|
2004
|
|
|
Gazte moxkortuen kontra, ukuiluko adiskideen kontra, etxeko jabearen kontra; beti defendatu behar dira lagunak. Egia hau, ordea, ez da segituan ikasten direnetakoa, eta nire Balantzategiko
|
lehen
hilabete haietan ez neukan ikasia, eta ondorioz ez nion kargurik hartu La Vacheren kontra hitz egin zuen Bidani behi gorriari. Eta Bizkarroker morroiaren aurrean ere berdin jokatu nuen, ez nion kolpe keinurik ere egin nire laguna babotzat jo zuenean:
|
|
|
Nire
|
lehen
banketeko egun hartan, oso gustura egon nintzen. Eta ez bakarrik jan kontuagatik, baita Genovevak salan jartzen zituen diskoengatik ere.
|
|
|
" Hura bai izan zela egun tristia enetako, Mo.
|
Lehen
infernua, orain infernua eta erdi. Bost hilabete iraganik nituzun bortuan kabalekilan bakartarzunean ibili gabe, eta jiteko zena are ilhunago ikusten nizun.
|
|
|
" Polinañi", erraiten zitadazun," ezkontzen garelarik, azienda eta lurrak sal, eta Pariserat joanen gituzu errestorant baten ezartzera". Egiatan erraiten deitzut, Mo, hori behatu neion
|
lehen
egunean heda heda erori nintzela destrenputurik. Daigun egunean erran neiozun:
|
|
|
Nekatuegia nengoen eztabaidan hasteko eta, bestalde, ez nuen
|
lehen
egunean bertan haserre bat eduki nahi. Beraz, isildu egin nintzen.
|
|
|
Beraz, isildu egin nintzen. Baina, aurrerantzean, gogoan izan nuen bere erreakzio hura, denborarekin hartuz joango zen portaeraren
|
lehen
seinalea.
|
|
|
ez erreka bat, ez artasororik, ez belar edo landare desberdineko baratzerik. La Vachegatik ez izatera, ez dakit zer pasako zen
|
lehen
hilabete haietan. Beharbada asperkerian eroriko nintzen, ukuiluko behi makalengandik bereizi nintzenean bezala.
|
|
|
Eta, nik uste, den denak basurdeengatik. Sastrakan bizi ziren bost senide haiek gure ondotik korrika pasatzen ziren bakoitzean, La Vacheri
|
lehen
egunekoa gertatzen zitzaion: ezaguera galduta bezala gelditzen zen aurrena, basa animalia haien deia entzunez edo, eta ondorenean petraldu egiten zen zeharo.
|
|
|
Agian hego haizea egiten zuelako, geure sorlekuari bisita egiteko gogoa erne zitzaigun bioi. Eta abiatu, bidatzurrak eta bideak zabaltzen hasten ziren parajeetaraino jaitsi, eta eguna bukatu baino
|
lehen
gure haran zaharraren erpinean jarri ginen begira.
|
|
|
—Hori trufa duzu, Mo —atera zen bera niri azenario ttiki bat emanez— Zu ez zira neholaz ere zaharturik. Orhoit zite nola ibili zinen
|
lehen
aldiz, Altzurukura joan ginelarik. Trapataka egin zenuen ingurua.
|
|
|
Komentuko belazean etzan nintzenerako, hartua nuen erabakia: zuzendu, orraztu eta txukundu egingo nuen nire bizitzaren
|
lehen
partekoa. Egunen batean, premia sortuz gero, jarraituko nuen beste parteekin.
|
|
|
|
Lehen
kapitulua
|
|
|
Pauline Bernardettek esaten dizkidanak. Nire
|
lehen
kolpea, jaiotza 31
|
|
|
—Zoaz Balantzategira, lagun. Hobe erabat ilundu baino
|
lehen
etxeratzea —kontseilatu ninduen Setatsuak, eta isilik, ordu arte gertatutakoa hausnartuz, basoan behera abiatu nintzen poliki poliki. Errekara jaitsi, errota zaharraren aurretik pasa, eta Balantzategin egongo nintzen.
|
|
|
Pauline Bernardettek esaten dizkidanak. Nire
|
lehen
kolpea, jaiotza.
|
|
|
—Hain zinen flakaturik
|
lehen
aldiz elkarrekin ezagutu ginelarik, aspaldiko egun hartan! —suspiriatzen du orduan moja ttikiak— Baina ni bizi nizano ez zira goseturik izanen, Mo.
|
|
|
"
|
LEHEN
KAPITULUA"
|
|
|
Dei hura eta ondorengo banketea —nire bizitzako bigarrena, hain zuzen— desertuan aurkitutako
|
lehen
oasia izan ziren niretzat: hantxe hartu nuen deskantsu, hantxe nireganatu nuen bidaiarekin jarraitzeko kemena.
|
|
|
La Vachek bere teoria azaltzea nahi nuen. Bera zen Balantzategiko arrarotasunaren ikertzaile
|
lehena
, eta hartaz hitz egiterakoan berak izan behar zuen esku.
|
|
|
Bitartean, beste gurpil batek ere, Denborarenak, aurrera egiten zuen, eta udaberriko eguzkiak gero eta gehiago berotzen zituen bazterrak. Den dena bizi bizirik zegoen, eta
|
lehen
euli bat, zizare bat edo barraskilo bat egondako lekuan, ehun euli, ehun zizare edo ehun barraskilo ikus eta zapal zitezkeen orain. Gure haraneko erreka koxkorrak berak indartsu egiten zuen bere bidea; purrustaka, eta ez, orduantxe arte bezala, erretenaren tankera guztiarekin.
|
|
|
Antiaju Berderen guardiek Usandizaga hila zutelarik, eta preso eramana Balantzategiko ugazaba andre Genoveva, behiok bakar bakarrik gelditu ginen etxean. Eta,
|
lehen
mementoetan, lasaiago ere sentitu ginen denok, zeren gerrak erabat bukatua baitzirudien gure haranean, eta ez baikenuen, bestalde, inongo nagusiren aginduak betetzen ibiltzeko obligantzarik. Ordea lehen memento haiek pasa zirenean, ukuiluko jende gehiena urduri jartzen hasi zen.
|
|
|
Eta, lehen mementoetan, lasaiago ere sentitu ginen denok, zeren gerrak erabat bukatua baitzirudien gure haranean, eta ez baikenuen, bestalde, inongo nagusiren aginduak betetzen ibiltzeko obligantzarik. Ordea
|
lehen
memento haiek pasa zirenean, ukuiluko jende gehiena urduri jartzen hasi zen. Faltan botatzen zituzten pentsu banketeak, faltan baita ere iragan egunetako disko eta musikak, eta hala galdetzen zioten elkarri:
|
|
|
Orduantxe esan genion agur Genovevari, eta harrezkero —eta
|
lehen
mementoetako poza kenduta—, oso sosegu gutxi izan genuen ukuiluan. Behi makalek ez zuten konprenitu nahi, ez zuten agur hura betirako despedida izan zela ikusi nahi, eta etengabe egiten zuten galde:
|
|
2010
|
|
|
"
|
Lehen
kristauek ez zuten auzirik erromatarrekin; juduak besterik ez ziren beraien etsaiak".
|
|
|
Voltaireren jarrera ez zen izan historiako
|
lehen
jarrera tolerantziazale teorikoa. Sarri aipatu zuen Voltairek berak beste pentsalari bat.
|
|
|
Biziki estimatzen zituen J. Lockek afera erlijiosoetan erakusten zituen zuhurtzia, egia bakar eta baztertzailetik berehala urrundu beharra, eta haren arrazionalitate ausarta, arimaren existentzia ere zalantzan jartzerainokoa, hain zuzen ere. Lockek ia mende bat lehenago idatzia zuen bere A Letter concerning Toleration (1689), eta han tolerantzia erlijiosoaren
|
lehen
defentsa sistematikoa egiten zen. Gogoan izan behar da herrialde germaniarretako sukar erlijioso politikoa Ingalaterrara ailegatu zen garaian idatzi zela liburu hau.
|
|
|
Hemen tolerantziaren eremuan
|
lehen
nobedade filosofikoa nabarmendu zen. Tolerantzia erlijioaren batasunaren edo estatuaren orekaren onerako onartu zenean zerbait aurreratu zen, baina arrazoi berberek askotan gauza bat eta kontrakoa defendatzeko balio zezaketen; erlijioaren batasuna eta estatuaren oreka berdin berdin erabili ahal ziren jazarpenerako.
|
|
|
Baita filosofian ere.
|
Lehen
Herbehereetan gertatu zen bezala, egoera politikoak bultzada filosofikoa eragin zuen.
|
|
|
Argudio erlijioso eta politiko zuhurrengatik Ingalaterran eta bere kolonietan tolerantzia epel bat ezarri zen legez. Alabaina, hauxe da aurrerapena,
|
lehen
aldiz iritzi desberdinak esateko aukera lege batean agertu zela.
|
|
|
Mundu protestantean puskatu zen
|
lehen
aldiz egia bakarraren eredua. Edo hobeto esanda, derrigorrez konpartitu beharreko egia bakarraren eredua.
|
|
|
Erlijioaren izaera ez zen askorik aldatzen; are gehiago, erlijioak gero eta garrantzi handiago zeukan hainbatentzat, haien bizitzaren ardatz bihurtzeraino. Ingalaterratik Ameriketara joan ziren
|
lehen
kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun horietara. Gezurra badirudi ere, haien zintzotasun erlijiosoak eragin zuen tolerantzian eman zen lehen aurrerapauso legala.
|
|
|
Ingalaterratik Ameriketara joan ziren lehen kolonoak, edo Herbehereetatik Afrikako hegoaldera joandakoak, haien erlijiositatea modu zintzoago eta sakonago batean bizitzera abiatu ziren leku ezezagun horietara. Gezurra badirudi ere, haien zintzotasun erlijiosoak eragin zuen tolerantzian eman zen
|
lehen
aurrerapauso legala. Haien zintzotasunak, eta haien ahultasunak, biek batera, erlijio aferak estatuaren eginbeharretatik erauztera bultzatu zituzten.
|
|
|
Haien zintzotasunak, eta haien ahultasunak, biek batera, erlijio aferak estatuaren eginbeharretatik erauztera bultzatu zituzten. Nork bere egia eta bizimodua aurrera ateratzeko, erlijio aferetan agintearen abstentzioari derrigorrezkoa iritzi zioten Ameriketako puritanoek
|
lehen
aldiz. Erlijioaren onurarako estatuak ez zuen zertan ezer esan haren gainean.
|
|
|
Tolerantziaren legeak, taldeen aniztasuna zabaltzeaz gainera, AEBetako protestantismoari hiru ezaugarri berezi eman zizkion.
|
Lehena
, kongregazionismoa antolaketa modu gisa, honengatik ez zegoen elizen antolaketa finkorik eta tokian tokiko sektak eta adarrak sortu ziren. Bigarrena, esperientzia pertsonalaren garrantzia.
|
|
|
|
Lehen
susperraldi erlijiosoa hamarkadan gertatu zen. Garai honetan aukeratuen eta ez aukeratuen arteko muga puskatu egin zen eta elizek sinesgabeei ateak ireki nahi izan zizkieten; bestetik, protestantismoaren ministroak (Bibliaren ikerlariak) predikatzaile bihurtu ziren, jendea pertsuasioz eta karismaz bereganatu nahi zuten elizgizonak.
|
|
|
Horra beste gertakari esanguratsua: erlijiositate mota batek kolonien independentzian eta
|
lehen
antolaketa demokratikoan lagundu zuen.
|
|
|
Filosofian estatua eta eliza bereiztearen aldeko jarrera eta giza borondatearen nagusigoa indartzen hasi ziren; erlijioan, bere aldetik, muturreko jarrera anitzak eta minoritarioak zabaltzen. Saltsa honen guztiaren emaitza AEBetako independentziaren ondoren Bill of Rights i egindako
|
lehen
emendakina izan zen, 1791.n:
|
|
|
Historian
|
lehen
aldiz, estatuak afera erlijiosoetan ezer esatekorik ez zuela aitortu zuen.
|
|
|
Antolaketa federalean, berriz, federazio askotan egiten zenaren aurkakoa egiten zen. Kolonietan erlijio ofizialek zirauten bitartean, federazioan ez zen erlijio ofizialik, konstituzioaren
|
lehen
emendakinak hala aginduta. Konstituzioari egindako laugarren emendakinak estatu guztietara zabaldu zuen erlijioaren eta politikaren arteko bereizketa.
|
|
|
Konstituzio federalari egindako
|
lehen
emendakinak edozein erlijioren alde edo kontra egitea esplizituki debekatu zuen. Hala ere, kolonietan erlijio batzuen alde egin zen beldurrik gabe, eskumen federalak baztertuz.
|
|
|
|
Lehen
etika moldeari perfekzionismoa deitzen zaio, eta gizakia hobekuntza moral baten bidean jarri behar delako ustekoa da. Tankera honetakoak dira erlijioak eta teoria orohartzaile guztiak.
|
|
|
Jarrera horren hutsuneen erakusle xume bi besterik ez:
|
lehena
, aurrerapen kreatzaileak ez dira beti tolerantzia giroan sortzen. Esaterako, musika garaikidea orain arras bestelakoa litzateke, lehen esklabotza izan ez balitz.
|
|
|
lehena, aurrerapen kreatzaileak ez dira beti tolerantzia giroan sortzen. Esaterako, musika garaikidea orain arras bestelakoa litzateke,
|
lehen
esklabotza izan ez balitz. Esklabotzari esker kultura beltza Amerika osora zabaldu zen, eta hara non erritmo afrikarrak blues, jazz, rock, reagge, son... bilakatu ziren.
|
|
|
|
Lehenik
Ilustrazioak erlijioaren aurpegi ilunetik askatu nahi izan zuen gizakia. Voltairek honela zioen Jean Calas epaibidean torturapean hil ondoren:
|
|
|
Bi kontzeptu bereizi behar dira hasieratik:
|
lehena
, gizabanako guztion aukera indibidualak errespetatu behar dira, eta honen ondoren, bigarrena, taldeen helburuak errespetatu behar dira:
|
|
|
" Bi eskubide kolektiboren artean bereizi genuke.
|
Lehena
taldeak bere partaideekiko duena da; bigarrena taldeak gizartearen gainontzeekiko duen eskubidea da".
|
|
|
|
Lehena
aurretik jarri behar da beti, Kymlickaren ustez. Taldeak bere partaideak errespetatu ditu ezer baino lehen.
|
|
|
denborak ere eskubide kultural eta nazionalak ematen dituela, ez lurraldetasun hutsak. Bizpahiru belaunaldiren buruan
|
lehen
migratzaile ekonomikoak izan direnek eskakizun kulturalak edo erlijiosoak aldarrika litzakete, eta, orduan, nork esango die ez dutela talde gisa inolako eskubiderik. Bertako minoriak eta kanpoko minoriak deiturak oso definizio ahulak dira ehun urteren buruan.
|
|
|
AEBetan, Frantzian eta Ingalaterran istiluak izan direnean bigarren eta hirugarren belaunaldiko etorkinak izan dira poliziaren aurrean. Urteak pasatu eta gero,
|
lehen
migratzaileen ondorengoak ez dira gizarte berrietako partaide integratuak sentitzen. Beltzek, magrebiarrek edo asiarrek nahimen berezituak gorpuztu dituzte mendebaldeko gizarteetan eta ez dute bat egin bertako gizartekideekin, ez politika migratzaileek nahi duten heinean, bederen.
|
|
|
Honelako kasuetan
|
lehen
jarrera gisa taldea eta erlijioen barne ohiturak errespetatu egin liratekeela ematen du, askotan balore filosofiko edo erlijiosoak jartzen direlako aurrez aurre eta horiek neurtzea zaila egiten baita. Ondoren hasi da balore desberdinen arteko demarekin.
|
|
|
Agerian dago eredu guztiek izango dutela zerbait onetik eta zerbait txarretik. Pluralismoak eta diferentziak elkarren ondoan ez dira
|
lehen
aldiz gizarte garaikideetan eman eta gizakiak beti izan du korapiloak askatzeko joera hori. Historian modu anitzetan jendeak bera bezalako beste batzuekin bizi behar izan zuen eta egoera horiek ezin ahaztu dira.
|
|
|
|
Lehen
eredu historikoa antzinako inperioak ziratekeen. Pertsian, Ptolomeoen Egipton eta Erroma klasikoan diferentziak errespetatu egiten ziren, denak istilurik gabe elkarrekin bizi ahal izateko.
|
|
|
konfederazioa eta estatu nazionala.
|
Lehenean
nazioak elkarren ondoan maila berean dira konfederazioaren partaide eta ahalmen osoa dute nahi dutenean alde egiteko. Gaur egungo Belgika, Suitza eta Bosnia Herzegovina lirateke honen adibideak.
|
|
|
Egoera ñabar honen aurrean gutxieneko akordio horretarako giza eskubideak
|
lehen
pausua direla pentsa liteke, baina eskubide hauen zailtasunak ikusita, beste kontzeptu zabalago bat erabili da interes eta eskakizun guztiak nola edo hala kudeatzeko. Elkarren arteko errespetua aurreneko mailan izan liteke.
|
|
|
jarrera toleranteak justifikazio desberdinak jaso zituela (teologikoak, politikoak, filosofikoak), haien arteko kontraesan gaindiezinik sortu gabe. Nago gaur egungo gizarte honetan pauso batzuk aurreratzeko moduan garela, eta
|
lehen
momentutik elkarren aitortzaren jarrera har dezakegula, okerragorik gertatu baino lehen.
|
|
|
Azken alor honetan aurreko eskemetan lekurik ez zuen tolerantziaren kontzeptua sortu zen; hots, egiaren jabe ez zirenek ere errespetua merezi zuketen. Pentsamenduaren historian
|
lehen
aldiz bestearen iritzia kontuan hartu beharreko arazoa zen.
|
|
|
Pluralismo erlijiosoari eman zitzaion
|
lehen
soluzioa ihesbide praktikoa besterik ez zen izan. Inperioko erresumetako eta printzerrietako buruak ziren erlijio askatasunaren jabe bakarrak.
|
|
|
Bertakoak ziren H. Grozio() eta B. Spinoza().
|
Lehenaren
ustetan, zuzenbide naturalaren defendatzailea zen aldetik, zuzenbide arrazional honek ez zuen zertan Jainkoaren zuzenbidearekin bat etorri. Zuzenbide natural hau, Jainkorik gabe ere, indar berekoa zen.
|
|
|
Zuzenbide natural hau, Jainkorik gabe ere, indar berekoa zen.
|
Lehen
aldiz legea eta erlijioa banandu egin ziren. Hau ez zen aurrerapen txikia.
|
|
|
Norbere iritzia ezezik, besteenak ere kontuan hartzekoak izan zitezkeen, arrazoimenaren erabilpenak emaitza diferenteak eman ahal zitzakeelakoan. Tolerantzia kontzeptuaren
|
lehen
harria jarrita zegoen.
|
|
|
Rawlsen proposamenak baditu abantailak.
|
Lehenik
eta behin, ez da saiatzen teoria metafisikoak eta erlijiosoak elkarren artean konparatzen. Nolabait ebatzi behar, ordea, haien arteko diferentziek sor litzaketen istiluak.
|
|
|
Hori erdiesteko ezinbestekoa da baldintza irmoak ezartzea:
|
lehena
, teoria filosofikoek eta erlijiosoek beren eduki metafisikoetatik teoria politiko bat garatzeko gauza izan dute; bigarrena, teoria politikoak berezko arrazoitze modu bat izango du eta, hori baliatuz, guztien artean lehen mailako adostasun batera heldu litzateke. Adostasun honen lehen edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da, hau da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea.
|
|
|
lehena, teoria filosofikoek eta erlijiosoek beren eduki metafisikoetatik teoria politiko bat garatzeko gauza izan dute; bigarrena, teoria politikoak berezko arrazoitze modu bat izango du eta, hori baliatuz, guztien artean lehen mailako adostasun batera heldu litzateke. Adostasun honen
|
lehen
edukia berak irudikatutako lehen printzipioa izango da, hau da, guztiek ahalik eta askatasunik handienak izatea. Gero denborarekin beste batzuetara hel liteke, besteak beste, gizaki guztiek gutxieneko bitarteko materialak izan ditzatela, adibidez.
|
|
|
Nolanahi, 1876 urtea mugarria izan zen
|
lehen
euskal etxeen fundaziorako, zeren, Euskal Herriko foruen galerak akuilatu egin baitzuen beraien agerpena. Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki.
|
|
|
Beraz, foruen abolizioaren kontra protesta egiteko sortu ziren, hau da, abiapuntuan euskal etxeek helburu politikoa zuten, baina luze barik aisialdira eta laguntza eta sorospenetara bideratu ziren nagusiki. Montevideon sortu zen munduko
|
lehen
euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin.
|
|
|
Montevideon sortu zen munduko lehen euskal etxea 1876an, La Sociedad Protectora de la Inmigracion Vascongada Laurac Bat zeritzona, eta hurrengo urtean Buenos Airesen eratuko zen La Sociedad Vasco Española Laurac Bat elkartea. Izen horiek argi uzten dutenez,
|
lehen
elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin. Hala ere, jadanik 1880ko hamarkadaren lehen urteetan bai Montevideoko eta bai Buenos Aireseko euskal etxeetan piztu ziren eztabaida biziak euskaldun guztiak integratzeko, aintzat hartu barik jatorriz nondarrak ziren.
|
|
|
Izen horiek argi uzten dutenez, lehen elkarte haiek hegoaldeko lau probintzietako kideak onartzen zituzten soilik, eta bizpahiru hamarkada joango ziren, Bidasoako alde bietako euskaldunak batera elkarte berera bildu aitzin. Hala ere, jadanik 1880ko hamarkadaren
|
lehen
urteetan bai Montevideoko eta bai Buenos Aireseko euskal etxeetan piztu ziren eztabaida biziak euskaldun guztiak integratzeko, aintzat hartu barik jatorriz nondarrak ziren.
|
|
|
Hortaz, Jose Aretxabaletak artikulu bat argitaratu zuen Laurak baten, bere eskutik ateratako
|
lehena
eta azkena izango zena, erredakzio kontseilua abandonatzera behartuko zuena, eta eztabaida bizi bizia ekarriko zuena.
|
|
|
Azken xehetasun bat, esanguratsua dena: Montevideoko Centro Vascongado elkartea izan zen
|
lehen
euskal etxea 1883anbere baitan Bidasoako alde bietako euskaldunak onartu zituena, bere estatutuetako lehen artikuluan halaxe argituta.
|
|
|
Azken xehetasun bat, esanguratsua dena: Montevideoko Centro Vascongado elkartea izan zen lehen euskal etxea 1883anbere baitan Bidasoako alde bietako euskaldunak onartu zituena, bere estatutuetako
|
lehen
artikuluan halaxe argituta.
|
|
|
Gogoratu bide batez, Pariseko Institutu Katolikoak antolatu zuela 1888an jakintsu katolikoen
|
lehen
biltzarra, eta bertan Armand David naturalista ezpeletar handiak darwinismoaren aldeko bere datuak garandu zituela, istiluak gorabehera. Hau da, Augustin Larraldek bazuen eboluzioaren teoriari buruzko berri zuzena, herrikide baten ahotik artez artez jasoa.
|
|
|
Parentesi artean bezala, beste dokumentu bat erakutsiko dut,
|
lehen
ortodoxia horren pisua begien bistakoa bihur dakigun darwinismoari doakiola. Aipatuko dudana Eskualdun Ona astekariaren 1905eko zenbaki batetik hartua da, hots, hiruzpalau urtez izenaz aldatutako Eskualduna astekaritik.
|
|
|
—Egia bera; frogatua duk orai gure
|
lehen
aita chimino sorthu zela eta gero, emeki emeki, hobetuz eta abilduz gizona, hein huntarainotu dela.
|
|
|
Konturatu zarenez, Etxeparek Laplace-ren teoria du eskuen artean eta hor azaltzen digu eguzkitik jaurtitako ziliporta modura sortua dela Lurra, zipriztin gisa, eta gerora bertan bizia agertu dela. Lerro trinko gutxi horietan ezkutatuta,
|
lehen
begiratuan ikus daitekeena baino nahikotxo gehiago adierazi zigun Jean Etxeparek, edo, behintzat, horrelaxe ulertu zuen Piarres Lafitte kalonjeak, eta bai gaitzetsi ere, Lafittek birritan argitaratu zituen-eta pasarte horren pozoiaren kontrako antidotoak.
|
|
|
Haeckelen dibulgazio liburu horietariko bat euskaraz Unibertsoaren misterioa dei genezakeenaXX. mendeko
|
lehen
hamarkadetako manifesto antikristautzat jo da, eta kristoren oihartzuna eduki zuen maila guztietan. Txit arrakastatsu suertatu zen, eta esaterako, 100.000 ale baino gehiago saldu zituen argitaratu zen urtean, 1899an, eta ia hiru halako hurrengo hogeita hamar urtean:
|
|
|
Jakina, Haeckelen eragina da, azken batean, Lafittek ezabatu nahi duena. Piarres Lafitteren
|
lehen
erantzuna 1932 urtekoa da. Beribilez liburua agertu zelarik, Gure Herria aldizkarian" Notre maitre:
|
|
|
Bizente Aizpuruk liburu bi argitaratu zituen arren, ez duzu haren izenik aurkituko ohiko euskal literaturetan. Bestalde, Auñamendi entziklopediak eskaini dizkio bizpahiru lerro, baina, hiru libururen egilea dela adieraziz, eurotariko
|
lehena
, Itziarreko amabirjinari buruzkoa eta 1884an plazaraturikoa. Argi dagoenez, hor nahasketaren bat dago, izen bereko idazle bi bateratu direlarik, baina, esan gabe doa, ezinezkoa da Aizpuru ordiziarrak liburu bat idaztea artean jaio barik.
|
|
|
Dekretua irakurritakoan kontu bi daude niri bereziki deigarri suertatu zaizkidanak. Batetik,
|
lehen
pasarteko mataza nahasi horretan, konturatu zarenez, badaude eboluzio materialistari eta herentzia ondareari egindako aipamen guztiz esplizituak, Aizpururen liburua kondenatzeko erabakigarriak izan zirenak. Hau da, nola halako darwinismo barreiatu baten kutsua topatu zuen zentsoreak, eta gaitzesgarritzat jo.
|
|
|
Ezin dugu ahaztu, hirugarrenik, mugatuak direla baliagai eskuragarriak. Hiru egitate horietatik, Darwinek
|
lehen
inferentzia bat egin zuen: lehia ikaragarria dago" bizitzagatiko borroka" espezie baten kideen artean.
|
|
|
Horrez gainera, belaunaldi eta belaunaldietan zehar hautespen naturalak integratu egiten ditu ezaugarriak epe luzera, eta multzo koherenteetan biltzen ditu, ingurune presioetara egokituz. Alegia, hautespen naturalak arestian aipatu
|
lehen
urratseko zori hutsa, nolabait, bideratu egiten du, eta apurka apurka eta progresiboki elaboratu egiten ditu egitura geroago eta konplexuagoak, organo berriak, espezie berriak. Badu, hortaz, ezin saihestuzko ondorio bat:
|
|
|
Nolanahi, Armand David berehalakoan jabetu zen aurkikundearen garrantziaz eta luzaro barik espezie berriaren behin behineko deskribapena bidali zuen Parisera, albait arinen argitara zedin. Horrela, Armand David panda handia naturan aurkitu zuen
|
lehen
mendebaldarra izateaz gain, bada ere espeziearen deskribatzailea, berea izan baitzen lehen aurkezpen zientifikoa, eta hori dela-eta idazlan teknikoetan panda handia izendatzeko erabiltzen den Ailuropoda melanoleuca (David, 1869) denominazioak aita lazaristaren lehen deitura inkluditzen du.
|
|
|
Nolanahi, Armand David berehalakoan jabetu zen aurkikundearen garrantziaz eta luzaro barik espezie berriaren behin behineko deskribapena bidali zuen Parisera, albait arinen argitara zedin. Horrela, Armand David panda handia naturan aurkitu zuen lehen mendebaldarra izateaz gain, bada ere espeziearen deskribatzailea, berea izan baitzen
|
lehen
aurkezpen zientifikoa, eta hori dela-eta idazlan teknikoetan panda handia izendatzeko erabiltzen den Ailuropoda melanoleuca (David, 1869) denominazioak aita lazaristaren lehen deitura inkluditzen du.
|
|
|
Nolanahi, Armand David berehalakoan jabetu zen aurkikundearen garrantziaz eta luzaro barik espezie berriaren behin behineko deskribapena bidali zuen Parisera, albait arinen argitara zedin. Horrela, Armand David panda handia naturan aurkitu zuen lehen mendebaldarra izateaz gain, bada ere espeziearen deskribatzailea, berea izan baitzen lehen aurkezpen zientifikoa, eta hori dela-eta idazlan teknikoetan panda handia izendatzeko erabiltzen den Ailuropoda melanoleuca (David, 1869) denominazioak aita lazaristaren
|
lehen
deitura inkluditzen du.
|
|
|
Daviden laginketa mota agortzailea zen, hots, denetarik biltzen zuen eta kopuru handitan zakuratzen, Charles Darwinek edota Alfred Wallacek egin bezala. Edozelan ere, Armand David irus sentituko zen halako leku batean non hainbeste bizidun apart eta eder ikusi baitzituen
|
lehen
aldiz, eta seguru pozez beteko zitzaiola bihotza, ze, bai horixe, edozein naturalistarentzat arras gogo atsegingarria izan behar du esploratu gabeko lurralde batean murgiltzeak, zeinean egun birik behin eskuratzen duen altxor berriren bat, edo egunero ia.
|
|
|
Alde horretatik oso adierazgarria da, Tibeteranzko esplorazio bidaiaren ostean bere gaitzetatik sendatzeko asmoz Europara itzuli zelarik, Parisera iritsitakoan egin zuen
|
lehen
gauza zer eta Frantziako presidentea bisitatzea izan zen, eta noiz eta Gerla Franko prusiarra amaitu berritan, 1871 urteko azkenetan. Soilik misiolari soil bat zela kontuan hartuta harrigarria suertatu arren, Adolphe Thiers presidentearekin hainbat biderrez bildu zen, eta elkarrizketa horietan justu justuan zeintzuk mintzagai eduki zituzten ez dakigun arren, badirudi Zhoushan irla eskuratzearen komenientziaz egin zutela berba:
|
|
|
Halandaze, Darwinek oihartzun ozena lortu zuen irla osoan. Ez dago esan beharrik, darwinismoak Alemanian ere eduki zituen detraktoreak, baina, Alemanian arrakasta galanta irabazi zuen
|
lehen
unetik beretik, eta Espezieen jatorria jadanik 1860an agertu zen alemanierazko bertsioan eta, areago, bost edizio saldu zituen urte horretan bertan. Ernst Haeckel nabarmendu zen Alemaniako darwindarren artean.
|
|
|
Darwinismoak Frantzian eduki zuen harrera desfaboragarria azaltzeko hemen garanduko dugun bigarren arrazoia, niri bereziki azpimarragarria iruditzen zaidana, Espezieen jatorriaren frantsesezko
|
lehen
bertsioa izan zen, eta, izan ere, Darwin bera nahikoa atsekabeturik zegoen itzulpen hori zela-eta. Clemence Royer andereak frantseseratu zuen, 1862an argitaratu zelarik.
|
|
|
Clemence Royer ek aitzinsolas luze bat antiklerikal eta polemikoaerantsi zion liburuari, bere teoria sozial propioa zirriborratuz, zeinak ez baitzuen Darwinen ideiekin inongo loturarik, eboluzioa progresoaren nozioarekin estekatu baitzuen. Aipagarria da Clemence Royer izan zela
|
lehen
emakumea Frantziako Antropologia Elkarteko kide onartu zutena. Dirudienez, Royer andereak beren beregi itzuli zuen testua oker, bere ideietara makurtzeko.
|
|
|
Darwinismoak, esan gabe doa, ez zuen atarramendu onik atera garai horretako polarizazio politikoaren borroka eta liskarretatik:
|
lehen
itzulpen frantsesa kaltegarri suertatu zitzaion, oso.
|
|
|
Dena dela, batzuen batzuek Clemence Royer en aitzinsolasaren meritutzat aurkezten dute, aspaldian ahaztutako Lamarck zaharra eboluzio darwindarraren baratzera inguratu zuela, eta bai berpiztu ere. Frantziako zientziaren historiari dagokionez, ez da sekretu bat Darwin neurri batean dtjñ vu bat izan zela nolabait, hain zuzen ere XIX. mendeko
|
lehen
urteetako Cuvier/ Lamarck debatearen errepikapen gisara. Tranfbrmismoa izan zen debate horretan eztabaidatu zen kontzeptu nagusia, eta, erraz esateko, Cuvier-en fixismoa da Frantzian gailendu zena, harik eta Giard zoologoak lamarckismoa 1890 urte aldera atzera ere biziberritu zuen arte.
|
|
|
Nire ustez, oso interesgarria litzateke ezagutzea Espezieen jatorria Armand Davidek italierazko bertsioan irakurri zuen, ala ostera, frantsesez. Izan ere, dakigunez, darwinismoak Frantzian eduki izan zuen harrera guztiz desfaboragarriaren arrazoietariko bat, Darwinen liburuaren frantsesezko
|
lehen
bertsioa izan zen. Ziurrenez, Armand Davidek italierazko itzulpena erabiliko zuen, 1864an kaleratua.
|
|
|
Ezin dut gogoratu noiz ezagutu nuen Leon Uthurbururen figura, eta ez ere zer dela-eta, baina erakargarria suertatu zitzaidan
|
lehen
momentutik. Leon Uthurburu Barkoxen jaio zen 1801ean, eta hanka egin zuen gazte gaztetan soldadutzatik ihes.
|
|
|
Galapagos irlak 1535ean deskubritu baziren ere, luzaroan segitu zuten biztanlerik gabe, eta pirata eta baleazaleen aterpe bihurtu ziren XVII eta XVIII. mendeetan zehar,
|
lehen
animalia domestikoak bertaratu zituztelarik. Baleazaleek ekin zioten, geroago, inguru haietako ustiaketa zehatzari, eta kasurako 1788an Emilia baleontzi ingelesak 140 tona balea olio eta 888 larru itsas lehoirenak garraiatu zituen Londresera.
|
|
|
Esan bezala, Galapagos irlak 1832 urtean inkorporatu ziren Ekuadorrera. Jose Villamil Joly jenerala izan zen anexioaren promotore nagusia, eta bai irletako
|
lehen
gobernadorea ere, kolonizazio prozesua bultzatu zuelarik. Izan ere, Villamil jenerala Floreanan kokatu zen laurogei bat presorekin batera, pentsatuz epe laburrera 400 bat arima biziko zirela bertan.
|
|
|
Bost urte igarotakoan Villamil jenerala Ekuadorrera itzuli zen guztiz desilusionatuta eta, areago, zorrez josita. Hala ere, Quito eta Guayaquiletik galerianoak bidaltzen segitu zuten, eta Floreanako kolonia legerik gabeko gune ezin arriskutsuago bilakatu zen, halatan non,
|
lehen
kolonizazio ahaleginaren laborantza baztertuta batatak eta bananakareagotu egin baitzen baliagai naturalen ustiaketa, hala itsas lehoien larrua, nola dortoka erraldoien olioa, zeina Guayaquilgo argi publikoetarako erabiltzen baitzen.
|
|
|
Leon Uthurburu, hortaz, Guayaquilen aurkitzen dugu 1820ko hamarkadaren erdialdean, non laster bihurtuko baita hiriko merkataririk aberatsenetariko bat. Dirudienez, aberatsena beste euskaldun bat izan zen, hain zuzen Manuel Antonio Luzarraga Etxezurria (1796) mundakarra, armadore eta bankaria besteak beste, Ekuador osoko
|
lehen
fortuna bildu zuena. Nolanahi, Leon Uthurburuk ere bide egokia urratu zuen orduko Ekuador nahasi eta gora beheratsuan, eta aurrerapauso azkarrak eman zituen portu famadun hartan, negozioak alor oso desberdinetara hedatu zituelarik, esaterako, kostaldean perla eta koralen ustiaketan aritu zen, eta bai urre erauzketan Napo eta Pastaza ibaietan.
|
|
|
Batetik, Galapagos irletan ustezguanoa aurkitzen zen erruz, eta horrek erakarri zuen potentzia handien arreta. Gogora dezagun, Peruko guanoa 1839an sartu zen Ingalaterran
|
lehen
aldiz, eta laster hedatu zen Europa osorantz, ongarri gisa erabiltzeko. Artxipelagoaren kokapena, bestetik, balio estrategiko apartekoa bihurtu zen, Panamako kanalaren proiektuak aurrera egin zuen neurrian.
|
|
|
Ildo horretan, Pariseko Institutu Katolikoak jakintsu eta intelektual katolikoak biltzar batean bildu zituen 1888an, zientziaren eta eliza katolikoaren arteko errekontziliazioaren bila. Horrenbestez, Pariseko Geografia Elkarteko egoitzan egin zen
|
lehen
Nazioarteko Kongresu Zientifiko Katolikoa.
|
|
|
Gaur eguneko ikuspegitik gogoan hartu beharrekoa da hautespen naturala ondoz ondoko urrats bitan gertatzen dela.
|
Lehen
urratsean, bariazio genetiko handia ekoizten da, zigoto berri bat sortu arteko hainbat prozesuri esker: meiosia, gameto eraketa, ernalketa...
|
|
|
Zentraltasun horretan bermatuta, Schleicher ek, hiru arotan zatitu zuen giza espeziearen historia ebolutiboa:
|
lehenik
eta behin, hizkuntzaren organo fisikoaren eta dagozkion ezaugarrien garapenaren aroa, bigarrenik, hizkuntzaren garapenaren aroa, eta hirugarrenik, aro historikoa. Eskema horren baitan, Schleicher en ustez hizkuntzaren garapenak ditu estekatzen, batetik, antropoideen animaliatasuna eta, bestalde, gizakiaren benetako gizatasuna, eta horrenbestez, gizakiaren eboluzio progresibo eta linealaren ideia horretan, hizkuntza da gizakia egiten duena.
|