|
2003
|
|
|
Historiaren erreferentzia luzeagoak aurki ditzakegu gerra hartako
|
beste
bertso-paper batean. Hola Muñagorriren kanten hirugarren saila (1838koa) era honetara hasten zen:
|
|
|
Izatez auzia mende hasieratik zetorren, eta zentralizazio ahaleginen testuinguruan, zenbait historia lan polemiko agertu ziren gaztelaniz: batetik Espainiako Real Academia de la Historia k zein J. A. Llorente erudituak, Foruen aurkako lanak idatzi zituzten, erregearen zerbitzuan; eta
|
bestetik
foru erakundeei lotutako Aranguren y Sobrado eta Novia de Salcedo modukoek euskal erakundeen apologiak70 Iztuetaren obra testuinguru horretan kokatzen da, Foruen aldeko bandoan, baina berezitasun batekin: euskaraz idatzi zuela, eta ez Espainiako botere zentralei arrapostu emateko, baizik, esan bezala, Gipuzkoa bertako herritarrei zuzenduz.
|
|
|
lehenean Tubal Gipuzkoara nola heldu zen azaltzen da; bigarrenean Gipuzkoako (XIX. mendeko) geografia dakar: lur, mendi, harri, meatze, iturri, ibai, belar, zuhaitz, garau, abere, hegazti, arrain eta
|
beste
zenbait gauzaren gaineko datuak azalduz; hirugarrenean, Gipuzkoarren betiereko monoteismoa, ebangelizazioa, gipuzkoarren izaera, beren nekazaritzaz eta abeltzantza kontuak azaltzen ditu, eta azkenik ostera ere kontakizun historikoari heltzen dio, Erdi Arotik XIX. menderaino.
|
|
|
Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra, bere adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona daiteke, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian
|
beste
adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktikoa sustatzen zuen produkzio gune txiki bat eratzea, mende bat lehenago Egiategik Zuberoan izan zezakeenaren antzekoa. Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: ...en herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari
|
beste
historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Davilaren arabera (1995: 185) Iturriagak 1842an argitaratu zuen Dialogos vasco castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa obraz gain (eta Bujandak aipatzen dituen Iturriagaren
|
beste
zenbait obra, 1991: 124), urte bi lehenago antzeko beste irakurgai elebidun bat atera zuen Luis Astigarragak ere, Batzar Nagusien aginduz doan banatu zena Gipuzkoako eskoletan.
|
|
|
185) Iturriagak 1842an argitaratu zuen Dialogos vasco castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa obraz gain (eta Bujandak aipatzen dituen Iturriagaren beste zenbait obra, 1991: 124), urte bi lehenago antzeko
|
beste
irakurgai elebidun bat atera zuen Luis Astigarragak ere, Batzar Nagusien aginduz doan banatu zena Gipuzkoako eskoletan.
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa, bere kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta
|
beste
ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino. Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
Eta euskaraz ez idaztearren mintzaira hau kultur hizkuntzen kontzertutik kanpo geratzen ari zen(, causa honegatic guelditzen da abaturic eceyn reputacione vague eta berce nacione oroc uste dute ecin scriba dayteyela lengoage hartan nola berce oroc baitute scribatzen beryan?). Etxeparek euskara
|
beste
hizkuntzan mailan ikusi nahi zuen; euskaldunak euskaldun gisa munduaren aurrean harrotasunez ager zitezela(, heuscara ialgi adi mundura?,, heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya/ Eci huyen lengoagia içanenda floria?,...). Finean, eta egungo hitzekin esanez, euskaldunentzako autoerreferentzialtasun bat sortzen ari zen, euskarazko narratiba bat hasten,, idazkerarik eta historiarik gabeko e... Ez da euskarazko historiografiaren hasiera, baina bai euskarazko historiografia abiatzeko beharrezkoa den hizkuntza idatziaren sorburua eta norberetasun kontzientziaren abiapuntua.
|
|
|
Leizarragak Testamentu Berria argitaratzen zuen urte berean, 1571an,
|
beste
euskaldun batek, Esteban Garibai gipuzkoarrak(), bere Compendio Historial de España liburua atera zuen. Bertan, Leizarragak idatzi zuenaz bestelako narratiba historiko bat proposatzen zen, arrakasta askoz handiagoa izango zuena.
|
|
|
Hortik, euskaldunak kantabriarrekin berdintzea, erromatarrentzat ia menderagaitza izan zen Iberiar Penintsularen iparraldeko leinu harekin. Gainera euskaldunak Tubalen ondorengoak eta nahasketarik ezaz odol garbikoak izanik (adibidez, musulmanekin nahastu gabeak),
|
beste
ezein espainiar baino kristau zaharragoak eta katoliko finagoak izango ziren. Etorki miresgarri horrek guztiak (jatorrizko espainiarrak, konkistatu gabeak, odol garbikoak, katoliko finak) euskaldunen berezko noblezia justifikatzen zuen, baita euskal herrialdeen Foruak eta pribilegioak ere.
|
|
|
Hemen berriro ere Manex Goihenetxeri segitzen diogu. Iparraldeko euskarazko narratibetan, historiaren bi erreferentzia azalduko zaizkigu, bata historia hurbilarena, eta
|
bestea
iragan urrunenetik datorren historiarena. Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu egin ziren; bai Leizarragak nahi zuen euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere.
|
|
|
Ildo horretan, gure ustez, Iparraldeko humanista euskaltzaleen eta Hegoaldeko apologisten diskurtsoan erabateko paralelismoa dago: biak ere katoliko zintzo eta monarkia handi banari leial ageri dira (batzuk Espainietakoari,
|
besteak
Frantziakoari).
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta
|
besteen
diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak bere bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta
|
besteak
euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian. Hortaz, euskal idazle guztiak politikoki monarkia handi banatan eta antzeko diskurtsoekin txertatzen baziren ere, Iparraldekoek, narratiba autonomo bat (behintzat linguistikoki) garatu zuten, euskaldunei espreski zuzendua.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako
|
beste
obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharz... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko
|
beste
liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, elitee... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9
|
beste
hizkuntzatan). Baina euskarazko liburu produkzioa, ia osotara gai erlijiosoen ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren.
|
|
|
ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen. Ezin gauza bera esan geroagoko
|
beste
apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez. Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren.
|
|
|
Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe.
|
Bestetik
Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz. Hegoaldeko euskal idazleon agerrera, hein handiz Larramendiri loturik dago.42
|
|
|
esateko kondaira hitza proposatuz, eta era horretara, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen ari zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen bere lan historiko apologetikoak: De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko
|
beste
zenbait. Nolanahi delarik, Garibai eta gainerako apologistak ez bezala, Larramendi euskarazko letren sustatzaile nabarmena izan zen.
|
|
|
Lan honek ere Iparraldeko nobleen estatusa euskal mitoen bidez defendatzen zuen, baina bide batez, tituluan esaten zen bezala, euskaldunen historia orokor baten sarrera izan nahi zuen (mugaren bi aldeak hartuz). Lan honek eta gisa honetako
|
beste
batzuk (Polvarel enak) euskal nobleziaren prerrogatibak defendatu nahi zituzten erregearen aurrean eta gora igotze bidean zegoen Hirugarren Estaturen aurrean.48 Historia hauek guztiak frantsesez idatzi ziren. Izan ere, Hegoaldeko apologiak bezala, Iparraldeko jauntxoen historia lanak ere monarkia osoari (kasu honetan Frantziari) zuzentzen zitzaizkion, ez espezifikoki euskaldun irakurlego bati.
|
|
|
Jusef Egiategi zuberotar eskola maisuak Filosofo huskaldunaren ekheia idatzi zuen 1785ean, euskaraz idatziriko aurreneko filosofia lana. Argitaratu gabeko
|
beste
bi liburu ere utzi zituen (euskaraz eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari.
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke,
|
beste
ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Euskal Herrian Frantses Iraultzarekin hasi ziren aurreneko mobilizazio publiko masiboak, milaka herritar armada batean edo
|
bestean
borrokatzean. Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak.
|
|
|
Hein horretan kantu eta ahozko herri legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta
|
bestea
maila idatzian ere garatuz. Adibidez, bando gerrek erdaraz Lope Gartzia Salazarren kronika modukoak eman bazituzten, aldiz, euskaraz ahozko kantuak besterik ez.
|
|
|
Printzipioz ez. Liburua poema multzo bat da, erlijio, maitasun eta
|
beste
gai batzuez diharduena. Gero, bigarren maila batean, iraganeko daturen batzuk (historikoak) ere jasotzen ditu.
|
|
|
litzateke. Hau da, iraganeko gertaeren berriak idatziz jartzea, normalean historialariek egin ohi dutena (metodologia kritikozientifikoa erabiliz). 2 Beraz, batetik, benetako historia (izatez gertatu dena), eta
|
bestetik
historiografia (gertaera horien gaineko diskurtso idatzia) bereiziko genituzke. Zentzu honetan euskarazko historiografia egon badagoela baiezta dezakegu, zenbait historialarik (gutxi asko) beren liburuak eta artikuluak euskaraz argitaratzen baitituzte.
|
|
|
gaiak ez duela berez, barne izate sendoegirik; baina guk, aurrerantzean autoerreferentzialtasun minimo bat behintzat izan dezala nahiko genuke5 Eta ikergai guztiak beren garaiko errealitate, gurari eta beharrizanetatik abiatuz formulatzen diren bezalaxe,, euskarazko historiografia? gaia ere guk boluntarioki sorturiko konbentzio bat da(
|
beste
edozein ikergai den legez, berdin. Alemaniako historiografia?, zein, espainiar literaturaren historia, edo, emakumeen historia?).
|
|
|
Hola, euskarazko historiografiaren bilakaera kontestualizatzeko eta periodizatzeko, ardatz nagusi bi hartu ditugu kontuan: batetik euskara idatziaren garapena, eta
|
bestetik
historiaren eboluzioa zientzia edo jakintza gai gisa.
|
|
|
Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen. Alostorrea baladak, esate baterako, musulmanen aurkako guduen berria aipatzen du
|
besteak
beste (Behe Erdi Aroko datuak bada). Baina honelako baladek, ahoz sortu eta askoz beranduago idatziz jarriak, konbentzio literarioen eraginez, oso itxuraldaturik gorde zituzten iraganeko gertaerak:
|
|
|
Tradizioz esan ohi da, atlantiar aldeko baserritarrek gorroto zituztela barazkiak (Araban eta Nafarroan askoz hobeto prestatuz, ondorioz), gazta eta haragiz biziz ia.
|
Beste
bereizketa kurioso bat da, ustez emakumeek nahiago dutela janari egosia eta gizonek aldiz errea (gaur egungo gastronomi elkarteek baieztatzen dutena, Busca Isusiren ustetan) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
piperrautsa (asko, 11 egunetatik 10etan erabiltzen zen), ziapea, azafrana, saltsa eta resalca(? 18). Arrautzak, Erdi Aroko dietan arruntak ziren (gehienbat
|
beste
gauza batzuk prestatzeko), baina ez dira aipatzen, bidaian hiru egunetan egon baitziren, beraz, ez ziren hain ohikoak eta legatzaren prezio antzeko izango zuten (nahiko garestiak). Gazta, batean ageri da soilik (baina kontuan hartzekoa da abuztua zela).
|
|
|
Haragiak elementu garrantzitsua dira zerrenda horretan (bariatuak eta gastuen kopuru garrantzitsua hartzen zuten); janari gehienetan bi plater zituzten behikia eta aharia, idia eta oilarra zituztenak (oilaskoa eta arkume hanka, legatz freskoarekin, jaunen elikaduraren parte ziren, soilik); ehiza gutxi, oso garestia baitzen. Arrainetan, ostiralero gutxienez; Gasteizeko merkatua egiten zen eguna zen, ostegunean heltzen ziren sardinak eta legatza eta
|
besteak
ostiral eta larunbatean. Aipatutakoen artean gehiengoa barazkiek osatzen zuten; azpimarragarrienak:
|
|
|
Adibide honetatik ondoriozta daiteke, Gasteizen arrain fresko nahiko zegoela eta kontsumoa arrunta zela, garestia zen arren. Arresetan arkumearen prezioa merkeagoa zen,
|
beste
haragi batzuena baino. Hegaztiak garestiak ziren eta ehizako produktuak ez ziren gehiegi agertzen merkatuan.
|
|
|
Bababeltza zen
|
beste
lanketa nahiko erabilia; lehortuta asko jaten zen, proteina ugari zituenez pobreen haragia gisa zen ezagutua (lan gogorretan ari ziren animaliak eta gizakiek jaten zuten). Gantzez egosten ziren eta taloarekin jaten ziren.
|
|
|
«[?] 1568.ean[?] orejoi 5 libra, 24 laranja, azukre 4 libra, 4 tartas reales de guinadas [gindak?], azkenbururako 6 x 12 batidillo, gereziak, 8 libra konfitura eta gereziak[?]». Erlijio ospakizunen artean, 1623ko ekainaren 3an Gasteizko Zapatarien kaleko 3 auzoak (vecindad) egindako janarian
|
besteak
beste agertzen ziren aipaturik:
|
|
|
Antonek (Anton, 1991), 1803ko dokumentu bat erabiltzen du Antoñanako famili xehe batek egunero jaten zuena agertuz: ...ez (diruaren arabera), eta lan handiko egunetan tortilla bat, txerriki apur bat, sardinak edo arrautza egosiak gehitzen zitzaizkien; eguerdian eltzekoa, urdaia, zezina edo txorizoa, bababeltz lehortuekin, zalkearekin, babekin, potxekin edo barbantzuekin; gauez berdina, lekari freskoekin eta barazkiekin (aza, arbia, txiribia, etab.). Euren ardoa edango zuten (atlantiar zonaldetik bereizten dituena,
|
besteak
beste20).
|
|
|
Honela, janariak asko ugaritu ziren, batez ere goi mailetan (XX. mendean, jada, gora beherekin bada ere, maila guztietara hedatu zen). Langile klaseetan zezina, urdaia, barbantzuak edo
|
beste
lekariren bat eta estimulanteak (alkohola eta kafea), patatekin. Baserrietan, ostera, ohiko dietak jarraitu zuen gutxi gorabehera.
|
|
|
Gasteizen XVIII. mendean zehar ohitura zaharrek zirauten, Europan ikusitako behiki eta txerrikietara eginiko bilakaera ez ikusiz, ondorioz, barazkiak eta
|
beste
begetalak ziren elikadura zabalduena. Aberatsek, dena den, haragi, ehiza eta hegaztiak jaten zituzten, espezie eta kondimentu ugarirekin lehengo erara.
|
|
|
Jana prestatzeko, aberatsek olibazko olioa erabiltzen zuten, baina garestia zenez,
|
besteek
txerri gantza eta urdaia erabiltzen zituzten.
|
|
|
San Joseren kofradian, berriz, 1581ean sortu zuten, eta, berez, ofizioz, egurginentzat sortu zen; XVII. mendearen bigarren hamarkadan zabaldu zen
|
beste
lanbideetako partaideetara, eta, bertan, ezkogileak sartu ziren, hargin, igeltsero, liburugile eta abarrekin batera. Gremiala zen kofradia, ohikoak ziren kondizioekin (partaideei asistentzia?).
|
|
|
30 Agertua kalitatea zaintzeko eskatzean ordenantza desberdinetan: 1742koak, 1747koak, 1791koa,
|
besteak
beste.
|
|
|
Ikaslea normalean kofradiaz kanpokoa izan ohi zen (bestela, etxean ikasten baitzuen),
|
beste
ofizio batekoa normalean; eta inoiz umezurtzak ere bai (helduagoak izaten zirelarik adinez), Pietate etxearen sorrerarekin 1777tik aurrera, batez ere (ofizio bat ikastera behartzen baitzituzten bertan jasotako pobreak, beraiek zuten tailerrean edo kanpoan) 31.
|
|
|
Azkenean automatikoki normalean, ofizial bihurtzen zen, batzuetan abila izan behar zuela zehazten zen arren (azterketa bat edo irakatsi zion edota
|
beste
maisuren batzuen onespena eskatuko zuela suposa dezakeguna). Honela, gradua lortuta, denboraldirako kontratatuak ziren tailerretan (haien egoera ez izatea oso finkoa dakarrena).
|
|
|
34 1791koan
|
besteak
beste agertzen da nola udaletxean zeukaten udaletxean kalitateak eta neurriak finkatzen zituen zerrenda.
|
|
|
Honela, ez zieten ekintza monopolizatzen utzi nahi eta aldi berean herritar askoren lanbidea izango zena babesten zuten. Ordenantzek
|
beste
neurri batzuk ere finkatzen zituzten: frutak hiriaren mugen barruan erosi behar izatea (eta saltzaile kopuru finko batekin), lehengaiak ziren produktuen salmenta kontrolatzea eta ziurtatzea (alhondigaren bidez, eta abar) 38.
|
|
|
Olio eta pasen arantzelean sartzen ziren
|
beste
generoak, alhondigan zeuden goxoetako bi korredorek hartu behar zituzten kontuetan(, liburuetan?), saltzen zenetik exigitu behar baitzien eta zegokiena kobratu. Jabearekin prezioa ipini behar zuten, eta salduaren inportea kobratzen lagundu, bai partikularrei, bai dendei.
|
|
|
Gremio nahiko itxia ziren eta konpetentziarik ez izaten saiatu ziren, eurek soilik produzituz gozoak; baina ez zuten lortu,
|
beste
zenbait herritar partikularrek ere produzitzen eta saltzen zituztenez jaleak eta abarrak. Ondorioz, istiluak izan zituzten, konfiteroek ekintza ekonomikoa kontrolatu nahi zutelako; baina, udaletxea bitarteko, partikularrek praktikan zeukaten eskubidea mantendu ahal izan zuten.
|
|
|
Gabon gauak guretzat, euskaldunontzat, garrantzi berezia zuen. Euskaldunen artean gaurik preziatuena zen, familia dena elkartzen zelako,
|
besteak
beste. Ogiaren erritua egiten zen:
|
|
|
Gabon afariak etxe batetik
|
bestera
ez zuen aldaketa gehiegirik izaten: lehenengo platerra aza koipearekin izaten zen, bigarrena itsasaldekoek bisigua eta barrualdekoek makailoa (biak koipearekin), eta azkenburu gisa gehienek sagar konpota, egositako gaztainak eta jaten zituztela uste da.
|
|
|
Pentsa dezakegu, gure arbasoak uda aldean mendietako edurraz baliatzen ziren janariak kontserbatzeko,
|
besteak
beste.
|
|
|
Historiaurreko
|
beste
aztarna bat da, atlantiar zonaldean ez zela barraskilorik (aztarnategietan agertzen ez direnez, nahiz inguruko herrietan ugaria izan, Araban kasu, gaur egun ere, plater tipikoa dena oraindik). Busca Isusirentzat gaur egungo txerribodek ehizaren antza gordetzen dute (gibel eta odolez egindako odolosteak kontsumituz lehenengo, eta beste haragia garo artean jarrita erreaz) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Historiaurreko beste aztarna bat da, atlantiar zonaldean ez zela barraskilorik (aztarnategietan agertzen ez direnez, nahiz inguruko herrietan ugaria izan, Araban kasu, gaur egun ere, plater tipikoa dena oraindik). Busca Isusirentzat gaur egungo txerribodek ehizaren antza gordetzen dute (gibel eta odolez egindako odolosteak kontsumituz lehenengo, eta
|
beste
haragia garo artean jarrita erreaz) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Horretarako arrazoiak ez daude batere argi (Fernandez de Pinedo, 1984), elikaduraren erregulartzeari eta izurriteen gutxitzeari lotua dela dirudi Penintsulan ere. Kantauri aldean nekazaritza intentsiboa zen
|
beste
Penintsulako estentsiboaren aurrean (orokorrean). Bada, landare ongarria erabiltzen zen, karea?, eta lan eskua familiarra zen batez ere.
|
|
|
artoa, babak, garia?
|
Beste
Penintsulako zonaldeetan soldatapeko lan eskua ere bazen eta hirukote mediterranearra zen nagusi (garia, mahatsa eta olibondoa). Araban mediterranear itxurako nekazaritza zen nagusi gari eta mahatsarekin batez ere.
|
|
|
Scribita, spira, panis mellitus, globos deitutako azkenburuak? aipatuak izanez baita ere
|
beste
lan batzuetan.
|
|
|
Eztia, janaria gozatzeko, eta adulterioan jausi zirenei zigortzeko ere baliagarri zitzaien: biluztu ondoren gorputzean eztia botatzen zitzaien eta lumaz bete(
|
beste
leku batzuetan intsektuen, janaria, izateko erabili izan ohi den ohiturarekin alderatuta?).
|
|
|
Espainolek eta portugesek beltzak erabiltzea erabaki zutenean,
|
beste
nazioek gauza bera egitea pentsatu zuten (hasieran lurra kolonoek lantzen zituzten lekuetan ere), beren azukrea ez garestitzeko eta merkatuan irteera gabe ez gelditzeko. Honela, Holandako enpresariek Brasileko azukre kana Barbadoseraino inportatu zuten, ingeles koloniei nola landatu, ustiatu... behar zen erakutsiz.
|
|
|
Forma hartzeko konprimitzen zuten. Adreilua morteroan zatitzen zen eta
|
beste
osagaiekin, arroza, esnea, pikula... eta abarrekin, uretan irakiten utziko zuten.
|
|
|
Bada, jende gazte eta aktiboa zen nagusi Europan. Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta
|
beste
fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko beste arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da.
|
|
|
Hala ere, hobetzea nabaritu zutenak izan ziren, batez ere, nekazari handiak eta handiak; nekazari pobreek enclosures4 eta beste fenomeno paralelo batzuekin ez zuten haien egoera asko hobetzen ikusi. Baina XVIII. mendean zehar demografia krisiak intentsitatea galtzen joateko
|
beste
arrazoi nagusia infekzio gaixotasunen eragina populazioan gutxitu zela da. Gainera, hildako gehien sortzen zituen epidemia, izurritea mendearen hasieran desagertu zen Mendebaldeko Europatik.
|
|
|
Nahiz eta oraindik bigarren erdialdean tokian tokiko agerpen batzuk izan ziren.
|
Beste
gaixotasunak (tifusa, baztanga, tuberkulosia, paludismoa, etab.), ez ziren desagertu, baina epidemien intentsitatea jaitsi zen. Orokorrean, heriotza gutxitu zen ohituren aldaketagatik ere.
|
|
|
Liberalismoaren eta tradizionalismoaren arteko borroka nabaritzen hasi zen. Forutasuna autogobernu sistema batekin identifikatu zuten batzuek eta,
|
beste
batzuek, aldiz, printzipio liberalekin. Erregimen foralak liberalismoarekin izan zuen lehen gatazka armatu argia Konbentzio Gerra izan zen 1793 eta 1795 artean.
|
|
|
Irati Iciar lehenik() eta gaur egun Alvaro Aragón sailburu izateak agertzen duten bezala. Beraiekin batera ari dira Jaione Agirre, Xabier Alberdi, Idoia Arrieta, Karmele Artetxe, Jone Garcia, Jurgi Kintana, Patxi Lopez eta
|
beste
zenbait lagun. Pertsona aldaketa horiek, dena den, ez dute ekarri helburu aldaketarik, lan egiteko moduena baino, neurri batean, eta indar berrien metatzea une oro.
|
|
|
Egoera hau 1976/ 1977 urteetan hasi zen aldatzen. 1976an eman zuen Joseba Agirreazkuenagak UEUko Historia arloko bere lehen hitzaldia,
|
beste
askoren aitzindari. Urtebete geroago, Joseba Intxaustiren eskutik, eratu zen Historia Saila.
|
|
|
Goizetan, Historia Geografia arloan lan egiten zuten argitaletxe eta taldeen aurkezpena egin zen: Gero, Ingeba, Iker, Gordailu, Etor, Jakin, UZEI, UNED eta EUTGna,
|
besteak
beste; eta Arteari eta Geografiari buruzko zenbait hitzaldi eman ziren. Arratsaldeetan, aldiz, hiru mintegi antolatu ziren, BBBn (Batxilergo Bateratu Balioanitza) eskaintzen ziren Historia, Geografia eta Artea nola irakatsi lantzeko.
|
|
|
Era berean, artistengan aldaketa bat gertatuko zen. Hasiera batean norberak bere bidea eta estilo artistikoa bilatzen zuen,
|
besteen gaineko
lehentasuna eskuratu nahian. Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke).
|
|
|
|
Beste
batzuk, ordea, iraultza eta haustura idei berri horiek abstrakzio eta abangoardietako artearen bidetik egin zitezkeela uste izan zuten. Hauek esperimentazioan arituko ziren, proletalgoa klase berria izanik, honentzako lengoaia berri bat sortu nahian.
|
|
|
Iraultzaren eta honen, bide zuzenaren? izenean korronte artistiko batzuk onartu eta
|
beste
batzuk baztertzeko lehia hasi zen. Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren.
|
|
|
Korronteen arteko liskarrak, aldizkari eta argitalpenetan kaleratu ziren. Gobernu eta buruzagien iritziak eta adierazpenak aldarrikatzen ziren batzuen edo
|
besteen aldeko
onespena lortzeko.
|
|
|
Aurkezpen ekitaldian Iban Zaldua historialari eta idazleak ohar jakingarriak egin zituen liburu horien inguruan. Dudarik gabe liburu aurkezpen batek formazko hainbat baldintzapen ezartzen ditu, eta Zaldua irakasleak liburu aipamena bertan egin ordez idatziz eta aldizkari batera bidaltzeko xedez egin izan balu
|
beste
era batetara taiutuko zukeen (era osoago eta zorrotzagoan ziurrenik). Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara:
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal Herriko historiografiaren egoera, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen
|
beste
liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
|
Kuestioaren egoera plazaratzen duten bi liburu dira: bata, gai bakar eta konkretu baten inguruan (Karlomagnoren garaia Euskal Herrian), eta
|
bestea
gai zabal baten inguruan (euskal historialaritzaren egoera gaur egun, beronen adar edo gai batzuei dagokionean).
|
|
2004
|
|
|
Taulan ikus daitekeen gisan 1955 urte ingurura arte (antzinako etorkinak, tarteko etorkinak) Gipuzkoatik eta
|
beste
euskal probintzietatik zetozen etorkinek pisu handia zuten8 Baina pixkanaka (1955 urtetik aurrera bereziki) espainiar estatuko etorkinak garrantzia hartzen joan ziren. Lekuko gisa mintzatu zaidan Asunek emigrazio uholde hau bizi izan zuen.
|
|
|
Etxebizitza arazoei aurre egiteko
|
beste
bideetariko bat apopilotza izan zen. Apopilotzak fenomeno gisara irakurketa ugari izan ditzake.
|
|
|
Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu guztiei erantzutera. Etxeko ekonomiari
|
beste
diru sarrera bat gehitzeko etxean albornozak josten hasi zen Arantxa:
|
|
|
Frantsesak etortzentzian tranbian ta bena eamatezuen dendati. Ta zu kontuatzen zea ba oso esklabua, oso diferenta dala[...]. baiño nee gizonak irabazten zun soldataik, hilero, ordun astero kobratzezan, gelditzentzan bakarrik aste bateko,
|
bestea
dana Caja de Ahorrosantzako. Ta aste hortakokin einbeharzenun argia ta...
|
|
|
Arantxak «oso esklabua» bezala definitzen du urte askoan egin zuen lana. Dioenez ordutegi finkorik gabeko lana zen berea, edozein unetan deitu ziezaioketen dendatik
|
beste
hamar albornoz josteko esanez. Gauez nahiz asteburuetan egin behar izaten zuen lana.
|
|
|
Aurreko lekukotzan Arantxak esan digun moduan hamalau urte ingurutik ezkondu bitartean fabrikan lan egitea nahiko ohikoa zen, eta ohikotasun horrek normaltasun bat ematen zion.
|
Beste
batzuen iritziz fabrikan lan egitea oso gaizki ikusia zegoen, Asunek dioenez gaur egunean prostituta moduan lan egitean bezain gaizki:
|
|
|
Ekonomia «berrian» parte hartu zuten, industrian lanean eta beste hainbat ekintzen bitartez bere etxeko lan taldearen sostengua posible eginez.
|
Bestetik
populazio berriaren integrazio lanean, pupilajearen fenomenoa dela eta paper garrantzitsua izan zuen.
|
|
|
Lehen begiradan antzeman daitezkeen aldaketez gain, aipa litezke jarduera ekonomikoetan aldaketak, aldaketa demografikoak, industria berrien sorrera, edo aldaketa urbanistikoak.... Beraz industrializazioak sakoneko
|
beste
aldaketa batzuk dakartza berarekin: gizarte harremanen eta egituraren aldaketa, famili egituraren eta funtzionamenduaren aldaketa, genero harremanen aldaketa, balio eta balore sistemen aldaketa....
|
|
|
Industrializazio fenomenoarekin zuzenean loturik, bata
|
bestearen
eraginpean, bizi izan zuen Hernanik emigrazioaren fenomenoa. Industria kopurua goruntz zihoan heinean industri hauetan lan egiteko esku lanaren premia ere
|
|
|
Diego Rivera mural egile mexikarrarekin lan egin zuen 1932 inguruan eta honen ostean gizarte justizia gaitzat zuten bi mural egiteko asmoa hartu zuen, bata debekuaren inguruan eta
|
bestea
lehengo presondegien injustiziari buruz. Baina bertan behera utzi behar izan zituen.
|
|
|
Hoboken en, New Yersey n jaio zen 1895ean. Zazpi urte zituela polioa hartu zuen eta honen ondorioz herren geratu zen; honek, agian, argazki makinarekin ibiltzerako orduan jendearen konfiantza lortzen lagundu zion, baita
|
besteen
tristura eta mina ulertzeko gaitasuna eman ere, bere argazkiek sentsibilitate hau islatzen baitute. Baina era berean hau esaten zuen:
|
|
|
Baina era berean hau esaten zuen: agian gertatu zaidan gauzarik garrantzitsuena izan zen, moldatu ninduen, gidatu ninduen, erakutsi egin zidan, lagundu ninduen eta desorekatu ninduen; edo
|
beste
hau: nire bizitza aldatu zuen eta gazte nintzela erakutsi zidan errealitate latz honek egin dezakeena, pertsona on eta inozenteak jasan dezakeena.
|
|
|
Pearl Harbour gertatu eta hiru hilabete geroago Roosevelt-ek amerikar japoniarrak Hegoaldean kontzentrazio esparruetan sartzeko agindua eman zuen eta hortik gutxira U.S. War Recolation Agencyk (1942) (AEBko Gerrako Berkokatze Agentzia) Lange kontratatu zuen auzo japoniarrak, esparruko harrera zentroak eta instalazioak erretratatzeko. Alde batetik ausardia eta dignitatea eta
|
bestetik
atxiloketen duintasun eza biltzen zituen bere argazkietan. Argazki hauetako batzuk debekatu egin zituzten.
|
|
|
Gainera jaiotzen ari zen arte bat zenez zailtasunak ekarriko zituen jendeak beraien lanak ulertzeko orduan.
|
Beste
maila batean baino gaur egungo gerra kronikalarien lanarekin konparatu daitekeela uste dugu.
|
|
|
Oso lan aberasgarria iruditu zaigu taldekide batek argazkigintza ezagutzen baitzuen eta
|
besteak
berriz historiaren nondik norakoa. Orduan lan hau eginez argazkigintza ezagutzen zuenak argazkien zergati historikoa ezagutu du eta historia pixka bat ezagutzen zuenak aldiz historian sakondu eta argazkilaritza ezagutzeko beta izan du.
|
|
|
Hauteskundeetan errepublikarrek ez zuten Roosevelt-en mailan egoteko aukerarik eta presidente ohiak inoiz ezagutu gabeko aldearekin irabazi zuen, bi estatutan izan ezik gainerako guztietan. Horrela, erreforma garatzeko
|
beste
mandatu bat zuen.
|
|
|
Bi urte beranduago, Lanaren federaziotik bota ostean Congress of Industrial Organizations (CIO) finkatu zuten. John Lewis United Mine Workers eko buruzagia aurrean zutela CIOk kanpaina indartsu bat hasi zuen altzairu, auto, beira, kortxo eta
|
beste
eskala handiko produkziodun industrietako langileak antolatzeko. 1937aren bukaeran CIOk Lanaren Federazio Amerikarrak baino afiliatu gehiago zituen.
|
|
|
1937an Roosevelt-ek kongresua
|
beste
erreforma bat egiteko konbentzitu zuen:
|
|
|
Protesta sozialak gutxik ukitzen zituzten, horietako adibide bat John Doss Passosen USA trilogia da. Orokorrean
|
beste
gai batzuk hartzen ziren, Ernest Hemingway horren agerkizun izanik. Gizarteari erromantze historikoak gustatzen zitzaion gehien, Margaret Mitchell-en Gone With the Wind da horren adibide ezagunenetako bat.
|
|
|
Lewis Hine k esplotazioa
|
beste
ikuspuntu batetik aztertu zuen. Etorkizunera begiratzen zuten argazkiak atera zituen, momentuko eskasia erakutsiz.
|
|
|
Amerika amerikarrei erakustea zen helburua, biztanle guztien laguntza beharrezkoa zelako eta argazkien bidez jendearen begiak irekitzea bilatzen zen; New Deal aren aldeko propaganda modu bat bezala ikus daiteke. Bilduma honek baditu ere gobernuko
|
beste
erakunde batzuetan eta gobernuz kanpoko erakundeetan ateratako argazkiak. 1944an Kongresuko Liburutegira eraman zuten.
|
|
|
Hegoaldeko argazkiez gain hiri eta industrien irudiak jasotzen hasi ziren. Garai honetan taldean
|
beste
partaide batzuk sartu ziren: Marion Post Walcott, Jack Delano, John Vachon eta John Collier.
|
|
|
Argazkilari talde zabal hau baserritarren isolamendua islatzen saiatzen zen askotan, hauen arazoaren oinarria kontsideratzen baitzen isolamendua. Galdutzat emandako pertsonen erretratuak egin behar zituzten eta nahiz eta nekazari munduaren eskasiaz arduratu batez ere, honek
|
beste
maila sakonagoetara eramaten zituzten. Arraza diskriminazioen aztarnak jasotzea nahi zutela esplizituki dioen dokumenturik ez da aurkitu, baina bildumak gai honen inguruko irudi asko erakusten ditu, segidan ikus daitekeenez.
|
|
|
FSAko argazkien estiloa errealismo eta modernismoaren artean kokatzen da. Alde batetik gizarteko egia gordina eta biluzia erakusten du, baina
|
bestetik
objetibitate berria deiturikoa erabiltzen dute, hau da, oso irudi geometrikoak: jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela.
|
|
|
Gauzak ziren bezala erretratatu nahi zituen eta bere lanaren indarra horretan oinarritzen da. Irudi baten xehetasunek
|
beste
edozein planteamendu artistikok baino gehiago adierazten duela uste zuen. Askotan segundo edo momentu bikainaren zain orduak ematen zituen.
|
|
|
Ekonomistak ez dira ados jartzen sorreraren arrazoiekin, baina orokorrean, hogeigarren hamarkadako oparotasuna oinarri ezegonkorren gainean eraikita zegoela onartzen da.
|
Besteak
beste, honako ahultasun estrukturalak aipatu izan dira:
|