|
2004
|
|
|
Gaurko egunetik begiratuta, bizitzak eman didan esperientziarekin, Pauline Bernardetteren kontrako izpiritua zela iruditzen zait. Izanez ere, nire mojatxoak zera ematen du, bihotz baten partez hamar bihotz ttiki ttiki dituela handik eta hemendik partituak, hamar bihotz ttiki katuen txintxarriak bezalakoak, eta
|
beraietan
mugimendu handia dabilela beti, alai edukitzen dituela esate baterako hiru, goibel eta mutu bi, eta beste bat zartatua, eta beste lau haserre eta soinu txarrarekin. Horregatik erantzuten dit erantzuten didan bezala, eguna komentutik kanpora pasatzen duenean:
|
|
|
Egun hartan, Pauline Bernardettek komentuan sekula egiterik ez dagoen gauza bat egin zuen, ateak zabaldu eta gure lorategian sartzen utzi kanpoko jendeari. Sei neska mutil ziren, motxila eta botadunak, komentuaren arkupetan azaldu eta
|
beren
mendi denda zabaltzeko baimena eskatu zutenak.
|
|
|
Bertan denetarik dago, eta ez belarra eta lorea bakarrik. Fruta arbolek, esaterako, lerroak eta lerroak hartzen dituzte, eta mojek marmeladak egiteko erabiltzen dituzten muxika, aran eta gereziak ernatzen dira
|
beraietan
. Oilategiak ere badaude, eta baita ukuiluak ere, ukuilu berezi eta ederrak; bereziena eta ederrena nirea dela, noski.
|
|
|
Oilategiak ere badaude, eta baita ukuiluak ere, ukuilu berezi eta ederrak; bereziena eta ederrena nirea dela, noski. Gauzak hola, eta lorategia hain handia zenez, ez zegoen arazorik, gazteak lorategian geldi zitezkeen,
|
beren
denda eta guzti. Arazoa zen komentuko legeek galarazi egiten dutela edozein kanpotarren sarrera, zeren gure komentua itxia baita, klausurakoa.
|
|
|
—Esan dizuet egundoko gerezi jatea egingo genuela gaur —hots egin zuen Rubiok halako batean,
|
beraien
azpi asmoak agerian jarriz— Eta lekua. Zer iruditzen zaizue lekua?
|
|
|
Gehien gehiena Bizkarrokerri entzuten zitzaion, gerra hitza behin eta berriro aipatuz: gerran hil zen Serapiok, gerra galdu eta gero, gerra irabazi zutenek... baina kosta egiten zitzaidan
|
beren
jardunaren haria hartzea. La Vachek ere adi entzuten zuen salatik zetorrena, baina hala eta guztiz ere, nahiz bera eta biok izan ukuiluan esna geunden behi bakarrak, nahiz nik berarekin hitz egiteko gogo izugarria eduki, ez nintzen beragana joatera ausartu.
|
|
|
—galdetu nion Bidaniri,
|
berak
egondako belaze borobiletik bistara gelditzen baitzen Balantzategiko ataria.
|
|
|
Azken batean, ez zen zuzena, ez zen justiziakoa, desberdintasun handia zegoen kontu hartan, zeren berak pagatzen ez zuen prezioa pagatu beharra baineukan laguntasunagatik. Nik ez nion ezer eskatzen laguna izateagatik, bakarrik horixe bera, laguna izatea;
|
berak
, berriz, laguna izatea eta umiltasun gehiegizkoa eskatzen zidan. Bere petralkeriak txintik atera gabe irensteko behar beharrezkoa zen umiltasuna, hain zuzen ere.
|
|
|
Baina urtea joan eta urtea etorri, eta ezin zituzten hiri hartako murailak zeharkatu. Akilesek
|
berak
ere ezin izan zuen. Orduan, zer egin dute setiatzaile haiek?
|
|
|
—Behin batez, gizonak hasi ziren eraikitzen zelurat heltzeko zen izigarrizko torre handi bat, zeren eta gogo beitzien Jinkoaren pare izaitia —esan zidan behin komentuko lorategian geundela— Eta ari ziren lanean, eraiki zien torrearen zati bat
|
beren
aitzur, pala eta pikotxekin eta horra non Jinkoak nahasi zituan haien mihiak. Ustegabeian, ez zeioen elkarri entelegatzen.
|
|
|
Pauline Bernardetteri segituan joan zitzaizkion estutasunak, eta bere begiak onera etorri ziren, onera eta hoberenera. Pozezko txinpartak azaltzen ziren
|
beraietan
.
|
|
|
Baina La Vache patxadakoa zen, eta, segidan erantzun gabe, goitik behera aztertu ninduen. Bere begiak ikatza bezalakoak ziren, eta suaren gorritasuna ere antzematen zen
|
beraietan
.
|
|
|
—entzun nuen barruan. Koxkor guztiak pilatuta zeuden niregandik bospasei metrora, eta
|
beren
arnaskadak senti nitzakeen.
|
|
|
Nolanahi ere, oso kargamentu garrantzizkoa izan behar zuen, bai etxekoentzat eta bai Antiaju Berderentzat. Zeren, dudarik gabe, kargamentu kontu haiengatik egiten baitzuten hortzaundiek
|
beren
zainketa. Katalexu eta guzti, egin ere."
|
|
|
Ukuiluan eguerdi aldera sartu ginenez, neguko arratsalde laburretako bat neukan gauera arte: orduan etorriko ziren mendikoak
|
beren
zaldietan, orduan jarraituko genuen La Vachek eta biok Balantzategiko arazoez hitz egiten. Baina, suerteak hala nahi izanda, arazo haiei buruzko zerbait argigarria jakingo nuen arratsalde hartan; gurpilari lokatz izpi batek alde egingo zion, eta izpia, etxe hartako sekretu bat, nire eskuetara etorriko zen.
|
|
|
Zertarako behar dute hainbeste arroz Balantzategin?
|
Beraientzat
–
|
|
|
Eta bitarte guztian, gurpilari libratutako lokatz izpiak iristen zitzaizkidan: gerra izan zela haran hartan, fusilatu egin zutela Genovevaren gizona, La Vachek esaten zuen bezala gerra ez zela artean bukatu, Antiaju Berdek Balantzategi zaintzen zuela hortzaundien bitartez, zaldiak gauez jaisten zirela
|
beren
kargamentua hartzera, eta noizean behin bakarrik, gau jakinetan. Azkenean, izpi haiekin guztiekin lokatz figura bat lortu nuen, esaldi bat, egia bat:
|
|
|
Ez daukate ez ukuilu eta ez beste inolako babesik. Ez dute
|
beren
orduetan jaten, baizik eta ehiza egin ahal dutenetan, horrek estomagoei ekartzen dien kaltearekin. Behiok, berriz, libreak gara alde batetik, baina gure babes eta pentsuak ere baditugu.
|
|
|
Zergatik ez dituzte harrapatzen? Hor daude hortzaundiak
|
beren
katalexuarekin, egun osoan bazterrak miatzen, haran honetako mugimendu ttikiena ere zaintzen... eta halere, heltzen da halako gau bat, jaisten dira mendikoak beren zaldiekin, kargatzen dituzte jan zakuak, eta agur, beste sikario horiek ezta ideiarik ere.
|
|
|
Zergatik ez dituzte harrapatzen? Hor daude hortzaundiak beren katalexuarekin, egun osoan bazterrak miatzen, haran honetako mugimendu ttikiena ere zaintzen... eta halere, heltzen da halako gau bat, jaisten dira mendikoak
|
beren
zaldiekin, kargatzen dituzte jan zakuak, eta agur, beste sikario horiek ezta ideiarik ere.
|
|
|
Aldaketa bat, bazen zerbait. Kanpoan geldituko ginen, eta hartara mendiko jendea ikusiko genuen
|
beren
zaldiekin etxera inguratzen.
|
|
|
Beste behi beltzak,
|
beren
makalean ezer ulertzen ez zutenak, egoskor jarri ziren ukuilura sartzeko eskubidea zela-eta, eta Bizkarrokerri eta Genovevari asko kosta zitzaien haiek denak etxe aurreko belaze hesitura sartzea. Baina, azkenean, han geunden zazpiok.
|
|
|
Ordea ez ziren, apustu horiek, aurreko garaietan egindakoen zentzukoak, zeren
|
beren
helburua, asperkeria arintzea izan beharrean, une hartan neukan urduritasuna ahaztaraztea baitzen. Egia, oso urduri nengoen.
|
|
|
Hirunaka hirunaka, gutxienez hogeita hamar guardia jarri ziren etxe inguruetan etzanda.
|
Beren
fusilek ere mendiko biderantz begiratzen zuten.
|
|
|
Gau hartako bisitak aurrekoek ez bezalako zalaparta izan zuen. Mendikoek inoiz baino denbora gutxiago erabili zuten zaldiak kargatzeko, eta ondorenean,
|
beren
ohituraz bestera, ez zuten afaltzera gelditzeko asmorik ere azaldu. Despedidarakoan, Bizkarrokerrek oso serio hitz egin zien:
|
|
|
—Ez, hil ez. Bizirik harrapatu eta
|
beren
batailoia nondik dabilen esateko eskatuko die. Antiaju Berde batailoiaren atzetik dabil, ez gizon bakan batzuen atzetik —zuzendu ninduen La Vachek.
|
|
|
Baina esanak esan, eta haserreak haserre, ukuiluko behi gehienak ez zeuden
|
beren
kontura bizitzeko prest, eta egoera hark ezin zuen iraun. Ni seguru nengoen horretaz.
|
|
|
—Horiek jaso dute
|
beren
soldata! —atera zen bat batean La Vache, gertatzen ari zenaz jabetuta.
|
|
|
egun batean, Genovevak diskoak jartzeko ibiltzen zuen aparatua eramango zuten; handik pixka batera, armairuren bat bere ispilu eta guzti; hurrena, berriz, etxeko kikara eta plater jokoa. Gainera,
|
beren
hustu lana ez zuten etxean bakarrik egiten, basoan ere egiten zuten. Basoaren goiko aldea, gutxienez berrogei zuhaitzekoa, garbitu egin zuten erabat, eta egur guztia eraman.
|
|
|
Berealditako jokoa emango dizuete. Zezenek
|
beraiek
ez bezalakoa —esan zien hortzaundietako batek mutilei.
|
|
2010
|
|
|
" Lehen kristauek ez zuten auzirik erromatarrekin; juduak besterik ez ziren
|
beraien
etsaiak".
|
|
|
Hain izan zen handia arrakasta, ezen metropoliak puritanismo honen aurkako neurriak zabaldu baitzituen. Puritanoek antolaketa kongregazionista (hierarkia ahulekoa) aukeratu zuten eta parte hartze politiko mugatua ezarri zuten
|
beren
eragin eremuetan, hots, soilik elizen partaideek zuten boto eskubidea. Honen aurrean Ingalaterrak aipatutako Tolerantzia legea indarrean ezarri zuen.
|
|
|
Bi jarreron (arrazionalista eta pietista) arteko antza ez zen handia edukietan, baina biak erlijiositate orokor batean zeuden murgilduta, eta
|
beren
hizkera erreferentzia erlijiosoez josia zegoen. Diferentziak, ordea, handiak ziren edukietan.
|
|
|
Beste inora begiratu gabe gizakiarengan jarri zuen konfiantza, eta konfiantza honetatik atera zitezkeen ondorio etiko guztiak zukutzen saiatu zen. Gizakia
|
berez
zerbait handia zen eta horrek duintasuna izateko arrazoiak eman zizkion. Moralerako gizakiak Jainkoa gutxieneko baldintza gisa onartu behar zuen.
|
|
|
Errealitatera lotzen zuten kateak askatuz, ideia orokor batera kateatu zuen gizakia Kantek. Gizakia ahaltsua zen, bere kasa pentsa zezakeen, eta ezerk ez zuen determinatzen..., baina aldarri honek
|
berak
zamatu egiten zion jokamoldea, mugak ezarriz eta errealitate zati handiak ezkutatuz. Gizakia erlijio bakarraren diktaduratik, edo erlijioaren diktaduratik askatua zen, baina humanismo orohartzaile batera itzularazi zuen Kanten pentsamenduak.
|
|
|
Hau guztia kontuan hartuta, identitatearen aurkako diskurtso batzuk azkukre koxkorra bezala desegiten dira
|
beren
kontraesanetan. Kultura diferente askotatik datorren jendeari zaila egiten zaio ulertzea proposatzen zaien hiritartasun abstraktu hori; haien identitate zati garrantzitsuak alde batera utzi behar dituztelako, eta, pixka bat arakatuz gero, sekularizazio azal baten azpian balore erlijioso zehatzak berehala agertzen direlako.
|
|
|
Mendebaldeko baloreen aldarrikapena egiten denean, irakurketa historiko interesatuak egin ohi dira, mendebaldeko balore humanistikoak udaberriko loreak bezalatsu
|
berez
sortu izan balira bezala. Historiari zorrotzago begiratuz gero, mendebaldeko aurrerapen moralak itsaso beltz sakonetik aterata eta Leviathanen aurka erdietsitakoak direla ondoriozta daiteke.
|
|
|
Beste hainbat koloniatan ere pluralismo erlijiosoa oso indartsua izan zen. Europako etorkinek
|
beren
sinesmenak mantendu egin zituzten eta, era berean, handik eta hemendik, talde berriak sortu ziren. Honela, Europako edozein mugimendu berri berehala txertatzen zen kolonietako biztanleen artean.
|
|
|
Razek kulturaren funtzioaz gogoeta egiten duenean, ongizatearen osagai gisa ikusten du, nork bere buruaren identitatearen egituraketan parte zuzena hartzen du-eta. Hau guztia dela-eta, kultura
|
berez
zaindu behar den zerbait da, Razen ustez. Gainera, kulturen arteko konparazioak ez dira egin behar, edozein dela ere, guztiak berdin kohesionatzaileak eta izaera emaileak direlako.
|
|
|
Ez dira berdinak kultura minorizatu baten egoera edo gehiengoarena; etorkinak ekarritakoa edo bertakoa. Kulturen arteko harremanak ez dira
|
berez
berdinen artekoak, eta ezer ez egitea merkatu ekonomikoan esku ez hartzearen maila bereko axolagabetasuna izango litzateke.
|
|
|
Immigrazioak eska dezake eskubide liberalak errespetatuak izan daitezela, baina luke inolako eskubide nazionalik eskatu. Alegia, arrazoi ekonomikoengatik edo politikoengatik mugitu direnek lukete
|
beren
bizitza babesteko baino askoz eskubide gehiago eskatu. Murrizpen bitxia da hau gizakiaren historiako migrazioei erreparatzen badiegu.
|
|
|
Bestalde, nazioarteko antolaketa estatuen eskumenetan horzkada handia egiten ari da aspalditik; zer esanik ez, subiranotasun ekonomikoari buruz hitz eginez gero. Gaur egungo estatu gehienek subiranotasun murriztua dute eta
|
beren
gizartea kontrolatzeko besterik ez dute erabiltzen.
|
|
|
ikuspegi zabalena eta toleranteena aurren aurrenetik izatea eta, ondoren, nork bere baloreak umotu eta defendatzeko aukera izan dezala. Hartara, denak izango lirateke
|
beren
bizitza egitasmoa aurrera ateratzeko gauza. Egitasmoon arteko bateraezintasunak eguneroko sen onaz edo instituzio demokratiko eta parte hartzaile zabal batzuetan konpon litezke.
|
|
|
Askotan nork bere burua diferentzietan gehiago identifikatzen du, besteekin komunean duen osagaietan baino. Emakumeak, gazteak, homosexualak, irlandarrak edo elbarriak gehiago dira
|
beren
kautan emakume, gazte, homosexual, irlandar edo elbarri, gizaki deitzen den espezie bateko partaide baino. Zer esanik ez, identitatea oinarritzen duten ezaugarrietako bat gutxietsita sentitzen denean..., osagai hori besteen gainean gailendu eta, gure irudiaren erdigunea hartzen du.
|
|
|
Argudio honen kamustasuna ederki ikusten da, esaterako, garai hartan ateoentzako tolerantziarik aitortzen ez zela gogorarazten bada. Areago, tolerantziaren kontzeptuaren moldatzaileak, J. Lockek
|
berak
, katolikoei ere ukatu egin zien askatasun erlijiosoa, konpromiso politikotik ihes egiten zutelako beste subirano bati, Aita Sainduari, men egiterakoan.
|
|
|
ez dago merkatu librerik, ezta gizarte librerik ere, arau moralik ez badago. Gizarteak
|
berez
, merkatuak bezalaxe, antolatua behar du, eta antolaketa horrek morala izan behar du, hots, onetsitako balore batzuen araberakoa. Denak balio du leloa ez da askatzailea, eta oroitzapen txarrak dakarzkigu.
|
|
|
Erlijioen izaera bitxia da ikuspegi honetatik. Egia bakarraren jabea dela uste du, eta, barne kontraesanik sortu ezean, ezin du bestearen jarrera erlijioso alternatiboa onartu, erlijioak,
|
berez
, diferentearen baztertzaileak baitira, bekatari edo infidelaren kategoriapean jarriz. Abiapuntu honetatik abiatuz, gutxiengo erlijiosoen jazarpena erraz gertatuko da.
|
|
|
Hori erdiesteko ezinbestekoa da baldintza irmoak ezartzea: lehena, teoria filosofikoek eta erlijiosoek
|
beren
eduki metafisikoetatik teoria politiko bat garatzeko gauza izan dute; bigarrena, teoria politikoak berezko arrazoitze modu bat izango du eta, hori baliatuz, guztien artean lehen mailako adostasun batera heldu litzateke. Adostasun honen lehen edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da, hau da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea.
|
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen lehen euskal etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen
|
beraien
agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki.
|
|
|
" Sinetsi behar dituen egiek ez diote gogoa tapatzen, ez hertsitzen, bainan hazten: adimendua harmatzen diote filosofia zabal bati buruz, erakusten diotelarik nundik sortua den mundua, nork derabilan, zertarako den gizona bizirat deitua, eta zer ontasun baliosa den
|
berekin
daukan bethiereko arima... Erakaspen horiek ez dakarkete ez itsumendurik, ez etsimendurik:
|
|
|
Erakaspen horiek ez dakarkete ez itsumendurik, ez etsimendurik: girichtinoaren arabera, zeru lurrak adimenduari idekiak daude, adimendu batek eginak direnaz geroz, eta beraz jakintsunek ez dute zeren duda
|
beren
iker-lanetan; hala hala, bizia ez zaio biharamunik gabeko ziliporta ez deus bat, bainan Jainko on baten gerizapean baliatu behar duen arte saindu bat. Zoin urrun giren gogo ilhun eta kechu batzuen elhe beltzetarik!".
|
|
|
...tesia dela baieztatzea, filosofo eta moralisten goi mailako kontzientziek sentitua eta interpretatua; azken finean, liburu osoa kutsu modernista nabarmeneko kontzeptu eta esaldien multzo bat da, eboluzio materialistaren printzipioan oinarritua; bai, egileak gazte euskaldunen kastitatea du helburu liburuan, baina hortik urrun, galgarria da gazte horien federako eta heziketa moralerako, eta, hortaz,
|
beren
bizitzaren garbitasunerako eta kastitaterako; halaber, gure gain dagoenez liburu honen hartzaile diren gazte euskaldun gehienen zaintza eta arreta pastorala; eta egileari era aitatiar batean eta pribatuki zuzendu gatzaizkionez ez edukitzeko liburua jendaurrean gaitzesteko behar mingarririk, baina alferrik.
|
|
|
Areago, zientziaren historia osoko legenda seduzigarrienetariko bat ehundu da Galapagoetako txonten inguruan eta bai euren ustezko garrantziari buruz Darwinen teoriaren garapenerako. Legendaren arabera, Darwinek txori horiek behatu zituen Galapagoetan, ohartu egin zen
|
beraien
erradiazio adaptatiboaren hainbat ezaugarriez, eta horrexek zion ulertarazi bat batean eboluzioaren izaera. Eskuliburuetan zein Darwinen biografietan errepikatu egin da kontakizun hori, makina bat xehetasunez adelatuta.
|
|
|
Garai horretako esplorazio britainiarrei buruz esan ohi dena errepika dezakegu hemen ere, alegia, zientifikoa bainoago helburu nagusia militar edota geopolitikoa izan zela. Armand Davidek
|
berak
behin idatzi zuenez, zientziarentzat egiten zuen lan, eta aberriarentzat aldi berean.
|
|
|
Aipagarria da Clemence Royer izan zela lehen emakumea Frantziako Antropologia Elkarteko kide onartu zutena. Dirudienez, Royer andereak
|
beren
beregi itzuli zuen testua oker, bere ideietara makurtzeko. Titulua aldatu zion:
|
|
|
faisaiak giltzarri suertatu ziren. Izan ere, orain arte Armand David oro har naturalistatzat jo badugu ere,
|
berez
ornitologiaren alorrean sentitzen zen erosoen, eta horren froga litzateke 1877an plazaratu zuen Les oiseaux de la Chine, tomo bitan argitaratu Txinako hegaztiei buruzko liburu ederra, 772 espezie besarkatu zituena, 64 zientziarako berriak zirelarik. Bada, faisaiak behin eta berriro agertzen dira Armand Daviden bidaia egunkariko oharretan.
|
|
|
Ildo horretatik, Pio IX.ak idatzi zuen 1877an darwinismoaren aberrazioek ez dutela errefutaziorik behar, izan ere, kontra baitoaz bai historiaren, bai herrien tradizioaren, bai zientzia zehatzaren eta bai arrazoi hutsaren kontra, eta
|
berez
gaitzesten dira.
|
|
|
Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena. Alabaina, Schleicher en ideia horrek lotuta zeraman hizkuntzaren garapena ere prozesu progresibo eta lineala dela, emeki emeki hizkuntzak hobetuz doazela, eta ondorioz inplikatzen du halaber giza komunitateak sailkatu egin daitezkeela segun eta
|
beraien
hizkuntza garapena zein mailataraino iritsi den. Horrela eginez, era honetako sailkapen bat itxuratu zuen, hizkuntzen tipologia aintzat hartuz:
|
|
|
Euskara berez da desegokia zibilizaziozko kontzeptuak adierazi eta azaltzeko, eta, esan bezala, kondenatuta dago epe laburrean suntsitzera. Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada,
|
berez
berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin. Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke.
|
|
|
Euskara berez da desegokia zibilizaziozko kontzeptuak adierazi eta azaltzeko, eta, esan bezala, kondenatuta dago epe laburrean suntsitzera. Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez
|
berez
, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori berez gerta dadin. Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke.
|
|
|
Euskara berez da desegokia zibilizaziozko kontzeptuak adierazi eta azaltzeko, eta, esan bezala, kondenatuta dago epe laburrean suntsitzera. Hau da, euskararen desagerpena era natural batez etorri beharrekoa bada, berez berez, darwinismo linguistiko horrek ikusarazi bezala, orduan zergatik ez utzi prozesu natural hori
|
berez
gerta dadin. Gainera, suntsitu beharrean, beharbada, euskara aglutinatzaile izatetik flexibo izatera igaroko litzateke, eta bizirik iraun izan ere, euskarak dokumentaturiko aldaketa drastikoak pairatu ditu azken mendeotan, eta, egungo aditu batzuen beldurrak betetzekotan, behin eta ergatiboaren k hori galduta, hizkuntza preindoeuropar moldakaitza izatetik mintzaira indoeuropar peto petoa izatera pasatuko litzateke.
|
|
|
Kontuak kontu, 1926ko martxoaren azken egunetan aita Laburu Iruñetik ibili zen, biologiaren gaineko hiru hitzalditarako, eta Larreko k
|
beraien
kronika eman zuen Eskualduna astekarian, eta besteak beste hauxe zioskun:
|
|
|
Nolanahi, XX. mendearen azken laurdenean gure artean onarpen zabala irabazi du eboluzioa ulertzeko era osozkoak, alegia, eboluzioa guztiz zorizkoa dela, edo hobeto, ez dela naturaz gaindiko inolako boterek proposituren batetarantz gidatua, Darwinek
|
berak
adierazi legez. Horixe erakutsiko digu, kasurako, Xabier Amuriza bertsolari bizkaitarraren Menditik mundura 1977ko liburuak.
|
|
|
Victoria, Joseba eta Susana besotik hartuta daude, zutik, ezkerretara; gero, erdian, eserita, Redin —monsieur Nestor— eta Cesar irakasleak; hurrena, eskuineko aldean, Adrian, bera ere eserita, eta ni neu bere atzean zutik. Egon zukeen argazkian Paulinak ere, baina, nahiz Josebaren aitak, egileak, behin baino gehiagotan eskatu,
|
berak
ez zuen gurekin jarri nahi izan. Ez zela benetako ikaslea, esan zuen, soilik jostundegiko neska arrunta.
|
|
|
Hartara ez genian hainbeste denbora pasa izango pinguino haien artean". Pinguinoak La Salleko fraideak ziren, halaxe deitzen genien
|
beren
janzkeragatik, sotana beltza eta babero zuria eramaten zutelako. Zoriontsu sentitzen ginen Hipo bezalako pertsonen mende ez egoteagatik.
|
|
|
Denborarekin beti gertatzen da bazterrean utzitakoarekin, infernuarekin ere gertatuko litzaiguke—, kolegioko bizimoduaren mira ere sortu zitzaigun, eta neskak,
|
berak
batez ere, eta nesken artean Susana gehiena," aurreko ikasturtean pasatako memento onak" aipatzen hasi ziren, eta igandeetan Donostiara joaten convivencias cristianas esaten zitzaien ikasle bileretan ezagututako mutilekin egotera. Baina joera hura ez zen gailendu, ez ginen inoiz damutu aldaketaz.
|
|
|
Algara handienak Victoriak eta Adrianek egiten zituzten,
|
berak
ere apur bat edanda zeudelako; Cesarrek, berriz, inoiz baino aurpegi serioagoarekin entzuten zion bere kideari. " Zientzietakoek gehiago edan zenukete", aurpegiratu zion Redinek zerrategira iristen ari ginela.
|
|
|
Redin inguratu zitzaigun udaletxe azpiko tabernara joango al ginen galdetzera. Normalean, han bazkaltzen zuten
|
berak
eta Cesarrek, plazakoa bertakoa baino leku lasaiagoa zelako. " Bermuta hartzeko gogoa daukat —esan zigun— Oso edari txarra omen da.
|
|
|
" Hitz egin du Maderas de Obabako gerentearen semeak". " Faxistek ere badute
|
beren
bihotz koxkorra —erabaki zuen Cesarrek— Ez dute beren kideak ahaztuta geratzerik nahi. Gainera plazako piramide moztu horrek hobeto adierazten du gertatutakoa.
|
|
|
" Hitz egin du Maderas de Obabako gerentearen semeak". " Faxistek ere badute beren bihotz koxkorra —erabaki zuen Cesarrek— Ez dute
|
beren
kideak ahaztuta geratzerik nahi. Gainera plazako piramide moztu horrek hobeto adierazten du gertatutakoa.
|
|
|
Gorria eta zuria zen. " Telefunken markakoa da, aitak Frantzian erosia —esan zidan— Eta disko hau ere
|
berak
ekarri zidan nik eskatuta. Bera oso ondo portatzen da nirekin." Beste ahots bat zeukan bat batean.
|
|
|
bi lagun haiek, Espainiako gerra zibilaren aurreko garaietan kamioi batekin ibilitakoak kabaretetarako jende bilketak egiten, lapurretan ere ibilitakoak ferietan eta baserri bideetan, nornahi hil zezaketen baldin eta baldintza bakarra— Don edo Doñaren batek seinalatuetakoa bazen. Eta
|
berek
, noski, hil zezaketen guztia hiltzen zuten, hiltzaileak zirelako eta Onaren alde ari zirelako... " azken batean".
|
|
|
Pirpo eta Txanberlainen zirkua oso ikusia zegoen, emanaldi gehiegi zeramatzan, eta itxura batera ez zeukan harrera onik beste nazioetan. " Ikusi dugu nahikoa dantza eta nahikoa lehoi jostaketa —zioten Don eta Doñek— Epaiketen txanda da orain, epaiketak ere ez dira hutsaren hurrengo ikuskizuna." Handik aurrera, Pirpok eta Txanberlainek hainbat aldaketa nozitu zituzten
|
beren
egoeran, eta kezkatuta ere ibili ziren aldi batean, balio handiko zerbait galdu izan balute bezala. " Korsu patentea galdu diagu", esan nahi izan zion egun batean Pirpok Txanberlaini.
|
|
|
Egoera berrian, diru premia arazo larria bihurtu zitzaien berehala. Ez zeukaten negozioetarako bururik, ez zikinetarako eta ez garbietarako; ezin zuten,
|
beren
kultura gutxiagatik, postu altu samarrik lortu gobernu enpresetan, ezinezkoa zitzaien, bestalde, beren burua estanko batean edo taxi batean imajinatzea, eta segituan ukatu zuten Don batek zentzu horretan egindako eskaintza.
|
|
|
Egoera berrian, diru premia arazo larria bihurtu zitzaien berehala. Ez zeukaten negozioetarako bururik, ez zikinetarako eta ez garbietarako; ezin zuten, beren kultura gutxiagatik, postu altu samarrik lortu gobernu enpresetan, ezinezkoa zitzaien, bestalde,
|
beren
burua estanko batean edo taxi batean imajinatzea, eta segituan ukatu zuten Don batek zentzu horretan egindako eskaintza.
|
|
|
|
Beren
zirkua eraiki zuten berriro, eta Portugaldik isilka alde egindako emigranteak Frantziara pasatzeko eginkizuna hartu zuten. Jaso halako hamar edo hamabi mugan, Salamanca aldean, ekarri kamioian gordeta Pirinioetaraino, eta —Pirpo aurresku, Txanberlain atzesku— Anso eta Echo bezalako haranetan uzten zituzten.
|
|
|
Gora Euskadi askatuta, Independentzia, Muerte al fascismo. Angel, Berlino eta gainerako guztiak jabetuz zihoazen, nahiz sinestea asko kosta,
|
beren
etsaiak, ustez gerran erabat menderatuak eta lurperatuak, bezpiztuta zeudela, oinez zebiltzala ostera hilobiko harlauza kenduta. Kezkatuta ez ezik, erne zeuden denak.
|
|
|
Egiazki, divertimento bat besterik ez zen: gustatu egiten zitzaion tertulietan,
|
berak
eta bere lagunek hoteleko kafetegian arratsaldero egiten zuten solasaldiaren hasieran," argaldu egin naiz" edo" gizendu egin naiz" esatea; komentario arrunt hark lagunarteko giroa argitzen zuelako errepikapenaren poderioz. " Berrehun eta berrogei gramo galdu ditut azken aste honetan", edo" kilo eta laurehun irabazi ditut", zehazten zuen don Pedrok, eta berarekin biltzen ziren adiskideak, Obabako hiru maisuak batez ere, irrika eta zirika hasten zitzaizkion.
|
|
|
Okerrago: bere ikarak sortutakoak etortzen zitzaizkion burura, batez ere Errepublikazaleek hauteskundeak irabazi eta gero hotelean egindako oturuntzarena;
|
berak
pertsonalki eskaini zien oturuntzarena, hain zuzen ere, bere barruko ahotsak ondo asko zehaztu zion bezala. Gorabehera hutsal horrek alde politiko batean kokatzen zuen garbi.
|
|
|
" nazionalek" —faxistek— kriminaltzat joko zituztela herrietatik ihes egiten zutenak, eta harrapatzen zituzten lekuan fusilatu. Azkenean, bai
|
berak
eta bai Bernardino eta Mauricio izeneko maisuek gelditzea erabaki zuten. " Guk ez dugu ezer txarrik egin.
|
|
|
Begiak itxita pentsatzen jarri eta" egoera honek broma gaizto bat dirudi" esaten zion bere buruari. Izan ere,
|
berak
Ameriketan izandako aurreikuspenaren aurka zegoen gerra hura, erabat; berak jaioterri baketsu bat amestu baitzuen leku urrun hartan, ibai txiki eta mendi berdeez osatutako lurralde goxoa. Horren ordez, kanoien hotsa iristen zitzaion, eta Bilbo bonbardatzera etortzen ziren hegazkin alemaniarren zurrumurrua.
|
|
|
Don Pedrok mirari bat desio zuen, Josuek
|
berak
egin zuena baino handiagoa: ez bakarrik eguzkia eta ilargia geratzea, baita atzeraka jartzea ere.
|
|
|
Poz handia hartuko dute elizako santuek ere." Fray Victorrek purrustada batekin erantzun zion: " Lasaiago joango naiz elizara militarrek
|
beren
lana bukatuko dutela agintzen badidazu". Marcelino gazteak pistola hartu zion gerritik.
|
|
|
Entzuna zion Miguel maisuari Nafarroako batailoiko kideak nekazari ezjakin eta erdi basatiak zirela, eta
|
beren
lehenengo lana herri batera sartzean etxe aberatsetako ispiluez jabetzea izaten zela; baina hotelera sartu zirenek bere gelan zeukan arma bakarrik hartu zuten, Winnipegen erositako sei tiroko erriflea, Winchester markakoa. " Nondik atera duzu hau?", galdetu zion gizon beltzaranak erriflea aztertuz.
|
|
|
" Tartean, ez dut uste. Baina Pirpo eta horiek festetara inguratzen omen ziren
|
beren
kamioiarekin, eta batzuetan zure aita ere haiekin joaten omen zen. Soinuarekin, noski.
|
|
|
Zerrategiko Isidrok jai eman ziguk aste honetan. Festak bukatu arte
|
berak
bakarrik egingo omen dik lan." Edalontzia astindu zuen, xanpainari burbuilak ateratzen ote zitzaizkion. " Ez da horrenbesterako izango, Manuel —esan zion Adelak, bere bataioko izenaz deituz— Isidrok ere badaki deskantsatzen"," Zera jakingo du.
|
|
|
Neska haietako askori ez zieten mutilekin dantzarik egiten uzten;" pornografia" hitzaren esanahia ere doi doi ezagutuko zuten. Seguru asko, nire begiko ubeldua froga bat irudituko zitzaien, hala nola iruditu izan zitzaien
|
beren
gurasoei santu baten eskuko zauria: bazela bizitzan alde ezkutu bat, eta zenbait gautan izaten zituzten amets nahastuak ez zirela hain bitxiak.
|
|
|
Mauriciogatik ez zen horrenbeste larritzen, gizon heldua zelako, bera bezala hirurogei urteren bueltan zegoena, baina Bernardino arima apalekoa zen, gizon argia baina aldi berean inuzentea haur baten moduan. Ohizko bizimoduan ere justu samar ibiltzen zen Bernardino munduan; eskolako umeek
|
berek
ere zeinahi bihurrikeria egiten zioten, ez baitzituen inoiz zigortzen. Ohizko munduan hala, eta hiltzaileak nagusi ziren aldi hartan, nola?
|
|
|
" Ez dakit zer gertatzen den bailara honetan —esan zuen— Gehiegi edaten dute denek. Bai nire anaiak, bai Ubanbek, bai Sebastianek
|
berak
. Ez nuke esango mozkorrak direnik, baina horrela segitzera gaizki bukatuko dute.
|
|
|
Ba umeek esan zidatenez, Bikandi eta Isabel direlako bi horiek dabiltza garraioan.
|
Berek
eraman omen zituzten zoko horretaraino besteak tximeleta bila zebiltzan bitartean. Lau marmita bete gasolina, David.
|
|
|
" Eta, bide batez, beste gauza harrigarri batzuk ere entzun nitian —esan nion— Martinek kokaina hartzen duela, kasu." Teresarena izan zitekeen irribarre maltzur bat aurpegiratu zitzaion Josebari. " Mafiosoek ere
|
beren
bidea egin behar!", esan zuen. Agustinek ere irribarre egin zuen.
|
|
|
Den dena ondo zihoan, baina kolpetik okertu egin zen zerbait, eta gertatu zen pieza txikiren bat galtzen duten horiekin bezala, hasieran ez genuela ia ezer antzeman, soilik aldaketatxoren bat eguneroko bizitzan, baina handik gutxira, konturatzerako, orbitaz kanpo ikusi genuela geure burua. Tristea da astronautak zuri eta polit horiekin batera desegiten ikustea; tristeagoa oraindik poliki poliki lurreratzen ikustea, baina pilotuak hilda daudela jakinda, asfixiatu egin direla
|
beren
kabinetan lurreratu baino lehen. Eta bigarren aukera hori izan zen gurea, tristeena.
|
|
|
Etxeberriak,
|
berak
batez ere, ezin zuen portaera hura eraman, bera beste modu batekoa zelako erabat, oso anarkikoa, eta bileretan" Super" deitzen hasi zitzaion," supermilitante" esan nahiz bezala: " Superrek kontatu duen bezala"," Superren iritzia beste bat bada ere", eta dena hola.
|
|
|
Borrokara itzuli ezean, Ramuntxok eta Etxeberriak kastigua jaso zutela. " Ni ere
|
berekin
joango naiz adierazi nion azkar— Aspaldi honetan elkarrekin ibili gara, eta hemendik aurrera ere halaxe nahi nuke."" Horixe jakin nahi nuen", esan zidan Papik eskuetan zeukan sukalde liburua apalera bihurtuz.
|
|
|
Eta jakin ezazu izenak ziur egoteko bakarrik behar ditugula. Berriro esanda,
|
berek
dena kontatu dute. Hona etorri baino lehenago, gainera." Oso grabea zen entzuten ari nintzena.
|
|
|
nire sukalde liburuetan azaltzen ziren izenak. Baina halako batean" Candido", esan nuen, eta
|
berak
"; que Cdndido?", eta nik, erreflexu hutsez, eta erdi tontotuta nengoelako," pues Candido, el del cochinillo al horno", esan nuen, eta atzean neukan polizia batek," pero, Jesus, pno te das cuenta. Todo el tiempo nos esta dando nombres de gastronomos", eta Jesus hark maldizioka," pero sera posible este malnacido", eta hiruzpalau muturreko eman zizkidan segidan, eta besteak esan zion," espera, Jesus, mejor con esto", eta plastikozko poltsa sartu zidaten burutik behera, eta ematen zuen bihotza puskatu egingo zitzaidala.
|
|
|
Ez da umeen errua. Eskolan ez baliete monarcha direlakoen emigrazio heroikoaz alamenik emango,
|
berek
ez lukete hain modu afektatuan jokatuko). Bada, festa horretan tximeletari euskaraz ehunka izen ematen zitzaizkiola kontatzen hasi nintzen, eta bazela haien artean bat," pinpilinpauxa", bitxitasuntzat jo zitekeena intsektuaren hegaldatzeko modua imitatzen zuelako.
|
|
|
Mary Annek eta Josebak han jarraitzen dute oraindik. Hobe
|
berekin
gelditu izan banintz. Pentsamenduak bazter ilunetara joan zaizkit, eta letra beltzak idatzi ditut Mary Annek urtebetetze egunean oparitu zidan ordenagailu zurian.
|
|
|
Bazekiela azkenez zer egingo genuen bizimodu zibilera itzuli eta gero. Guller andrearena bezalako bulego bat jarriko genuen, baina kobratuz, eta bezeroak bilatzeko lana
|
berak
eta Trikuk egingo zuten, eta ni berriz gela batean kokatuko ninduten medium bezala jendearen etorkizuna asmatzen. Mamousinera iritsi arte ez zuen ele zentzugabe hura utzi.
|
|
|
Hamar minutu geroago, segizioko jendea bere etxerako bidea hartzen hasi zen poliki poliki, nor bere pentsamenduekin, goibel alde batetik heriotzaren garaipen bat ikusi berria zutelako, pozik bestetik
|
beren
gorputzaren epeltasuna sentituz(" gu hemen gaude oraindik, mundu eder honetan"). Ezagunen artean, Opin eta zerrategiko hainbat langile ikusi nituen aurrena, eta jarraian zerrategiko gerentea, Josebaren aita, oso eroria iruditu zitzaidana(" ez sobera kezkatu esan izango nion, zure semea Frantzian dago, arriskurik gabe").
|