakin gabe, egiatan, eduki baneukala lotura txiki bat bertsoarekin, aspaldikoa izan arren, eta jakin gabe lotura hori badela, gainera,
|
hizkuntza
honetan mintzo garen gehienon halabeharrezko bistazko ezagutza baino zertxobait estuagoa; eta eskatu didate alea osatzeko, gainera, juxtu loturarik eza hori lausotzen joan zaidan ikasturtearen ostean, bistazko ezagutza baino ezagutza koska bat sakonago horretatik makina bat urte pasatu diren honetan, bertsoa etxera sartu zaidanean, eguneroko elkarrizketa eta goizaldeko matraka dezentetara.
|
|
|
...etara, non oro ziren emakumeak eta ez zen kasualitatea; ikasturtea itzultzaileen hitzaldiekin beharrean arrakalagilearen bi eskolarekin amaitu nuenekoa, Maialen ikusi bainuen diferituan udako ikastaroen irekiera ekitaldian, bataren eta bestearen arteko konnotazioetan galdu gabe, eta zuzenean Eako poesia egunetan, esaten bertsolariek eraiki dutela eurei zegokien zubiaren puska bat, esan nahi baita,
|
hizkuntz
errekaren bertso aldetik hasita literatura bestalderaino, eta nire zalantza bazen ea literaturlari naizen aldetik, eta hizkuntza erreminta duten adierazpideen zale, hortaz, gehienetan, ez ote ditudan, zubi horretan, oraindik zimendu gehitxo ipintzeko.
|
|
|
...larekin amaitu nuenekoa, Maialen ikusi bainuen diferituan udako ikastaroen irekiera ekitaldian, bataren eta bestearen arteko konnotazioetan galdu gabe, eta zuzenean Eako poesia egunetan, esaten bertsolariek eraiki dutela eurei zegokien zubiaren puska bat, esan nahi baita, hizkuntz errekaren bertso aldetik hasita literatura bestalderaino, eta nire zalantza bazen ea literaturlari naizen aldetik, eta
|
hizkuntza
erreminta duten adierazpideen zale, hortaz, gehienetan, ez ote ditudan, zubi horretan, oraindik zimendu gehitxo ipintzeko.
|
|
|
Hala ere, Xenpelarreko artxiboetan barna ordu gehien sartzen dituztenak ikerlariak dira, oso arlo ezberdinetako ikerketak gauzatzeko aukera ematen baitu bertan bildutako ondareak. Garai bateko bizimoduaren kronika izan daitezke bertsoak, tokian tokiko
|
hizkuntza
aztertu daiteke… Xenpelarren bildutako datuak baliatuta hainbat ikerketa egin dira eta egun ere badira beste hainbat martxan.
|
|
|
Batzuk aipatzekotan, Miren Artetxe
|
hizkuntzaren
berreskuratze prozesuan bertsolaritzaren transmisioaren eraginari buruzko ikerketa egiten ari da eta Xenpelarreko datu baseetarako sarbide zuzena du. Nerea Elustondo berriz, 1994tik 2014ra bitartean emakumeen plazetako presentziaren bilakaera aztertzen ari da bertako informazioarekin.
|
|
2016
|
|
|
Hainbat pertsonaia daude eta bakoitzak iraganarekin bere loturak dauzka, gai zehatzekin lotzen direnak:
|
Hizkuntza
, amaren besoetatik kendutako jaioberria, gerrak banatu dituen elkar maitatu duten bi emakume… erietxe horretan hainbat egoera agertzen joaten dira. Istorioa gaur egun gertatzen da, baina iraganari lotuta dago.
|
|
|
Koldo Tapiak garbi dauka antzerki obra hau bertsozaleon interesekoa dela: “Bertsozale bati suposatzen zaio euskara maila altu bat menderatzen duela, eta
|
hizkuntzarekin
jolastean edo jolasten ikustean gozatzen duela. Garai bateko eta egungo gizarteen arteko talkarekin sortzen diren egoerez gozatu nahi izanez gero, bertan erabiltzen den hizkuntza eta esamoldeez gozatu nahi badu, etor dadila bertsozalea, zalantzarik gabe”.
|
|
|
“Bertsozale bati suposatzen zaio euskara maila altu bat menderatzen duela, eta hizkuntzarekin jolastean edo jolasten ikustean gozatzen duela. Garai bateko eta egungo gizarteen arteko talkarekin sortzen diren egoerez gozatu nahi izanez gero, bertan erabiltzen den
|
hizkuntza
eta esamoldeez gozatu nahi badu, etor dadila bertsozalea, zalantzarik gabe”.
|
|
|
Baina zein herrialdetatik datoz? Eta
|
hizkuntzak
–Guk ingelesez askorik ez dakigu… Bueno, Interneten herrialde gonbidatuetako inprobisazioaren inguruan irakurriko dugu eta… Non sartu gara baina! ”.
|
|
|
Mikrofono aurrean zutik kokatu eta idatzi berri zutena eman zuten, bakoitzak berea; eman edo esan; esan edo bota; bota edo deklamatu… Esakera, ebakera eta gorputz jarrera landu, kontziente eta indartsu batez. Eta, orduan, aurrez sekula entzun gabeko gales
|
hizkuntzaren
soinu ezezagun haiek, eztarriko hots urratu eta hitz txistukari errepikakor haiek, zurrunbiloan harrapatu gintuzten eta liluratuta utzi.ç
|
|
|
Orain 1.500 urtetik gaurdaino heldutako poesia forma da, Galesen mendeetan zehar jende ugarik erabili duena. Izatez, poesia mota hau eta gales
|
hizkuntza
banaezinak dira. Galesko poeta edo bardoa, batetik, hizkuntzaren arauak oso ondo menderatzen dituen poertsona da; eta bestetik, herriaren historiaren ezagutza duena, eta gogorarazten diguna nor garen galestarrak, nongoak garen eta nondik gatozen.
|
|
|
Izatez, poesia mota hau eta gales hizkuntza banaezinak dira. Galesko poeta edo bardoa, batetik,
|
hizkuntzaren
arauak oso ondo menderatzen dituen poertsona da; eta bestetik, herriaren historiaren ezagutza duena, eta gogorarazten diguna nor garen galestarrak, nongoak garen eta nondik gatozen.
|
|
|
Cynghanedd beste
|
hizkuntza
bat balitz bezala da, bigarren hizkuntza bat, ikasi egiten dena. Nik poesia librea ere egiten dut, araurik gabekoa, eta hori ere maite dut; baina Cynghanedd egitean, hizkuntza aldatzen ari naiz.
|
|
|
Cynghanedd beste hizkuntza bat balitz bezala da, bigarren
|
hizkuntza
bat, ikasi egiten dena. Nik poesia librea ere egiten dut, araurik gabekoa, eta hori ere maite dut; baina Cynghanedd egitean, hizkuntza aldatzen ari naiz.
|
|
|
Cynghanedd beste hizkuntza bat balitz bezala da, bigarren hizkuntza bat, ikasi egiten dena. Nik poesia librea ere egiten dut, araurik gabekoa, eta hori ere maite dut; baina Cynghanedd egitean,
|
hizkuntza
aldatzen ari naiz. Esan dezaket lau hizkuntza dakizkidala:
|
|
|
Nik poesia librea ere egiten dut, araurik gabekoa, eta hori ere maite dut; baina Cynghanedd egitean, hizkuntza aldatzen ari naiz. Esan dezaket lau
|
hizkuntza
dakizkidala: galesa, ingelesa, frantsesez moldatzen naiz eta Cynghanedd; beste hizkuntza bat da.
|
|
|
Esan dezaket lau hizkuntza dakizkidala: galesa, ingelesa, frantsesez moldatzen naiz eta Cynghanedd; beste
|
hizkuntza
bat da.
|
|
|
Galesen langilegoa galesduna da, naturalki egiten dute galesez. Ez dute maila gorena edukiko, baina galesa eurentzat
|
hizkuntza
naturala da. Ez dute kontzientzia batetik abiatuta hitz egiten, hizkuntza salbatzeko eta abar, euren hizkuntza delako baizik.
|
|
|
Ez dute maila gorena edukiko, baina galesa eurentzat hizkuntza naturala da. Ez dute kontzientzia batetik abiatuta hitz egiten,
|
hizkuntza
salbatzeko eta abar, euren hizkuntza delako baizik. Nik horiengana iritsi nahi dut.
|
|
|
Ez dute maila gorena edukiko, baina galesa eurentzat hizkuntza naturala da. Ez dute kontzientzia batetik abiatuta hitz egiten, hizkuntza salbatzeko eta abar, euren
|
hizkuntza
delako baizik. Nik horiengana iritsi nahi dut.
|
|
|
Ondorio horretara heldu naiz: akaso
|
hizkuntza
salbatzeagatik hasi nintzen, eta horrek oraindik ere bere papera jokatzen du, baina poetaren funtzioa gizarte guztietan eta tradizio guztietan da jendeari sentiaraztea, eta jendearen sentimentuak plasmatzea. Eta hori da nire ofizioa.
|
|
|
Kantatu behar da injustizia horien guztien kontra. Eta adibidez gure ondoan bizi diren ingelesak konturatzeko ez digutela gure
|
hizkuntza
irakasten, ez digutela gure historia irakasten; irakasten digutela aldameneko herriaren historia, monarkia, hizkuntza…
|
|
|
Baita, aldeak alde, egoera linguistikoari dagokionez ere. Galesen, ingelesa eta galesa dira
|
hizkuntza
ofizialak; biztanleen% 21 inguru da gales hiztuna, 610.000 lagun gutxi gorabehera.
|
|
|
– Esan daiteke, nazio izaeraren eta gales
|
hizkuntzaren
indargune bat direla Cynghanedd egiten duten poetak, edo bardoen mugimendua Galesen?
|
|
|
Ezin dut Gales ordezkatu, zeren, ni, seguru asko, askoz politikoagoa naiz
|
hizkuntzarekin
eta herriarekin beste batzuk baino.
|
|
|
Uztailaren batean joan nintzen Ziprera bertso saio baten aitzakian eta uztailaren zazpian itzuli nintzen Zipretik. Ezagutzen ez nuen uharte batean pasa nuen aste osoa, ulertzen ez nituen
|
hizkuntzak
entzunez. Hurrengo astean izan genituen nazioarteko inprobisatzaileen jardunaldiak Donostian, eta Zipren ezagututako kantari eta musikariak etorri egin ziren.
|
|
|
Berba jolasarekin jarraitzen dute, eurek egiten dituzte euren errepikak.
|
Hizkuntzan
trebeak direnak, adibidez, asko jolastuko dira horretara. Testuinguruan aukerak emanez gero, eurek egiten dituzte gai horri buruzko hausnarketa guztiak”.
|
|
2017
|
|
|
Doraemon jartzen du, eta badakizu Nobita dioen tokian eseri duzula; agian, asko ezagutuko ez duzun norbaiten ondoan. Baliteke Euskal Herriko beste puntatik heldutako inoren alboan izatea, euskaraz egunero bizi dena, zuretzat eskolako
|
hizkuntza
baino ez den hori bizimodu daukana.
|
|
|
2003ko Topaketa haiek mugarri izan ziren bertsolaritzaren mugimenduarentzat: belaunaldi berri batek beste
|
hizkuntza
eta gorputz batzuetako kantu inprobisatuak ezagutu zituen eta bertsolaritza gure hizkuntzaren parte izanik munduko beste diziplina batzuei lotuta dagoela ikasi zuen. Kanpo xamarretik bizi izan genuenok bagenuen halako astindu baten premia.
|
|
|
2003ko Topaketa haiek mugarri izan ziren bertsolaritzaren mugimenduarentzat: belaunaldi berri batek beste hizkuntza eta gorputz batzuetako kantu inprobisatuak ezagutu zituen eta bertsolaritza gure
|
hizkuntzaren
parte izanik munduko beste diziplina batzuei lotuta dagoela ikasi zuen. Kanpo xamarretik bizi izan genuenok bagenuen halako astindu baten premia.
|
|
|
“Europa bat batean” proiektuan hasieratik ihes egin nahi izan genion munduaren esanahi estuegi horri. Beharbada
|
hizkuntzak
eraginda, gazteleraz jarduten zuten inprobisatzaileekin izan genituen harremanik estuenak. Baina hizkuntzen orekari euste aldera, hizkuntza gutxituetan ari ziren sortzaileei ere lekua egin nahi genien.
|
|
|
Beharbada hizkuntzak eraginda, gazteleraz jarduten zuten inprobisatzaileekin izan genituen harremanik estuenak. Baina
|
hizkuntzen
orekari euste aldera, hizkuntza gutxituetan ari ziren sortzaileei ere lekua egin nahi genien. Eta dokumentalaren bidez hori ere ezagutu nahi genuen:
|
|
|
Beharbada hizkuntzak eraginda, gazteleraz jarduten zuten inprobisatzaileekin izan genituen harremanik estuenak. Baina hizkuntzen orekari euste aldera,
|
hizkuntza
gutxituetan ari ziren sortzaileei ere lekua egin nahi genien. Eta dokumentalaren bidez hori ere ezagutu nahi genuen:
|
|
|
Eta dokumentalaren bidez hori ere ezagutu nahi genuen:
|
hizkuntza
gutxituetan ari diren kantu inprobisatuek hizkuntzen biziberritzean daukaten funtzioaren berri jaso nahi genuen, bertsolaritzaren ingurura beste diskurtso batzuk ere ekartze aldera.
|
|
|
Eta dokumentalaren bidez hori ere ezagutu nahi genuen: hizkuntza gutxituetan ari diren kantu inprobisatuek
|
hizkuntzen
biziberritzean daukaten funtzioaren berri jaso nahi genuen, bertsolaritzaren ingurura beste diskurtso batzuk ere ekartze aldera.
|
|
|
Kontzeptua ongi definitu eta mugatu zuten gure aurretik atzerriko sortzaileekin aritu zirenek. Baina, zaku berean sar al daitezke
|
hizkuntza
eta kultura gutxitu batean ari diren kurduak eta gazteleratik eta estatu baten jabe izanda ari diren kubatarrak. Zaku berean sar al daitezke hiriguneetan kantatzera ohitutako katalanak eta landa eremuan aritzen diren austriarrak?
|
|
|
Topaketak antolatzerako zalantza horri buelta eta buelta aritu ginen, eta hipotesi bat ere eraiki genuen:
|
hizkuntza
gutxitua edo hegemonikoa izan; mugimendu antolatu bat eduki edo ez; instrumentuen laguntzaz edo ahots hutsez jardun, kantu inprobisatuan ari dena ertzetik aritzen dela normalean. Idazkera asmatu ondoren, botereari lotu zitzaion historia idazteko eskubidea.
|
|
|
Guk ezagutzen genituen kantu inprobisatuak ere boterearen ertzetatik sortuak ziren: landa ingurutik,
|
hizkuntza
gutxituetatik, Miamitik kilometro gutxitara dagoen uharte batetik… Dokumentalarentzat hari mutur ederra zen.
|
|
|
Etengabe berritzen doan mugimendua da eta rapero honek jatorrizko
|
hizkuntzetan
rapeatzen duten gazten lana azpimarratzen du: “Hor ikusten da garapena, nola genero hau bailara bakoitzean identitate propiora egokitzeko gai den”.
|
|
|
“Hor ikusten da garapena, nola genero hau bailara bakoitzean identitate propiora egokitzeko gai den”. Mexikon, Txilen eta Perun rapeatzen omen dute euren berezko
|
hizkuntzetan
, eta Argentinan, baita mapuche gutxi batzuek ere.
|
|
|
Nolatan hasi zinen euskara ikasten? Zer harreman zenuen
|
hizkuntzarekin
–
|
|
|
Dantza ikasten nuen bezain era naturalean hasi nintzen aukera sortu zenean.
|
Hizkuntza
ez zitzaidan ezezaguna, hori bai. Gure amonarekin oso harreman berezia nuen eta hari ikasi nizkion euskarazko lehen hitzak:
|
|
|
Geroztik, ordea, jabetzen naiz euskara ikasi dudanetik asko irabazi dudala pertsona bezala ere. Sekula ez nuen hori pentsatu hastean, baina atzera begiratzean ikusi dut ez dela dakidan beste
|
hizkuntza
bat soilik. Iruditzen zait dauzkadan lagunik handienak ere euskarari esker ditudala.
|
|
|
ikasleek euren inguruko harreman guztiak gazteleraz eraiki zituzten, ohiturak ere bai.
|
Hizkuntzaz
aldatzea oso zaila da behin harremana gazteleraz sortu denean; horregatik esaten nien lagun berri pare bat egiteko erabat euskaraz egingo zutenak eurekin. Niri Lazkaoko harrera familiarekin gertatzen zitzaidan, baina euskaraz aritzeko indarrik ez nuenean ez deitzea erabaki nuen eta hurrengo egunean saiatzea, adibidez, harreman hura euskara hutsean mantendu nahi nuelako.
|
|
|
Nik Argentinan ikusten dut, duela 25 urte euskaraz Euskal Herritik etorriek zekitela, hona iristean galdu ez zuten apurrek. Orain, ordea, orduan baino jende gehiagok daki, ez ama
|
hizkuntza
duelako edo han jaso zuelako, baizik ikasi egin duelako. Pentsa zer den Euskal Herritik zuzenean iritsitako jendea zegoenean baino euskara gehiago egitea orain.
|
|
|
Euskarak nortasuna ematen dizu, berezia da. Gaztelerarekin niri ez zait hori gertatu, agian ama
|
hizkuntza
delako eta zuzenean jaso dudalako. Nik euskara aukeratu egin dut, eta Euskal Herrian nik bezalaxe jende askok egunero aukeratzen du zer hizkuntzatan egin nahi dituen harremanak eta bizitza; ez da edozein herritan gertatzen.
|
|
|
Gaztelerarekin niri ez zait hori gertatu, agian ama hizkuntza delako eta zuzenean jaso dudalako. Nik euskara aukeratu egin dut, eta Euskal Herrian nik bezalaxe jende askok egunero aukeratzen du zer
|
hizkuntzatan
egin nahi dituen harremanak eta bizitza; ez da edozein herritan gertatzen. Euskara bai Argentinan eta bai Euskal Herrian hautu kontziente bat da, eta horrek sekulako indarra eta nortasuna ematen dio eta sentiarazi egiten dizu.
|
|
|
Bidaian zehar lagun egin ginen eta haiek irakatsi zizkidaten lehenengo euskal hitzak. Lehen unetik harrapatu ninduen
|
hizkuntzak
, ez dakit zergatik. Rosariora itzultzean euskal kulturan murgildu nintzen, euskal musika entzuten hasi nintzen –Berri Txarrak batez ere, eta 2008 urtean euskal etxera sartu nintzen lehenengo aldiz, hainbeste interesatzen zitzaidan hizkuntza hori ulertu nahian.
|
|
|
Lehen unetik harrapatu ninduen hizkuntzak, ez dakit zergatik. Rosariora itzultzean euskal kulturan murgildu nintzen, euskal musika entzuten hasi nintzen –Berri Txarrak batez ere, eta 2008 urtean euskal etxera sartu nintzen lehenengo aldiz, hainbeste interesatzen zitzaidan
|
hizkuntza
hori ulertu nahian.
|
|
|
Nik ez nuke esango euskaldunak hotzak direnik, baina argentinarrekin konparatuta sozializatzeko erritmo ezberdinak dituzte. Nik lagun minak aurkitu ditut eta uste dut hango lagunekin daukadan lotura sendoagoa dela, beraien
|
hizkuntza
–eta beraz, beraien izaera ulertzeko gai naizelako.
|
|
|
Kanpotar askok aitortzen du, harriturik, euskara maiz entzuten dela Zarautzen. Turismoak hain denbora luzean eta hainbesteko indarrez igurtzi duen herri batek bere
|
hizkuntzari
hala eustea iruditzen zaie nonbait miresgarri. Nik uste badagoela azalpen geo linguistiko bat:
|
|
|
Aia, Getaria, Orio, Urteta, Urdaneta, Elkano, Meaga, Aizarnazabal, Oikia… Herri eta auzo horietako biztanle asko etorri izan da azken mende honetan Zarautzera bizitzera. Eta horrek zerikusi handia izan du
|
hizkuntzari
eustearekin. Baita Zarautz bertso herri izatearekin ere.
|
|
|
Urpean bizi diren ugaztunen gisan, tarteka, Euskal Herrira itzultzen da arnasa hartzera; eta energiaz beterik murgiltzen da gero bere egunerokotasunean. Nola liluratu daiteke pertsona bat ulertzen ez duen
|
hizkuntza
batean diharduten pilako abeslariekin. Bere begietan dago sekretua.
|
|
|
Txoriak ihes egin ote zion, azken unean buztanetik heldu ote zion eta horrelako kontuekin aritu zitzaizkion nonbait eta “Ai, ene txori gaixoa” bukatzen zituzten kopla horiek. Nik batzuetan pentsatu ohi dut euskaratik gaztelaniarako jauzi hori poliki poliki egingo zela, eta,
|
hizkuntzarekin
batean, melodiak eta instrumentuak aldatuko zituztela. Euskarazko kopla batzuk eta jotak oso antzekoak dira.
|
|
|
Biologiako klaseak ematen nituen, baina, aldi berean, euskara ere ematen nuen Lavoisier lizeoan. Batxilergoko azterketetan, hirugarren
|
hizkuntza
bat ezagutzeagatik puntuak ematen zituzten, eta Parisen bizi ziren euskaldunen seme alabek euskara lantzen zuten. Euskara idatzia lantzera etortzen ziren ikasturte batez.
|
|
|
Besteak beste, Alfredo Bryce Echenique eduki nuen irakasle. Paueko fakultatean klase batzuk ematen hasi nintzen, eta Baionakoan sartu nintzen, ondoren,
|
Hizkuntzak
eta Zibilizazioak katedran. Aspaldi jubilatu nintzen, baina bulego txiki bat daukat oraindik han, eta joaten naiz lan egitera.
|
|
2018
|
|
|
Aussterben.
|
Hizkuntza
horiek ez dira desagertuko, baina litekeena da munduan diren 6.000 hizkuntzetatik %50 %90 artean desagertzea 2100 urterako. Ez da hondamendi naturala, jakina.
|
|
|
Aussterben. Hizkuntza horiek ez dira desagertuko, baina litekeena da munduan diren 6.000
|
hizkuntzetatik
%50 %90 artean desagertzea 2100 urterako. Ez da hondamendi naturala, jakina.
|
|
|
Guk, gizakiok, eragindakoa da. Eta animaliak eta
|
hizkuntzak
bezala, kultura fenomenoak desager daitezke, nola ez.
|
|
|
Pertsonalki, uste dut Bertsozale Elkarteak parte hartu izan duela esfera publikoan, beste kontu bat da nola parte hartu izan duen. Bertsolari Txapelketa Nagusian, oholtza eta oholtzaren ingurua ahalik eta gehien soildu eta bertsoa erdigunean jartzearen aldeko apustua egin genuen; 2016an, Europa Bat Batean topaketak antolatu genituen
|
hizkuntza
gutxituen gaia, transmisioaren gaia eta generoaren gaia erdigunean jarrita; hainbat elkarte eta erakunderekin ari gara lankidetzan… Hori izan da esfera publikoan parte hartzeko gure modua: egiten dugunaren (eta, nahi bada, egiten ez dugunaren) bidez komunikatzea gure diskurtsoa eta gizartean daukagun kokapena zein den.
|
|
|
Hiru eremuk zeharkatzen dute bertsolarien egoera: kulturgileek orokorrean jasaten duten prekarietateak; euskal kulturgileek, behar besteko babesik ez duen
|
hizkuntza
batean ari diren neurrian, jasaten dutenak eta bertsolariek, Gizarte Segurantzak eta ogasunak arte bezala ere sailkatu ez duten diziplina batean ari diren sortzaileek, jasaten dutenak. Euskal artistak lan handia egiten ari dira azken hilabete eta urteotan gai honen inguruan, eta guk ere hor egon behar dugu, lehendabizi gure izaera eta gure garrantzia aitortu daitezen, eta izaera eta garrantzi horren neurriko ordaina eta babesa jaso ditzagun.
|
|
|
Hauek dira landutako zenbait gai: etorkinek zer
|
hizkuntza
dakizkiten eta horrek zer zerikusi duen euskararen egoerarekin; euskaraz egiten duten hedabideen egoera; abertzaletasuna eta euskara; euskal kultura nola eraikitzen da gaur egun…
|
|
|
|
Hizkuntza
eta estiloa
|
|
|
Adibidez: akzione, asasinatu, asisa, beztitu, briganta, desordre, frauda, frontera, galerano, gara, gillotina, kantore, konplainta, krima, krudel, kuerda, mala, prefeta, preso, puñal, xefa… Jakina da, dena den, hitz zenbaitek bide luzea egiten dutela
|
hizkuntza
batean txertatu arte.
|
|
|
Galesko
|
hizkuntza
poetikoaren egoerari begirada labur bat, Eurig Salisbury, 2018ko Iraila
|
|
|
Bi herrialde europar txikiak deiturikoak dira eta erdi autonomia egoeran daude, bi herrialdeetako hizkuntzak eta kulturak zapalkuntza historikoaren menpe egon dira. Beren
|
hizkuntzek
aurrera egiten dute, ordea, eta beren kulturek loratzen jarraitzen dute. Antzekotasunaren beste puntu bat, ohorezko tokian duten gauza bera:
|
|
|
Galesek eta Euskal Herriak gauza asko dituzte komunean. Bi herrialde europar txikiak deiturikoak dira eta erdi autonomia egoeran daude, bi herrialdeetako
|
hizkuntzak
eta kulturak zapalkuntza historikoaren menpe egon dira. Beren hizkuntzek aurrera egiten dute, ordea, eta beren kulturek loratzen jarraitzen dute.
|
|
|
BBC irratiko Galesko
|
hizkuntzan
aritzen den irratian (Radio cymru), luzeen jardun duen saioetako bat, Talwrn y Beirdd (poetaren kabina) da. Taldekako lehiaketa aurkezten du eta jarraipen itzela du.
|
|
|
Lehen hitz horiek IX. mendekoak dira eta oraindik erabiltzen dira gaur egun. Ezagunetariko hainbat kontsonantzia eta errima arau konplexuak dituzten esaldiz apainduak izaten dira. “Cynghanedd” Europan zabal hitz egiten den
|
hizkuntza
batean garatu izan balitz, dudarik gabe munduko mirarietako bat bezala ezagutuko litzateke. Galesko poesia goiztiarrenean erroturik dago, VI. mende inguruan ziurrenik.
|
|
|
|
Hizkuntza
batek bizileku bat, ez geografikoa, soziologikoa baizik ematen dizula irakurri nuen orain gutxi. Eta Amets Arzallusen Suaren inguruko 9 puntukoan pentsatu nuen segidan, komunikatzeko modu hau bi kontzeptu horien bueltan dantzan dabilen artea baita.
|
|
|
Horretaz aparte, epaileek euren arrazoibideak ematen zituzten sententziako orrietan, amaieran, ondorio gisara, akusatuen kondena erabakitzeko. Epaileek zioten, bertzeak bertze, alkatearenganako mespretxuz idatzi zirela bertso bidez kontatzen ziren gertaerak, eta gainera espres idatzi zirela eskualde hartan nagusi zen
|
hizkuntzan
: “…haberse redactado, de propósito, en la lengua dominante en el pais donde se publicó; en versos populares…”.
|
|
|
Bertsoaldi bat bezalaxe, bat batean, etorri zaigu itzulpen enkargua. Hasi gara, itzulpen ideala buruan, Txirritaren hizkerara ahal bezainbat gerturatu nahian hark egingo zuena imitatu nahian, haren beste bertso jarri batzuetako puntuak kopiatuta… Baina atzera egin dugu, fideltasunaren izenean desleial ari baikinen
|
hizkuntzaren
historiarekin, dialektologiarekin eta Txirritarekin berarekin. Euskara batuaren alde egin dugu azkenik, hautuak aitortuta desleial izanagatik ederrago direlakoan beheko bertsook (itzulpen askori buruz esaten den bezalaxe, les belles infidelles direlakoan).
|
|
|
Euskara batuaren alde egin dugu azkenik, hautuak aitortuta desleial izanagatik ederrago direlakoan beheko bertsook (itzulpen askori buruz esaten den bezalaxe, les belles infidelles direlakoan). Jakin badakigu xehetasunen bat
|
hizkuntza
batetik besterako bidean galdu zaigula, baina, dagokigun prozesuko itzultzaileen hitzak gure eginez, esan dezagun bertsoon mezua eta prozesuko paperetako mezua alderatuta, “funtsezkoenean ez dagoela bariaziorik”. Hobeto egin zitekeen, seguru, baina entregatzeko epea ailegatu orduko, itzulpenekin gertatzen den modu moduan, bukatu ordez, bertsook abandonatu behar izan ditugu.
|
|
|
Dena soka bat baita, eta, bereziki, Txapelketa datorrenean hasten dira lazoak airean, eta batzuk, lazoan erori eta nola litekeen ulertzen saiatu arren, ezinezkoa dugu.
|
Hizkuntza
desberdinetan ari gara, batzuk banaka eta besteak ekipoan ikusten ditugu, batzuekin lazoa lasa darabiltela irizten diogu, eta gurekin, itolarria sorraraziz. Orduan hasten gara ekipo egiten, ulertu nahi eta esateko premien zurrunbilo zorabiagarrian ahopeka, ahots gora, idatziz, lagunartean, hedabideetan… Sentiberatasun ikaragarriz tratatu beharreko gaia, gure Elkartean beste gehienak bezala, eta idatzi honetan bertan, argitara bota baino lehen hamaika buelta eman eta gero erabakitako espresioak dituzu, gaian behar beste hausnarketa egin ez duen baten komeriak.
|
|
|
Euskalkiak ez, euskalkiak betikoak dira. Ez agian Oteizaren lehen euskaldunak bezain zaharrak, laurogei amonaldi atzera neolitikoraino, ezta ere Barojak uste bezala erromatarren garaiko leinuetatik gaurdainokoak, ezta Larramendiren Babelgo Dorrean Jainkoak eman bezala gordetako
|
hizkuntza
zerutiarretik eratorriak ere. Erdi Aroan omen dute jatorria, hain zuzen ere, Nafarroako Erresumaren zatiketaren garaian.
|
|
|
Ez dela naturala? Eta egia da zaila zaizula azaltzen zuretzat naturala dela eskularruak esatea guanteei eta dilistak lentejei, eta sardexka ez zaizula hitz pedantea iruditzen, eta eskolan aditz trinkoak erabiltzen ikasi zenuela, eta ez zinela konturatu ez zirela egunerokotasunean erabiltzen ahozko
|
hizkuntzan
unibertsitatera joan zinen arte. Erosoa zaizu hizkera hori.
|
|
|
Euskara hegemonikoa den toki batean, aitortu ezazu zu hegemoniaren kanpokoa zarela, inguru erdaldun batekoa, senide labeldunik gabea eta batu hiztuna, eta, orduan, espezimen exotikoenari nola, zure
|
hizkuntz
ohiturei buruzko galdeketari ekinen dio Benetako Euskaldunak. Ziurrenik ez da kuriositatetik harago joanen den deus izanen, baina hara hor, zu, periferiako euskalduna, azaltzen, bada, bueno, saiatzen zaretela bazterrean ere zerbait egiten, eta, bai… bada, eskolan ikasi zenuela, urteak direla programak daudela, eta gurasoak, ezetz, erdaldunak direla, baina euskara “gustatzen zaiela” (autojustifikazio saiakera batean), eta, pozik daudela zu bertsotan zabiltzalako.
|
|
|
Glosada instituzionalak jaitsiz doaz, irletako egoera politikoaren ondorioz areagotzen doan egitatea. 2011 urteko hauteskundeetan Jose Ramon Bauzaren gobernua sartzen da,
|
hizkuntza
katalanari modu basatian erasotzen diona; eta, ondorioz, ehun kulturalari. Glosadoreak zenbait herritan esandakoagatik zentsuratzen dituzte; ahozko inprobisazioaren historian berria ez bada, oso gutxitan ikusitakoa.
|
|
|
Horietako batzuek eskolan ikasi dute euskaraz, bereziki eskolan ondo ibiltzea garrantzitsua izan zelako euren gurasoentzat. Beste zenbait euskaldunak dira jatorriz, baina egunerokoan gaztelera dute lehen
|
hizkuntza
, bai idatziz, irakurriz edo prestigioa duen edozein ekimen burutzean (bilerak, solasaldi serioak etab.). Kultura kontsumitzeko egunpasa interesgarria ikusten dute horiek ere BECen. Ez dira lau urtean bertso saio askoz gehiagotara joango; akaso, herriko antzokian egingo dutenera, BBK live edo beste jaialdi cool ago batekin datak bat egiten ez badu behintzat.
|
|
2019
|
|
|
lana, pertsonak, kultura… etorri baino lehen udatan etortzen nintzen autismoa duten pertsonekin udalekuak egitera. Berehala harrapatu ninduen hemengo giroak, hemengo jendeak, eta bai… hemengo
|
hizkuntzak
. Libretatxo bat izaten nuen beti aldean, lagunei etengabe galderak egiten nizkien, eta han apuntatzen nituen hitzak, esaldiak eta esanahiak.
|
|
|
Iritsi bezain laster ulertu nuen ezinezkoa zela euskara Euskal Herririk gabe eta Euskal Herria euskararik gabe ulertzea, berehala ulertu nituen Xalbadorren Herria eta
|
hizkuntza
bertsoak, Mikel Laboaren kantaren bidez ezagututa “Herria da gorputza, hizkuntza bihotza/ bertzetik berextean bitarik bakotxa/ izaite horrendako segurra hil hotza”, hizkuntzara hurbildu beharra sentitu nuen, euskal kultura hobeto ulertzeko, herriaren parte sentitzeko. Horrela hasi nintzen euskaltegira joaten eta ikasten nuen apurra beti erabiltzen.
|
|
|
Iritsi bezain laster ulertu nuen ezinezkoa zela euskara Euskal Herririk gabe eta Euskal Herria euskararik gabe ulertzea, berehala ulertu nituen Xalbadorren Herria eta hizkuntza bertsoak, Mikel Laboaren kantaren bidez ezagututa “Herria da gorputza,
|
hizkuntza
bihotza/ bertzetik berextean bitarik bakotxa/ izaite horrendako segurra hil hotza”, hizkuntzara hurbildu beharra sentitu nuen, euskal kultura hobeto ulertzeko, herriaren parte sentitzeko. Horrela hasi nintzen euskaltegira joaten eta ikasten nuen apurra beti erabiltzen.
|
|
|
Iritsi bezain laster ulertu nuen ezinezkoa zela euskara Euskal Herririk gabe eta Euskal Herria euskararik gabe ulertzea, berehala ulertu nituen Xalbadorren Herria eta hizkuntza bertsoak, Mikel Laboaren kantaren bidez ezagututa “Herria da gorputza, hizkuntza bihotza/ bertzetik berextean bitarik bakotxa/ izaite horrendako segurra hil hotza”,
|
hizkuntzara
hurbildu beharra sentitu nuen, euskal kultura hobeto ulertzeko, herriaren parte sentitzeko. Horrela hasi nintzen euskaltegira joaten eta ikasten nuen apurra beti erabiltzen.
|
|
|
Horrela hasi nintzen euskaltegira joaten eta ikasten nuen apurra beti erabiltzen. Zenbat eta gehiago hurbildu
|
hizkuntzara
, gero eta maiteminduago nengoen. Eta luze eman gabe argi nuen euskaraz bizi nahi nuela.
|
|
|
Horregatik, nahiz eta oso pertsona harroa ez izan, gaur egun oso harro esaten dut euskalduna naizela; euskaraz bizi naizelako, hautu pertsonala hartu nuelako eta egunero hartzen jarraitzen dudalako. Berdin da non jaio, euskalduna naizela ezin da gaur egun kolokan jarri, euskarak ni definitzeko indarra daukat, zer naizen, nortasuna emateko baimena eman diot
|
hizkuntzari
, eta hori ez da gutxi. Zenbat arrazoi duen askotan erabiltzen dugun leloak:
|
|
|
Beste alde batetik, Euskal Herrira eta
|
hizkuntzara
lotzen nau bertsoak. Orain dela gutxi, zergatik gustatzen zaidan hainbeste konturatu nintzen.
|
|
|
Beste modu batera esanda, hitanoa ez da inklusiboa, ez baitu balio “inon ez egon nahia” sentitzen dutenentzat. Gure erdaretan
|
hizkuntza
inklusiboago baten alde ari dira gero eta hiztun gehiago, dela forma femeninoak lehenetsiz, dela forma neutroak asmatuz, dela alternatiba berriak proposatuz. Euskarak, baina, badu berezko forma neutroa, eta zuka da hori, Urteagaren arabera.
|
|
|
Gabiria, J. (2006).
|
Hizkuntza
atzerritar horren bila. In Alkorta, K. eta E. Barrutia, Mendebaldetik 10 urtegarrenean (135 or.). Bilbo:
|
|
|
Nahiz eta alfabetatu gabe egon, nahiz eta euskara baturik oraindik ez egon, bertsoak beste erregistro bat eskatzen omen du. Senak aginduta egokitzen zuten erregistroa, Amurizaren hitzetan, “eta sen hori zen kultua”; hau da, bertsolaritza bezalako jardun batean
|
hizkuntza
jasoago batera jotzea zen senak agintzen ziena. Uztapide, Basarri, Lasarte eta abarrek ez omen zuten bertsotan egiten etxean hitz egiten zuten bezala; gipuzkeraz egiten zuten, baina gipuzkera batuan, jasoan.
|
|
|
Amuriza eta Agirrek ez dute bat egiten batuaren erabileraren komenientziarekin. Amurizak kezka handiz bizi du egungo
|
hizkuntza
aldaeren erabilera, euskalkia erabiltzen ari direlakoan “sukalkia” darabiltelako askok; Agirrek, ordea, sagarrekin alderatuz azaltzen du zer dakarkion bertsolaritzari norberak bere hizkeran kantatzea:
|
|
|
Hori da lotzea batua artifizialtasunarekin, baina Oihana Bartraren
|
hizkuntza
kolokiala batua da, eta Xabi Payaren hitanoa zergatik da artifiziala, beranduago ikasi duelako. Berak ez dauka eskubiderik erreminta horren bitartez bere hizkuntzari beste txispa bat ateratzeko?
|
|
|
Hori da lotzea batua artifizialtasunarekin, baina Oihana Bartraren hizkuntza kolokiala batua da, eta Xabi Payaren hitanoa zergatik da artifiziala, beranduago ikasi duelako? Berak ez dauka eskubiderik erreminta horren bitartez bere
|
hizkuntzari
beste txispa bat ateratzeko. Jakina baietz.
|
|
2020
|
|
|
Hemezortzi urterekin hasi zen esatari lanetan Euskadi Irratian, eta lau urte geroago eman zuen telebistarako jauzia.
|
Hizkuntzaren
beraren lanketa ez ezik, bertsoaren formarena muturreraino eramaten dakien bertsolaria da. Prentsan ere kolaboratzen du.
|
|
|
Ernai daude, eta ernari.
|
Hizkuntza
eta euskaltasunaz janzteak dauzka kitzikatuta, gehitzeak, hobetzeak, ez dute aski haien euskalkiekin, ez euskara batu estandarrarekin. Euskara totalagoaren bila daukate barrua.
|
|
|
Harako aditz forma, harako kantuak dioena, harako bertsolariaren esamoldea, harako euskalkian duten baliabidea.
|
Hizkuntzaren
zaporea, izate zaharraren usaina, biziberritze grina. Gaztetxoak dira, gutxi dira, oso gutxi, eta horregatik bilatzen dute elkar.
|
|
|
Egia da, egun, bertsolari denak teknikoki ia perfektuak direla, askoz ere aspergarriagoak garai batekoak baino (garai batean bazeuden euren izugarrizko algarak eragiten zituzten batzuk), baina bertsoak ongi koadratzen dituen bertsolariak ere izan dezake zertan hobetua. Koadratzeko tranpa gramatikalak edo sintaxi hutsegiteak saihestea, adibidez,
|
hizkuntzaren
zuzentasunak oinarrizkoa izan behar baitu. Baina ezin bazaio hori esan, bada, jai daukagu.
|
|
|
Bat bateko abestia izan da onuradunetako bat: oraindik bizirik jarritzen duten forma tradizionalak oinarri harturik, dinamika modernoak bereganatu ditu, Herrialde Katalanak osatzen duten lurraldeetako
|
hizkuntza
eta kultura kontzientzia handieneko sektore batzuetara hurbilduz, eta bizitasun berrituarekin proiektatzen da etorkizunera.
|
|
|
Azken kolektibo horrek izan du zeharkako eragin handiena: haren babespean katalan
|
hizkuntzako
tradizio guztietako inprobisatzaileak bildu dira, transglosatzailearen figura eraiki da —edozein musika generotan aritzeko gai den inprobisatzailea, edozein lurraldetan dagoela ere—, eta inprobisatutako abestia zabaltzeko eta sustatzeko ekimen handizaleenak gauzatu dira —zeinari, oro har, jada Glosa izena jarri dioten—; Espollako abeslarien urteroko topaketa, non Nyacren erreg...
|
|
|
desafioetan bertsolariak ziren antolatzaile eta epaile; Lore Jokoetan, garaiko kultur gizon jantzienak. Formari eta
|
hizkuntza
zuzentasunari askoz gehiago erreparatuko zaio formatu berrian. Desafioan librean egiten zena sariketetan gaia jarrita egingo da:
|
|
|
Kultura modernoa Nazio Estatuen eskutik garatu zen XVI. mendetik aurrera, eta euskararen komunitatea oso ertzean gelditu zen prozesu horretan. Estatuen babesa izan zuten
|
hizkuntzek
, hizkuntza hegemonikoek, askoz lehenago ekin ahal izan zioten euren akademiak, gramatikak, estandarizazioak eta alfabetatze prozesuak garatzeari. Bestalde, ahozko kultura ere ertzekotu egin zuen kultura modernoaren garapenak.
|