|
2005
|
|
|
eultzitzea (edo trillado): ustezko iberiar hitza edozein hizkuntzarekin konparatzea, batez ere euskararekin, nahiz eta beste
|
hizkuntza
erromantzeak ere erabiltzen diren (gaztelara, aragoarra eta portugesa) eta ele klasikoak (Bergua, 1994: 108), iberiar hitzaren esanahia aurkitzeko.
|
|
|
Hala ere euskararekin ezin du dena argitu eta askotan beste hizkuntza batzuk ere erabili behar ditu: gaztelania,
|
hizkuntza
erromantzeak (portugesa, aragoiera, katalana) eta hizkuntza klasikoak. Bere ustez? [el ibero] se encuentra en viejos pergaminos de la antigüedad en general y del medievo español.
|
|
|
112). Argi dago iberierarik erdi arora arte ez dela hitz egin, ez eta foru zaharretan ez dela jaso, bestela hobeto ezagutuko genukeen, eta gure ustez ez da espainiar
|
hizkuntza
erromantzearen substratua.
|
|
2007
|
|
|
Baina hopi herriaren denboraren kontzeptu ez hizkuntzazkoa ezin da ezagutu hizkuntza miatuz bakarrik. Aditz sistema europar bakar batek ez dio erantzuten denboraren iragan, orain, gero partiketa bakunari, baina partiketa hori denboraren ulerkuntza ez hizkuntzazko europarrari dagokiona dela baiezta liteke; bestetik, ordea,
|
hizkuntza
erromantzeen aditz sistemetan bereizketa bat topatzen da denboraren maila bat aktualarena eta beste bat ez aktualarena, eta gero bereizketa horrek herri erromatarren denboraren interpretazio ez hizkuntzazkoan ez du inolako presentziarik. Hizkuntzazko ikus kera ez da ez hizkuntzazko ikus ketarekin, hau ikasketaren ekarpena, nahastu behar; hots, denboraren partiketa, zeinekin ere den hitz egiten, ez da denboraren partiketa, zeinetaz ere hitz egiten den1370.
|
|
2008
|
|
|
Gure arloan, ostera, euskarak baditu bere zailtasun oinarrizkoenak. Lehena datorkio izatetik bertatik,
|
hizkuntza
erromantze ez izate horretatik, horrek eragozten baitio latinezko hitz juridikoen maileguak besterik gabe bereganatzea. Hurrena, eta ez txikia, ingurutik ezartzen zaio, euskarak ez baitu ezagutzen (Foruaren aztarnak izan ezik) bestelako sistema juridikorik Europako kontinentean dagoena baino.
|
|
|
Euskarri zabal eta aberatsa (Orotariko> Euskal> Hiztegia> eta Hiztegi> Batua), euskara batuaren arauak errespetatzeaz gain, euskalkien eta herri hizkeren ekarpena bilduko duena, txokokeriak bazterturik, jakina. Halaber, kontuan izan dira inguruko
|
hizkuntza
erromantzeen (gaztelaniaren eta frantsesaren) eta ingelesaren ekarria eta indarra. Hizkuntza horietako hitzak geureganatu ditugu2.
|
|
|
Hastapenetik hasi, baina gogo beroz barneratu zen mundu hartan Chiara gaztea. Latinezko klasikoak irakurri zituen, Ovidio eta Tazito, Katulo eta Zizeron, baina batez ere
|
hizkuntza
erromantzean sortzen zena: Dante Alighieri ren Divina Commedia, Petrarkaren poemak, eta baita hau ezkutuan eskuratu bazuen ere Giovanni Bocaccioren Decameronea ere.
|
|
2009
|
|
|
Arrazoi politikoetan oinarritzen dira erabaki asko, ez linguistikoetan. Zer den dialektoa oso garbi dago hizkuntza bat beste batetik atera dela froga daitekeenean, baina guri suertatzen zaiguna
|
hizkuntza
erromantzeei gertatzen zaienaren antzekoa da. Berez hizkuntza erromantzeak latinetik atera ziren, eta horregatik dialektotzat har genitzake harekiko, baina hainbeste urrundu zirenez gero eta beraien artean elkar ulertzeko gero eta zailtasun handiagoa zegoenez gero, gehi interes politikoak, ez zen oztopo handirik izan batzuentzat hizkuntzaren estatusa eskuratzea.
|
|
|
Zer den dialektoa oso garbi dago hizkuntza bat beste batetik atera dela froga daitekeenean, baina guri suertatzen zaiguna hizkuntza erromantzeei gertatzen zaienaren antzekoa da. Berez
|
hizkuntza
erromantzeak latinetik atera ziren, eta horregatik dialektotzat har genitzake harekiko, baina hainbeste urrundu zirenez gero eta beraien artean elkar ulertzeko gero eta zailtasun handiagoa zegoenez gero, gehi interes politikoak, ez zen oztopo handirik izan batzuentzat hizkuntzaren estatusa eskuratzea. Beste batzuei ukatu egin zitzaien hasieran, arrazoi politikoengatik batez ere, katalanari gertatu zitzaion bezala.
|
|
2010
|
|
|
|
Hizkuntza
erromantzeetan irakurtzen zituen zenbait istoriok, ordea, gizon emakumeen arteko amodioa zerbait gozo eta desiragarria izan zitekeela pentsarazi zioten, liburuetako maitaleek behintzat sugarretan zeukaten bihotza, izerditan azala, dardaretan eskuak elkarrekin topo egin behar zutenean, eta gogoa abaildurik beti maitea urruntzen zitzaienean. Hainbeste poema eta ipuin irakurtzearen irakurtzez, iritsi zen barruntatzera munduan ez zela gauzarik hain eder ez plazentik, nola amorantearen gorputza biluzgorririk (halakorik imajinatze hutsa bekatu larria izan zitekeela sumatzen zuen arren, erromatar katoliko nahiz luteranoentzat).
|
|
|
Hastapenetik hasi, baina gogo beroz barneratu zen mundu hartan Chiara gaztea. Latinezko klasikoak irakurri zituen, Ovidio eta Tazito, Katulo eta Zizeron, baina batez ere
|
hizkuntza
erromantzean sortzen zena: Dante Alighieri ren Divina Commedia, Petrarkaren poemak, eta baita —hau ezkutuan eskuratu bazuen ere— Giovanni Bocaccioren Decameronea ere.
|
|
2011
|
|
|
Jardunaldi eta zikloak: " Behe Nafarroara hurbilpen saioa kulturaren bidetik"," Euskara euskaroen garaian"," Euskara eta
|
hizkuntza
erromantzeak"," Arteaz gozatu eta ulertzeko"," Euskal literatura"," Iruñea historian zehar"," Done Jakue Bidea Nafarroan"," Lauaxeta, jaiotzatik 100 urte"," Kixote, 400 urte"," Pio Baroja: 50 urte"," Alexander Tapia Perurenari buruzko zikloa"," Joan Perez de Lazarragari buruzko zikloa"," Humboldt, Menendez Pidal eta Arturo Campionen inguruan:
|
|
2012
|
|
|
Hortik atera dugu Jançu Janto ere. Orduko euskara
|
hizkuntza
erromantzeekin dago nahastuta horretan, eta entzuleek asmatu dute zer esan nahi duen. Oso zaila da halako testuak aurkitzea.
|
|
|
Adierazi duenaren arabera, hori dena, denboran zehar ikusi nahi izan dugu, Antzinatetik hasi eta gure egunak arte, bizi izan diren inguruabar historiko ezberdinetan, Inperio Erromatarraren barruan eta Elizan latina entzun eta/ edo erabiliz, Erdi Aroko
|
hizkuntza
erromantzeak ondoan zirela (gaskoiera, gaztelania edo erromantze nafarra lehenengo, eta frantsesa gero), Euskal Herriko garapen instituzionala bere heldutasunera iristen ari zela eta gero, aurreko gizarte tradizionaletik Aro Berrira eta Garaikidera pasatu den garaietan, euskal gizartearen goraldi eta krisi aldietan, etab.
|
|
|
Beraz, koroa gaztelauaren gorazarre eta zilegitze gisa idatziko duen lanean, hots, erret kronista izateko idazten duen lan nagusian, Garibaik, Tubalen eta berazEspainiako lehen hiztunen hizkuntza euskara dela esplizituki adieraziko du. Gaineraargumentu ontogenetiko bat eransten dio euskara jatorrizko hizkuntza hispaniarraizatearen tesiari, ume espainiar jaioberrien hizkuntza euskarak izaten segitzen duelaargudiatuz, gero gaztelania edo beste
|
hizkuntza
erromantze bat ikasten badute ere:
|
|
2013
|
|
|
Frantzian eta Espainian, Barthesen 1960ko polemikak arte behintzat, eta Espainian Carlos Blanco Aguinagak, Iris Zavalak eta Julio Rodriguez-ek sortu zuten eskandalu marxista arte, eredu filologikoak izan du indar. Hots,
|
hizkuntza
erromantzeak objektu kritiko ez koebal bihurtzen dituen ideologia izan da buru XX. mendean, estatu espainiar eta frantziarrean.
|
|
|
I.I. Bai. Ea ikerlan sendoak egiten diren etorkizunean, askotan esan delako euskararen lexikoaren %35 (beste batzuek diote %50) kanpotik datorrela,
|
hizkuntza
erromantzeetatik eta garai batean latinetik. Lexikoa da, azken finean, hizkuntzaren azala eta azal hori aldatzea nahiko erraza izaten da, baina hizkuntzaren parte gramatikalak eragin estrukturalak hartzen duenean esan nahi du kontaktua oso hedatua eta sakona dela.
|
|
|
6 Halako harremanek euren lorratza utzi dute zuzenbidearen hizkuntzan. Hartara, Euskal Herriko herrialdeek esparru juridiko bateratu eta beregaina osatu ez arren, Foru herrialde desberdinek euren zuzenbidea adierazten dute
|
hizkuntza
erromantzeen bidez (gaztelania, okzitanoa, frantsesa?). Euskara bera bizirik eta gizartean erroturik dago, horiekin batera Euskal Herrian eta maila apalean bada ere, hizkuntza juridikoa da.
|
|
|
Era idatzian baino, ohiturazko moldean ari da euskara, foru izateari dagokion legez. Bide horretan, alabaina, berehala barruratzen ditu, lehen latinarekin egin zuen bezalaxe, hainbat hitz eta esamolde,
|
hizkuntza
erromantzeen aldetik hartuta, horrela erakutsiz horien harrera eta bertaratzea, mendez mendeko hizkuntzen eta zuzenbidearen arteko ukituaren bidez.
|
|
2015
|
|
|
Eremu erdaldun horretakoak ziren Nafarroako agintariak, atzerritik etorritakoak ere bai sarritan? eta, gainera, latinera ohituta egonda, samurragoa zen latinetik
|
hizkuntza
erromantzeetarako jauzia, latinetik euskararakoa baino. Azken batean, latinaren dialektoak ziren haiek, eta latinaren aldean zeharo desberdina euskara.
|
|
|
Portugalera, bere herrira, joan da eta hango esperientziak kontatu ditu. Portugesaren beraren adibideak jarri ditu, baita mirandesa Miranda do Douro eta Vimioso udalerrietan erabiltzen den astur, leonesaren aldaera)
|
hizkuntza
erromantzearenak ere.
|
|
|
Horregatik hasten dira informazio gehigarri hori elebakarrak baino lehen erabiltzen, lau hilabetera, eta bizi urtera arte irauten dute. Ikerketaren hurrengo urratsa – Bartzelonako Unibertsitateak bere webgunean adierazi duen bezala – antzeko
|
hizkuntza
erromantzeak (gaztelania eta katalana) ikasten dituzten haur elebidunak (gaztelania eta ingelesa) ikasteko estrategiak konparatzea izan zen. Atariko emaitzek diotenez, haurrak kasu honetan 12 eta 15 hilabete artekoak, antzeko hizkuntzak ikasten dituztenak, gehiago begiratzen die hitz egiten dutenen ahoei.
|
|
2016
|
|
|
Eta zergatik entzuten den gainerako
|
hizkuntza
erromantzeak ez bezala.
|
|
2017
|
|
|
“ Guk ergatiboa dugu… zuek zergatik ez? ” Espainiako Errege Akademiari eskainia, izan da solasaldiaren abiapuntua. Bertan NORK kasuaren gorazarrea egiteaz gain
|
hizkuntza
erromantzeek ergatiboaren behar bizia dutela aldarrikatzen du Manzisidorrek. RAEren erantzuna azkar islatu da hedabideetan:
|
|
2018
|
|
|
batek ere balio duela esango diegu».Era berean, euskarak gaztelanian izandako eraginaren berri emango diete. Beste
|
hizkuntza
erromantzeek ez bezala, gaztelaniak bost bokal baino ez ditu; hori euskararengatik dela azalduko diete. Izquierda eta cencerro, ezkerra eta zintzarri tik datozela, eta mochila mutila hitzetik.Hizkuntzaz harago, euskal kirolen berri ere emango diete.
|
|
2019
|
|
|
Gutxiengotuta eta diglosia egoera batean dagoela? Hein batean eta zenbait eremutan bai, baina diglosia egoera batean egon da azken bi mila urteetan, latinarekin lehen eta latinetik eratorritako
|
hizkuntza
erromantzeekin ondoren, gaztelera, gaskoia, frantsesa. Onena etortzeko ohi dago eta nostalgia sentimendu arriskutsu bat da, gure iragan pertsonala eta kolektiboa maneiatu eta apaindu egiten diguna geure buruari iruzurra egiten, helenoek ondo zekiten bezala, malenkonia deitzen baitzuten, behazun beltza.
|
|
|
711 Sekta kristauak Antzinate Klasikoa eta latina hozkeriaz akabatu zituen formolean gordetzeko, eta horregatik ez da paradoxa Errenazimendutik aurrera Erroma eta Heladeko argia arakatzen hasi zirenean latinaren gainbehera hasi izana hizkuntza kulturala gisa. Ez da egia alegia latina Errenazimenduan hiltzen hasi zela
|
hizkuntza
erromantzeen loraldi literarioaren eskutik; latina hilik zegoen Antzinate argitsua eta kultura klasikoa eraila izan ziren unetik, eta monasterio zein kalonjetzetan, eta unibertsitateetan ere, haren momia zen erabiltzen zena. Errenazimenduan gertatu zena zera da, latinaren seme alabek zorutik altxatu eta duintasunez eta errespetu osoz lurperatu zutela, bere oroimenak iraun zezan eta bere seme alabetan, eta bere seme alaben seme alabetan bizi zedin.
|
|
|
Batetik, gauza jakina da munduko hizkuntzetan artikuluakerakusleetarik etorri ohi direla (Himmelmann, 2001).
|
Hizkuntza
erromantzeetan, esaterako, latinezkoilla porta, ate hura, ereduko sintagmak dira gaztelaniazko la puerta edo frantsesezko la porte, atea, sintagma artikuludunen sorburu; latinezko illa, hura.FEM?
|
|
|
Aditz trinkoa antzinako konjugaziotzat hartu izana da. " Atzo arte", latinetik bereizten hasi ziren
|
hizkuntza
erromantzeen garaian edo, konjugazio perifrastikoa indarrean jarri arte, aditz joko bakarra izan omen zen. Jatorrizkoa," primitive", beraz.
|
|
|
Nafar estatua Erromako legeen arabera eta
|
hizkuntza
erromantzean izan zen eraikia; ez zen eraikia izan euskaraz eta euskal usadioaren arabera — artean noski euskaldunak jendartezaleak eta norbanakozaleak ziren, ez estatuzaleak.
|
|
2020
|
|
|
Kasu batzuetan zalantzan ipintzen da partikula modalak berak ba ote diren ere, abiapuntuko kategoriari dagozkiola argudiatuta; bestela esanda, alemanezko schon partikula modala schon adberbiotik eratorri da, eta, bien arteko muga lausoa denez, biak adberbio bera direla diote (Cardinaletti 2011; cf. Abraham 1991). Hori dela eta,
|
hizkuntza
erromantzeetan eta germanikoetan ohikoa da eztabaida hori (Coniglio 2007; 2008; Bayer 2009; Bayer eta Obenauer 2011; Cardinaletti 2011; Scherf 2017), partikula modalak adberbioak ote diren, alegia. Beste kasu batzuetan partikula terminoa luzaro erabili da, eta, onartuago dagoen arren, horrek ez du esan nahi argi dagoenik zeintzuk jo behar diren partikulatzat; Paul eta Panek (2017) diotenez, termino faltsu hori baliatzen da mandarinezko gramatiketan kategoria garbirik ez duten hitzak (gehienetan silaba bakarrekoak) sailkatzeko.
|
|
2021
|
|
|
Beste alde batetik, aditzen kategoria definitzeko irizpide morfologikoetara ere jo daiteke. Esate baterako, munduko hizkuntza askotan,
|
hizkuntza
erromantzeetan adibidez, aditzak denbora eta pertsona flexioarekin agertzen dira (esaterako, lehenaldiko lehen pertsonako caminé forma gaztelaniaz). Horrelako flexiorik ez dutenean, adizki jokatugabeak direla esaten da (caminar).
|
|
|
Alabaina, hizkuntza guztiek ez dituzte forma bata eta bestea neurri berean baliatzen.
|
Hizkuntza
erromantzeetan, aditz guztiek dituzte forma sintetikoak, eta egitura analitikoak denbora aspektu modu ñabardura zenbaiten ekartzera mugatuak dira: gazt. veo, entendí, cantaba baina he visto, estoy leyendo, voy a cantar; fr. je vois, je compris, je chantais baina j’ai vu, je suis en train de lire, je vais chanter.
|
|
|
Ni orain katalana ikasten ari naiz. Badut garunean beste
|
hizkuntza
erromantze bat [gaztelania] eta horrek ikaragarri laguntzen dit ikasketa. Beno, oztopo ere bihur daiteke bien artean dagoen gertutasunagatik:
|
|
|
beren latinotasuna. Jakina denez, gaztelera eta katalana, galiziera eta portugesarekin batera,
|
hizkuntza
erromantzeak dira. Horiek guztiak latinetik datoz, hizkuntz familia bereko kide bihurtuz.
|
|
|
Baina hara zein den paradoxa: iberiar ikasketak bultzatzen dituzten sailetan euskal literaturaren egoera behin behinekoa eta bazterrekoa den bitartean, espainiar estatuko
|
hizkuntza
erromantzeetako batean edo batean baino gehiagotan trebatu diren zenbait akademiko euskal literaturari buruz idazten hasi dira orain inolako konplexurik gabe, nahiz eta euskaraz jakin ez. Euskaraz ez dakitenez, gaztelerazko edota ingelesezko itzulpenetan oinarrituta daude euskal literaturari buruzko beren analisiak.
|
|
|
kontserbatu diren latinezko bi testutan ageri da, beste inon ez. Hitzaren benetako arrakasta 1496tik aurrera hainbat humanistak berreskuratu zutenean ailegatu zen, eta geroago
|
hizkuntza
erromantze guztietara zabaldu zenean. Mendeetan zehar, bizirik jarraitu du hitzak, eta erabilera beste eremu batzuetara ere zabaldu da.
|
|
|
Latinez," liburu" esan nahi zuen hitzak eta" libre" esan nahi zuen adjektiboak ia soinu bera zuten, nahiz eta bi hitzen erro indoeuroparrek jatorri desberdinak izan.
|
Hizkuntza
erromantze aunitzek espainierak, frantsesak, italierak edo portugesak, konparazio bateraantzekotasun fonetiko horren zortea jaso dute herentzian, eta horrek hitz joko batera gonbidatzen gaitu, irakurketa eta askatasuna lotzera. Garai guztietako ilustratuentzat, azkenean beti bat egiten duten bi grina dira.
|
|
2022
|
|
|
Hala, guztiz sinesgarria suertatzen da Nafarroako erresumak sekula izendatu ez izana euskara hizkuntza ofizial bakar gisa, eta bere porrota Hispaniaren batasunaren ardatz bihurtzeko, eta, ondorioz, logikoa denez, Amerikako kontinente berriaren aurkikuntza eta euskalduntzea aurrera eramateko, eta Ekialde Urrunerako europarron merkataritza eta koloniakuntza bide zuzena ezartzeko orduan. Horren ordez, Penintsulako
|
hizkuntza
erromantzeen bestelako garapen askoz ere hedakorrago bat deskribatzen du Superpotentzia emozionalak, gaztelaniarena batez ere, gaur egun Soriako, Errioxako eta Arabako probintzietako eskualde batzuetan guztiz zokoratuta dagoen latinaren dialekto hori.
|
|
|
UNITAri atxiki zitzaion 2021ean. NUPek UNITAn eleaniztasuna sustatzeko eta
|
hizkuntza
erromantzeak erabiliz inklusioa bultzatzeko ildo estrategikoarekin bat egin behar izan zuen. Egoera horretan, gure unibertsitateak daukan erronketako bat euskara UNITAn sartzea da, eta hori UPPArekin landu du nahitaez, hizkuntza erromantzea ez den hizkuntza bat lantzeko estrategia, hizkuntza erromantzeak sustatzeko helburu orokorrean.
|
|
|
NUPek UNITAn eleaniztasuna sustatzeko eta hizkuntza erromantzeak erabiliz inklusioa bultzatzeko ildo estrategikoarekin bat egin behar izan zuen. Egoera horretan, gure unibertsitateak daukan erronketako bat euskara UNITAn sartzea da, eta hori UPPArekin landu du nahitaez,
|
hizkuntza
erromantzea ez den hizkuntza bat lantzeko estrategia, hizkuntza erromantzeak sustatzeko helburu orokorrean.
|
|
|
NUPek UNITAn eleaniztasuna sustatzeko eta hizkuntza erromantzeak erabiliz inklusioa bultzatzeko ildo estrategikoarekin bat egin behar izan zuen. Egoera horretan, gure unibertsitateak daukan erronketako bat euskara UNITAn sartzea da, eta hori UPPArekin landu du nahitaez, hizkuntza erromantzea ez den hizkuntza bat lantzeko estrategia,
|
hizkuntza
erromantzeak sustatzeko helburu orokorrean.
|
|
|
Esan bezala, mauletarraren helburua testu apologetiko bat sortzea da eta, paradoxikoa badirudi ere, ez da euskaldunei zuzendutako produkzioa, euskaraz ez dakitenei hizkuntza horren bertuteak erakustekoa baizik. Gauzak horrela, euskalduna ez denak frantses testua eta euskarazkoa alderatzeko lana hartuko balu, berehala ikusiko luke frantsesez esandakoa euskarara bihurtzeko hitz gutxiago behar direla eta hitz horiek, gainera, ez direla frantsesetiko edo
|
hizkuntza
erromantzeetatiko mailegu gardenak. Labur esanda, euskara lakonikoa eta garbia dela ikusteko, irakurleak itzulpenaren forman paratu behar du arreta, eta ez hainbeste edukian.
|
|
|
Ingelesezko ly eta gaztelaniazko mente atzizkiek euskaraz duten baliokidetzat aurkeztu ohi da ki atzizkia. Hau da egungo euskaran emankorra den atzizki bakarra, nahiz eta ez den
|
hizkuntza
erromantzeetako mente/ ment edo ingelesezko ly beste testuingurutan erabiltzen. Villasantek (1974:
|
|
2023
|
|
|
Baina niri gehiago gustatzen zait alderdi etimologikotik jotzea, demokratikoagoa da. Michel Morvan hizkuntzalariaren arabera, arrakasta Requesta hitzetik dator, eta desio bezala ere uler daiteke,
|
hizkuntza
erromantzeetatik dator, latinezko requisitus, eta hor sartzen da desioa edo nahia. Ikuspegi horretatik, arrakasta ez da besteek ematen dioten begirada, baizik eta ni nor naizen.
|