|
2000
|
|
|
Oro har, iragan mendearen bukaeran eta mende honen
|
lehen
hamarkadetan etxeak eraikitzea Amerikatik itzulitako indianoen esku egon zen. Karrantzan, Amerikarako emigrazioa oso nabaria izan zen, Gerra Zibilak eta Bigarren Mundu Gerrak horren bukaera markatu zuten arte bederen.
|
|
2001
|
|
|
Picasso, Rusiñol... muzin eginez, horrelakoek ez baitzuten bere interesik pizten. Horregatik atzera ere jo zuen eta XIX. mendeko lan ugari bildu zuen XX. mendeko
|
lehen
hamarkadatan. Goya, Domingo y Marques, Raimundo de Madrazo edo Salaren lanak, Beruete, Viladrich, Graner, Ricardo de Madrazo, Casas, Alvarez de Sotomayor, Lopez Mezquita edo Zubiaurre bizkaitarraren lan berriagoekin batera bildu zituen.
|
|
|
Zerrenda horrek iceberg aren punta baino ez du erakusten eta mundu guztiko adituek ohartarazi dute mende honetako
|
lehen
hamarkadetan izaki zoragarri asko desagertuko dela, kontserbazioarekiko babes, partehartze eta konpromiso maila nabarmen areagotzen ez badugu behintzat.
|
|
|
Eta bizitzako
|
lehen
hamarkadan hartzen du, hain zuzen, pertsonak ohitura hori; hamar urte horietan izaten da irakurtzeko plazera beharrizan onartu eta desiratu gisa eskuratzeko aukera.
|
|
|
Haurtzaroan eta nerabezaroan, gorputzaren hazkunde aldi garrantzitsuak izan arren, arrautzak egoki kontsumitzeak nabarmen laguntzen du haurren eta nerabeen nutrizio beharrak asetzen etengabeko hazkunde eta garapen organikoko etapa horretan. Hori dela eta, muga gutxi ditu bizitzako
|
lehen
hamarkadetan kontsumitzeak. Adin horietan, kolesterolari beldurra izateak, batzuetan, arrazoirik gabe murrizten du elikagai hori, eta horrek desorekak eragin ditzake elikaduran, hazkuntzan eta osasunean.
|
|
2002
|
|
|
XIX. mendearen
|
lehen
hamarkadetan goi mailako irakaskuntzaren garapenaaldez aurretik jorratu gabeko esparruetan gauzatu zen. 1818an BilbokoMerkataritza Eskolaren sorrerari Nafarroako Medikuntza, Kirurgia eta FarmaziaErrege Kolegioarenak jarraitu zion().
|
|
|
historiografiareneta gizartearen arteko lotura horren adibide ezin hobea delako Euskal Herriarenkasua; adibide ezin hobea, gaineratuko nuke, gehiegizko lotura horren ondoriokaltegarriak frogatzeko. Izan ere, XIX. mendeko
|
lehen
hamarkadan Real Academiade la Historia delakoak bere Diccionario edo hiztegia eta Llorente-k Noticias Historicas de las tres Provincias Vascongadas3 4 izeneko lan ospetsua argitaratu zituztenetik, eta zenbait urte geroago Aranguren, Sobrado, Novia de Salcedo edo Zamakola bezalako foruzaleek Euskal Herriko historiari buruzko beren ikuspuntu alternatiboak aurkeztu zituztenetik, hemengo historia urt... Foruen eta euskal partikularismoaren polemikaren ostean, nazio eta abertzaletasunaren inguruko polemika etorri zen; eta, berriro ere, interes politikoek instrumentalizatu egin zuten historia.
|
|
2003
|
|
|
Horrela, abiadura handiko trenbide sarea milaka kilometroko hedadura lortuko luke XXI. mende honetako
|
lehen
hamarkadan. Aurreikuspen hori, hala ere, ezda oso sinesgarria ezta planifikatzaileentzat beraientzat ere, finantziazio ahalmennahikorik ez dagoelako, eta gaur egun hainbat egitasmotan dauden atzerapenek etainkognitek berrets dezaketenez.
|
|
|
Hemeretzigarren mendearen
|
lehen
hamarkadetan goi mailako irakaskuntzaren garapena aldez aurretik jorratu gabeko esparruetan gauzatu zen. 1818an Bilboko Merkataritza Eskolaren sorrerari Nafarroako Medikuntza, Kirurgia eta Farmazia Erret Kolegioarenak jarraitu zion().
|
|
|
Nazio Batuek eta Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) hezur eta artikulaziotzat jo dute XXI. mendeko
|
lehen
hamarkada. Bi organismoek ohartarazten dute hezurren sendotasuna galtzea —osteoporosiaren patologia deritzona— mende honetako epidemia bihurtuko dela.
|
|
|
L. Valverdek (1988b) Gipuzkoako ume ez legitimoen bataio agiriak aztertu ditu, eta Trentoko garaitik XVIII. mende bukaera arte etengabe gutxitzera jo zutela erakutsi du. 1600eko
|
lehen
hamarkadan sasiko umeen zenbatekoa %26, 6 zen (oso zifra altua Europako beste edozein herrialderekin parekatua: XVI.ean Frantzian, %6a zen, eta 1600ean Ingalaterran, %4, 4); 1760ko eta 1770eko hamarkadetarako, ordea, %2, 1 edo 2,2ra jaitsia zen, Europako batez bestekoaren parera.
|
|
|
Sinesgarria da, hori bai, gerra eta egonkortasun politiko eta ekonomiko eskaseko garaian, ohituren halako lasaikeria gertatzea. XIX.eko
|
lehen
hamarkadan, esaterako, Gipuzkoan sasiko haurren gorakada txiki bat dago (%3, 8a). Hori da, oro har, Espainiako joera baita ere:
|
|
|
1994," Euskaltzaletasunaren formulazio politikoa kontrairaultzaren moldetan Bilbon XIX. mendearen
|
lehen
hamarkadetan", in J.B. Orpustan (zuz.): La Révolution française dans l, histoire et la littérature basques du XIXème siècle.
|
|
2004
|
|
|
Jakina, eskola haietako umeek euskarazko testu-liburuak behar zituzten, eta horretara jarri ziren zenbait. Sabino Aranak berak, esaterako, euskal gramatika bat idatzi zuen, eta aleren bat gehiago izan zen mendearen
|
lehen
hamarkada bietan, baina testu liburugintzak urte batzuk geroago hartu zuen benetako indarra, Eusko Ikaskuntzaren eskutik. 20ko hamarkadatik aurrera Bizkaiko eta Gipuzkoako Aldundiek herri txikietan sortutako eskoletan erabiltzeko ekoitzi ziren liburuok, batez ere.
|
|
|
Ikerketa oso bateskatuko luke horrek. Baina hitz gutxitan esan daiteke Arrasateko esperientziaren
|
lehen
hamarkadetan argi ikusten dela bultzatzaileek zeukaten ipar edo norabidearen bikoiztasun hori. Batetik, kooperatiba izaera bera ere ez zen helburu bat,, esperientzien prozesu dinamiko?
|
|
2005
|
|
|
Baina Arrue, Pablo Tillac edo Jean Gelos salbuespenak izan ziren, afixa gehienak Parisen diseinatu eta inprimatzen baitziren, Iparraldearen kasuan. Hegoaldeko afixak, aldiz, tradizioz Madril, Bartzelona eta Valentzian egiten ziren eta XX. mendeko
|
lehen
hamarkadatan ere horretan jarraitu zuten zezenketa eta festak iragartzeko orduan. Euskal Herriko eta bereziki Tolosako inprimategiak, ordea, indarra hartu eta gai berriak irudikatzen hasi ziren:
|
|
|
Animalia kola proteina izaera duen substantzia itsasgarria da, eta animalien larruazaletan, hezurretan, apatxetan eta ehunetan dagoen kolagenoaren hidrolisiaren bidez lortzen da. Jatorri organikoko buztan hori ez zen eskala handian erabiltzen joan den mendeko
|
lehen
hamarkadetan, eta, gaur egun, ia esklusiboki erabiltzen da zaharberritze lanetan, oso preziatuak baitira itsasgarritasun, elastikotasun eta itzulgarritasun onagatik. Kola mota hori hauts, bolatxo edo anbar koloreko tableta gisa merkaturatzen da.
|
|
2006
|
|
|
Hango eta hemengo agiritegiak astindu ditu Corralek Otxateren iragana hobeto ezagutzeko. Horrela jakin du epidemien kontua ez dela egia, XX. mendeko
|
lehen
hamarkadak arte jendea bizi izan zela bertan. Frogatua du, halaber, goiko argazkiko etxean hilketa ikaragarri bat izan zela.
|
|
|
Argi dago Jaurlaritzaren ahaleginari esker zaletasuna sortzen ari dela». Edo, sortu baino, XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan galdutako tradizioa berreskuratzen ari dela uste du Zabalak. «Azken urteotan, diru aldetik gaitasun handiagoa dugula-eta, itsasoa aisialdi gune modura ezagutzen hasi gara berriro».
|
|
|
J. A. García de Cortázar ek egindako kronologiaren arabera, badirudi faseak hauek izan zirela: atzeraldia 1330 eta 1380 artean, errekuperazioa 1380 eta 1450 artean (1420tik aurrera batez ere), eta hazkundea berriro 1450etik XVI. mendearen
|
lehen
hamarkadak arte.
|
|
|
Milurtekoko Garapen Helburuak lortzeko estrategiak berrikustea proposatu zuten, eta 2015erako betetzea aurreikusita dago. Pobrezia Errotik Kentzeko
|
Lehen
Hamarkadan() lortutako aurrerapenak berrikusteko NBEren Garapen Sozialari buruzko Batzordearen saioari hasiera eman zitzaion ohar hori egiteko. Roberto Bissio Hirugarren Munduaren Institutuko zuzendari exekutiboak (ITEM) adierazi zuenez, “azken hamar urteotan moteldu egin dira gizartearen arloko aurrerapenak”.
|
|
2007
|
|
|
Esperimentatzeari inoiz utzi gabe argazkigintzaren
|
lehen
hamarkadan beste argazki prozesu berri bat heldu zen, paper gatzatuen oso antzekoa baina prestaketa mota ezberdinarekin: arrautza zuringoarena (hots, albuminarena).
|
|
|
Albiste on batekin hasi zen Francorentzat mendearen bigarren erdiko
|
lehen
hamarkada eta, egia esan, ondoren helduko zitzaizkion berri on ugarien aitzindaria baino ez zen izango hura. Norbaitentzat epelgarri izan bazen Gerra Hotza, Ardatz nazi faxistako diktaduren laguntzarekin gerra zibila irabazi eta nazioarteko ahate itsusia zen galiziar diktadore txiki bezain errukigabearentzat izan baitzen.
|
|
|
Joan den mendeko 80 eta 90eko hamarkadetako gogoeta soziologiko ugari aritu ziren gizarte mugimendu berri horien subjektu protagonikoen inguruan. Joera horrek berean dirau XXI. mendeko
|
lehen
hamarkada honetan ere.
|
|
|
Uste dut lehen galderari buruz gogoeta sakona ireki behar dela gizartean, bereziki iragarri berri dituzten ETB3 eta ETB4 sortzear daudenean. Ez zait iruditzen, bestetik, ETB jarrita dagoenik euskararen normalizazioak XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadaren bukaeran behar dituen parametroen neurrian, eta horretarako jaio ei zen besteak beste.
|
|
2008
|
|
|
Erromantizismoa XVIII. mende amaieran Ingalaterran eta Alemanian sortu zen literatur mugimendua dugu, eta XIX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan zabaldu zen Europa eta Ameriketako herrialdeetara. Literaturaren didaktikan eragin nabarmena izan zuen mugimendu hark; XIX. mendean, Erromantizismoak indarra hartu zuen herrialdeetan, literatura irakasteko metodologiek eta edukiek errotikako aldaketak jasan zituzten.
|
|
|
90eko azken urteetan eta mende honen
|
lehen
hamarkadan, oso oso apalak izan dira interes tasak, inoiz ez bezalakoak.
|
|
|
Gainera, Errenazimendua ez da heltzen urtealdi horietako adierazpen oro barneratzera: XVI. mendearen
|
lehen
hamarkadatan beraietan ez da aurkitzen Europa osoan leku bat agerkari oro berrikuntza honen ildoan kokatuta daukanik15.
|
|
|
en ondotik XVI. mendeko
|
lehen
hamarkadetan puskatu zen Nafarroako Erresuma, eta Echepare mendiz ipar aldeko partean gelditu zen. Bizi izana zen toki eta garaiagatik, eta izan zuen karguagatik ere, uste izatekoa da elizako latinaz eta euskaraz gainera, frantsesa, gaskoia eta gaztelera bazekizkiela; horrek ordea, ez digu salatzen zein kultur ingurumenen eraginpean bereziki idatzi zituen bere koplak.
|
|
|
Hain zuzen, 1876an hasitako giro foruzale euskaltzaleak,
|
lehen
hamarkadan, Bilboko kazetaritzan euskarazko emaitza nabarmenik ekarri ez bazuen ere, giro horretan hezi zen belaunaldi berriak, bere ideologia euskaltzalea erradikalizatuz, Bizkaian egiazko euskal prentsa sortuko zuen. Abiapuntua
|
|
|
Politikaz aparte, gerraosteko
|
lehen
hamarkada gehien baldintzatu zuen faktorea, gerra zorrari nola aurre egin erabakitzea izan zen. Bergarako epaitegiaren sorkuntzak babesik gabe utzi zuen udala, hartzekodunen salaketen aurrean.
|
|
|
" Ikasi edo lan egiten duzu?"", gero eta maizago" ikasi eta lan egiten duzu". Bizitzako
|
lehen
hamarkadetan, oro har, prestakuntza eta aisialdia uztartzen dira. Baina badira ordu karga horri lanpostu baten lanaldia gehitzen diotenak.
|
|
2009
|
|
|
XX. mende hasierako musikara egingo dugu salto. Proposamen berezi batekin, Hamabostaldiak ardatz berezia izan du aurtengo edizioan (iragan mendearen hasieran Donostia Biarritz ingurunean kokatutako epea), eta iragan mendeko
|
lehen
hamarkadetako irakidura kulturala gogoratu nahi da. Kokalekua udaldirako toki pribilegiatua zen eta garaiko konpositore eta artista asko erakarri zituen.
|
|
|
Hori dena ez zen gertatu ondorio kulturalik gabe.
|
Lehen
hamarkadetan, Probintzia erlijiosoari bere segurtamen soziala emateari heldu zitzaion, lehentasunak horretan jarriz. Aitzitik, Probintzi Erakundearen definizio eta garapen kulturalek ez zuten arreta bera izan orduan.
|
|
|
–Iztegia atontzea? zen batzordearen lana, batzar agirien arabera, eta u urteko batzarren agirietan jasota dago
|
lehen
hamarkada haietan ere i
|
|
|
1920ko hamarkadan bileren maiztasuna gutxitu beharra aipatzen da, diru eskasia dela eta. Esanguratsuak dira
|
lehen
hamarkadako diru sarrerak. Urte asko pasatu eta geroko egoera ere esanguratsua da:
|
|
|
Bigarren Mundu Gerrarekin alderatuz gero, egoera oso bestelakoa da 1936koGerraren kasuan. Luzaz Gerra Zibilaren denboran zein gerraosteko
|
lehen
hamarkadetan gertatutakoaren inguruko informazioa oso alderdikoia izan da. Ia zazpi hamarkada behar izan dira orduko gertakari asko eta asko argitara ekartzeko, bai etahainbat lekukoren hitzak zuzenean entzun ahal izateko.
|
|
|
Enbataren aurretik sortu zen, ordea, Embata, 1950ean, Mathieu, Intxauspe, Arribillaga, Etxeberri eta beste zenbaiten bultzadaz.
|
Lehen
hamarkada hartan ez zuten euren kazeta aldizkari politikotzat jotzen. Hona, esanikoaren lekuko, 1957ko ekaineko zenbakian idatzi zutena:
|
|
|
Nahiz eta krisi ekonomikoaren ondorioz azkar desagertu beharrean aurkitu, hala eta guztiz, haren biziraupen laburrean aldizkari bat ateratzea lortu zuten6 Bi saiakera hauen ondoren, Uruguai euskal etxerik gabe gelditu zen, beraz, hurrengo mendeko
|
lehen
hamarkada arte itxaron beharrean aurkituko gara euskal herritarrek beste erakunde bat sortu arte.
|
|
|
18 urtetik gorakoen %24k erretzen du (Tabakismoari Aurrea Hartzeko Batzorde Nazionalak 2006an egindako azterlan baten arabera), eta helduen %40k arteria hipertentsioa du. Ateroesklerosia pixkanaka garatzen da bizitzako
|
lehen
hamarkadetatik. Horregatik, funtsezkoa da prebentzio neurriak gure bizimoduaren parte izatea, arazoak sortu arte itxaron gabe.
|
|
|
Aztarnategi arkeologikoan 100 pertsonak baino gehiagok egiten dute lan maiatzetik aurrera, eta orain arte gutxi ezagutzen zen garai historiko bati buruzko (bisigoda) argia ematen duten aztarnak aurkitu dituzte. Datu berretsien artean, Behe Ibarraren okupazio nagusia izan zen garaia dago, K.o. VIII. mendearen
|
lehen
hamarkadetakoa, Penintsularen erdialdeko okupazio musulmanaren eta Al Andalusen sorreraren ondoren. Arkitekturari dagokionez, garai bisigodoko elementuak agertu dira, industria erabilera izan dezaketenak, Erdi Aroko arkitekturak eta aztarnak dituzten espazioekin batera, XI. eta XIII. mendeen artean; eta ehorzketa eremuak, garai horretakoak ziurrenik.
|
|
|
Urte mordoa igaro dira eta 72an jaiotako batzuei ile zuri ugari ageri zaizkigu (loteria genetikoan zortea aldeko izan badugu, behinik behin). Eta Dennis Meadows ek, liburuaren egileetako batek, berriro esan du beste liburu batean, XXI. mendearen
|
lehen
hamarkada honetan biosferaren berriztatze gaitasunetik askoz gorago gaudela. Zerbait aldatu da, ordea:
|
|
|
Gerora ikasleen profila aldatu egin da. Ikasleak kaletarragoak dira, euskara badakite, baina
|
lehen
hamarkada eta erdikoek baino hizkera ahulagoa, erdaldunduagoa. Gaur egungo ikasleen joera praktikoagoa da, edo EGA, oinarrizko agiria, edo Administrazioak eskatzen duen hizkuntza eskakizun mailaren bat gainditzera zuzendua, batez ere.
|
|
2010
|
|
|
XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan, Durangoren historiako tokirik garrantzitsuena izan zen Ezkurdi. Zesta puntako pilota partida ospetsuak izateaz gain, folklore emanaldi handiak ere izan ziren.
|
|
|
|
Lehen
hamarkada aurreko mendeari dagokio oraindik. Edozein modutan, ezin hogeigarren (zonbigarren?) mendea amaitutzat eman, Michael Jacksonen heriotzara arte.
|
|
|
Bereziki oparoa izan zen hizkuntzen ikuspegitik frankismo ondorengo
|
lehen
hamarkada. Langile kopuru oso handiak hartu zituen euskara eskolak eta jauzi garrantzitsua egin zen elebitasunerantz.
|
|
|
Pariseko Operan estreinatu zuten Giselle 1841ean. XIX. mendeko
|
lehen
hamarkadetako joera estetiko eta filosofikoarekin bat egiten du lanak: ametsen eta irrealaren munduak literatura, antzerkia, opera eta dantza hartuko du, materialistegia den ohiko munduari aurre egiteko.
|
|
|
zirela ondorioztatu zuen. Esaterako, Deidre irlandar jatorriko izena (ikus V. irudia), gisa horretara soilik XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan dokumentatua zegoela esan zuen. Latinezko izen batzuk gaztelaniaren bidez ulergarriagoak egiten zirela idatzi zuen, eta italiar erroko hitz batzuk ere aurkitu zituen, esaterako cuore. Núñezek inkongruentetzat eta harrigarritzat jo zituen aurkitutako txindurriak, animalia itxurako maskarak, emakumeen soineko motzak eta ile solteak, sirenak, kristau itxurako grafitoen arteko eszena erotikoak?
|
|
|
Baina hizkuntza hezkuntzako politika kaskar batek, eginbehar formalaren eta filistinismo estetikoaren konbinazio suntsigarri batek? ez zuen tradizio hori sendotzeko ezertxo ere egin independentziaren ondorengo
|
lehen
hamarkada erabakigarrietan.
|
|
|
Aldi berean, aski bestelako fenomenoa hasi zen gizartean zabaltzen. Une batetik aurrera euskaldun berriak sortzen eta ugaltzen hasi ziren han hemen68 Hiriburuetan (edo hiri nagusien inguruan) antzeman zen berrikuntza hori argienik,
|
lehen
hamarkada haietan, eta alde askotara zabaldu zen gero. Hiriburuetako eta unibertsitateesparruko panorama soziokulturalaren osagai ezagun eta goranzkoa bihurtu zen euskaldun berri landua, une batetik aurrera69 Elebidun aktibo ziren, oro har, euskaldun berri horiek:
|
|
|
Inoren eskubideak urratzekotan B eta eredua eskatzen zuten gurasoen eskubideak urratu ziren hainbat urtez189 Eredua hautatzeko eragozpenak B eta ereduaren aldekoek izan zituzten nagusiki, ez A ereduaren aldekoek. Urteen harian,
|
lehen
hamarkadako muga ezintasun hura arinduz joan izan da: gero eta irakasle gehiago elebiduna da eta ikastetxeek beraiek, motibo bategatik edo bestegatik, merkatuaren eskabide nagusira egokitu ahal izan dute beren eskola eskaintza.
|
|
|
Eskuartean dugun gaiarekin, batez ere
|
lehen
hamarkadako antolamendu neurriekin, harreman argiena duten legeak, dekretuak eta aginduak aipatzen dira hemen. Bistan da horiezaz gainera multzo zabala osatzen dutela beste hainbatek.
|
|
|
XXI. mendeko lehen krisi globalak ezustean harrapatu zuen mundua etamilurtekoko
|
lehen
hamarkada hau egile batzuek «hamarkada hutsa» esapideazdefinitu dute dagoeneko. 2007an eztanda egin zuen krisia izen askorekin ezagutzenda:
|
|
|
Kataluniako Obstetrizia eta Ginekologia Elkarteko Menopausia Ataleko buru María Jesús Cornellanak, ikerketaren zuzendariak, adierazi zuen emakumeen% 80k sintoma hori duela menopausia gertatu eta lehenengo hiru urteetan. Ehuneko hori %60ra murrizten da hurrengo lau eta hamar urteen artean, eta %40ra arte,
|
lehen
hamarkada gainditzean; Espainiako emakumea, 49 urterekin hasi zena, 60tik gorakoa da. “Datu horrek erakusten du emakumeek ez dutela behar adina informaziorik menopausiari buruz eta sofokoek bezalako sintomei buruz”, adierazi zuen Cornellana doktoreak.
|
|
|
Mende berriko
|
lehen
hamarkadaren erdi aldeko krisialdiaren ondoren indar berriturik ageri da, gero eta indartsuago gainera.
|
|
|
Haeckelen dibulgazio liburu horietariko bat euskaraz Unibertsoaren misterioa dei genezakeenaXX. mendeko
|
lehen
hamarkadetako manifesto antikristautzat jo da, eta kristoren oihartzuna eduki zuen maila guztietan. Txit arrakastatsu suertatu zen, eta esaterako, 100.000 ale baino gehiago saldu zituen argitaratu zen urtean, 1899an, eta ia hiru halako hurrengo hogeita hamar urtean:
|
|
|
Orduko hamahiru urteak gaurko hogeiren pareko zitezkeen arren, ume mokoa nintzen aitari aurre egiteko. Bestalde, sindikalgintzan baino, sindikalisten morroi aritu nintzen hemezortzi urteak bete osteko
|
lehen
hamarkadan. Neure iritziak kolkoan gordeta taldearen zurrunbiloan murgiltzea erosoagoa zen.
|
|
|
Hizkuntza asko daude, eta irakurtzea ariketa mantsoa eta trinkoa denez, generoarekiko ditugun zalantzak handiagoak dira orain. Baina azken denboraldi honetan, Miklos Banffyren Transilvaniako trilogia deitu izan dena eta Joseph Rothen Radetzkymarsch irakurtzen aritu naiz, eta XX. mendearen
|
lehen
hamarkadetako nobela horiek irakurrita, hainbeste gauza esaten dizkizute gaur egun gertatzen denari buruz! Nola izango da bada ezinezkoa egungo gaiei buruzko nobela bat idaztea?
|
|
2011
|
|
|
Behin betiko konponbidea Euskal Memoria fundazioaren bigarren liburua. Iaz, azken 50 urteetako errepresioa dokumentatu zuen Joxean Agirre soziologoak, Gernikako seme alabak liburuan.Bigarren lan honetan, berriz, 1936ko altxamendu faxistaren ondorioz Euskal Herrian indarrez ezarri zuten garaia azaltzen du Egaña historialariak, frankismoaren
|
lehen
hamarkaden kronika soziopolitiko bat osatuz, Euskal Memoriak azaldu duenez.Liburuak dituen 800 orrialdeetan kronologia bat azaltzen da urte horietan jazotako gertakari nagusiekin. Hamasei atal ditu liburuak, eta, horietan, hainbat gai jorratzen dira:
|
|
|
2.4. XXI. mendeko
|
lehen
hamarkada: euskal soziolinguistika heldutasunera heltzen
|
|
|
gutako gehienona baino nabarmenki jasoagoa; (d) ahuldutako hiztun herri askoren erreferentzia intelektuala bihurtu izan da95: tartean, nola ez, euskaldunona (haiengandik ikasi genuen
|
lehen
hamarkada luzean, begiak iturri orijinaletara itzuli ere gabe, ondo edo gaizki hizkuntza soziologiaz ikasi genuen gehiena); eta (e) ahularen aldeko apustua izan nahi du, hasieratik eta agiri agirian," menderatuen diglosia" k. kontestualki ahula den (askotan gainbehera bizian datorren) hiztun elkartearen alde egin nahi du. Tortillari buelta eman nahi dio:
|
|
|
Berotze globala izar mediatiko ukaezina bihurtu da. Mende honen
|
lehen
hamarkadaren erdialdetik aurrera, klimaren eraginak, aurreikuspenak, ikerketak eta harekin lotutako goi bilerak zein politikak nagusi izan dira komunikabide guztietan, gainerako ingurumen gaien gainetik. Klima aldaketari dagokionez, 2007 urtea gakoa izan zen, orduan argitaratu baitzen Nazio Batuen Klima Aldaketarako Gobernuen arteko Taldearen laugarren txostena.
|
|
|
Halaber, erakunde erlijiosoen argitalpenak ez ziren berrikuntza bat, gerraosteko
|
lehen
hamarkadetan euskarazko produkzio jaso beraiena baitzen, erregimen frankista indarrean egonik, beraiek baitziren noizbehinka argitalpen baimenak eskuratzen zituzten bakarrenetakoak. Kontua da kongregazioen argitalpenek dagokigun arloan ez zutela hazkunderik izan 80ko hamarkadan, besteak beste, kultur eragile moduan Elizak zuen gaitasun faltaren seinale (euskaldunen bokazio krisia tarteko).
|
|
|
EKAk 20 bat urtez funtzionatu zuen.
|
Lehen
hamarkada, bigarrena baino biziagoa izan zen EKArentzat. Lehen hamarkadan hainbat ekimen egin zituen:
|
|
|
Lehen hamarkada, bigarrena baino biziagoa izan zen EKArentzat.
|
Lehen
hamarkadan hainbat ekimen egin zituen: ipuin lehiaketa bat, Baionan irakasleentzat udako ikastaroak antolatu, Euskaltzaindiak Arantzazun 1963an antolatutako biltzarrera txostena igorri, Agirre literatura saria martxan jarri, euskararako gramatika liburua saritzeko lehiaketa edota Irazkintza aldizkaria argitaratu().
|
|
|
Kantitateari dagokionez, Euskal Telebistak gehiago inbertitu du euskarazko fikzio seriatuan gaztelaniazkoan baino: XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadara arte Euskal Telebistak 36 fikzio seriatu ekoitzi eta emititu ditu: 23 euskaraz, 12 gaztelaniaz eta bat mutua.
|
|
|
Horretarako, lehen helburu bezala, euskarazko fikzio seriatuaren produkzioak XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadan izan dituen mugak zeintzuk diren, eta zein neurritakoak, identifikatu da; eta bigarren helburua, kasu azterketaren bidez, Goenkale fikziozko saioari erreparatzea da, muga horien barruan saio zehatz hau zelan ekoitzi den (eta ekoizten jarraitzen den) ezagutzeko.
|
|
|
Lan honetan, beraz, ikertu gura izan da, batetik, ea XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadako uztan ere garrantzi kuantitatibo handiagoa daukan euskarazko fikzioaren barne produkzioak gaztelaniazkoak baino (uzta hori katalogatuko dugu horretarako); eta bestetik, ea produkzioa baldintzatzen duten faktoreek zelan eragiten duten emisioan eskainiko den produktuan (Goenkaleren kasu azterketaren bidez).
|
|
|
2.1 Euskarazko fikzioaren barne produkzioa XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadan
|
|
|
Denbora gutxian, XIX. mendearen amaieran, “disoziazioan” oinarritutako argaltzeko beste sistema berri batzuk garatu ziren (orduan bai), hau da, elikagai zehatzik ez zegoenean. Herbert Shelton izan zen dieta disoziatu bat proposatu zuen lehena, nahiz eta XX. mendeko
|
lehen
hamarkada arte ez zen zabaldu W medikuaren lanari esker. H Bada() dieta horrekin hiru hilabetean 20 kilo galdu zituela esan zuena.
|
|
|
iPad en lehiakide sendoena izan daiteke, HP enpresak Palm enpresa erostea. Palm idatzi zuen
|
lehen
hamarkadako agenda elektroniko onenetako batzuk XX. mendekoa eta WebOS sistema eragile mugikorraren garatzailea, orain, HP jarri du tabletan. Neurri batzuk ditu 24,2 x 19 zentimetro eta 13,7 milimetroko lodiera.
|
|
|
Arnaut Abadia jaun kalonjea oso garrantzi handiko pertsonaia izan zen Iparraldean XIX. mendearen amaierako urteetan eta XX. mendeko
|
lehen
hamarkada eta erdian, baina, ez da erraza suertatzen haren gaineko datu askorik eskuratzea. Izatez, Arnaut Abadiaren biografia zehatza idazteke dago, nahiz eta Larresoron bere ikasle izandako bai Jean Etxepare medikuak eta bai Jean Saint Pierre Anxuberro apezpikuak hainbat argibide argitaratu zituzten.
|
|
|
1969an grabatu zuen Laboak bere hirugarren singlea, Bertolt Brechti erabat eskainitakoa. Beste garai batzuk ziren, eta XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan Europak emandako pentsalari aurrerakoien berreskuratze ahaleginak ohikoak ziren giro aurrerakoietan. Nor akordatzen da gaur Brechtez?
|
|
|
Laugarren atala Imanol eta Laboari eskaini ostean, Ordorika eta Achiaryren azken ibilbidearen gaineko gogoetarekin burutzen da saio hau. Mende berriaren
|
lehen
hamarkadaren erditik aurrera beste maila batera heldu direla deritzot, eta haien lanek duten gaurkotasunagatik, arreta bereziz kontuan hartzekoak dira.
|
|
2012
|
|
|
Aturri ibaia merkantziak garraiatzeko bide garrantzitsua izan zen XIV. eta XIX. mendeen artean, nabarmen gutxiago XX. mendearen
|
lehen
hamarkadetan?. Garaien arabera, egurra eta zura, eraikuntzarako harria, gatza, ardoa eta beste zeramatzaten Mont de Marsan eta Baiona artean.
|
|
|
Iruritako historia soziolinguistikoan herriguneak eta baserriak bereizi behar dira XX. mendearen
|
lehen
hamarkadetatik bi bilakabide erabat desberdinak izan baitituzte karrikak eta bordek. errekako bordetako iruritarrek egun artio euskara atxiki dute; herrigunean aldiz, euskara ia desagertu zen, gaztelaniak karriketako bizitza sozialeko harreman formal nahiz informaletan ez ezik, etxeen barnean ere lekua hartu baitzuen. dirudienez, herriguneak XX. mendearen hirugarren hamarkada bitartean euskaldun ... Gerra zibilaren ondotik sortutako karrikakumeen artean txikitan euskaraz sozializatu ez ziren eta, ondorioz, hizkuntza ikastera iritsi ez ziren lehen iruritarrak ditugu. horiek dira oraingo haurren aitona amonak.
|
|
|
Hemen soilik aipatuko dugu Orixek itzulpen eredu berri bat proposatu eta landu zuela, eta arrakasta handia izan zuela bai frankismopeko
|
lehen
hamarkadetako idazleen artean, bai geroagoko euskal itzultzaileen artean ere. Orixek irekitako itzulpen bide horren jarraitzaile sutsuetako bat genuke, hain zuzen ere, orain aurkeztu nahi dugun Andima Ibinagabeitia euskaltzale eta itzultzaile saiatua.
|
|
|
bezeroaren satisfazioa, pertsonen balioa, produktueta zerbitzuen optimizazioa, elkarlana, hobekuntza etengabea eta konpromisosoziala. Milurtekoaren
|
lehen
hamarkada honen amaieran, enpresaren filosofia laubalio nagusitan sintetizatu zen: elkarlana (jabeak eta protagonistak), partaidetza (kudeaketan konprometitzea), erantzukizun soziala (ondasunen banaketa solidarioaeta ingurunearekiko inplikazioa) eta berrikuntza (etengabe berriztatzea).
|
|
|
Lehenengo eta behin, Politika atala hiru hedabideotako sailik garrantzitsuena izan da, 2000ko hamarkadan ETB1ean Gizartea nagusitu arte. Hortaz, Euskal Telebistaren
|
lehen
hamarkadan, Politika sailak ikusgarritasunik handiena zuen. Atal horretan hiru albiste mota agertzen ziren, bakoitzak titularren herena hartzen zuen:
|
|
|
libreak”. Automobilgintzan, ahotsa ezagutzeko sistemen erabilera modu esperimentalean egon da duela hamarkada batzuetatik hona 2000ko
|
lehen
hamarkadaren erdialdean, Japoniako enpresak target=»_ blank» target=»_ blank»–Asahi Kasei hainbat teknologia garatu zituzten Fabrikatzaileek sartu zituzten ahotsaren azterketa ibilgailuak eta GPS nabigatzaileen eta plataformen fabrikatzaileak entretenimendukoa. 2005ean, Ford Festak serie bat zuen:
|
|
|
1 Espainia igaro zen Europan, Ameriketan eta Asian barrena hedaturiko erresuma izatetik Estatu nazioa konstituziodun izatera xix. mendearen
|
lehen
hamarkadetan. Espainiar erresumaren Konstituzio liberal politikoaren garaian, Euskal herrialdeetako erakunde nagusiak ere aldatu egin ziren.
|
|
|
XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadako eboluzio lerroak markatzen duenetik bi kontu azpimarratu nahi ditut: batetik, aurtengo beheraldia, eta, bestetik, hasierako balioetatik 14 puntura bakarrik gaudela.
|
|
|
Lehenengo eta behin, Politika atala hiru hedabideotako sailik garrantzitsuena izan da, 2000ko hamarkadan ETB1en Gizartea nagusitu arte. Hortaz, Euskal Telebistaren
|
lehen
hamarkadan, Politika sailak ikusgarritasunik handiena zuen. Atal horretan hiru albiste mota agertzen ziren, bakoitzak titularren herena hartzen zuen:
|
|
|
Noski, batek ez daki jada nori sinestsi, ikasleari edo komeni denean erabiltzen dituen maisuaren irakatsiei, zeren eta hogeita batgarren mendeko
|
lehen
hamarkadan nor eta Zizek bera baita Zulaikaren mistifikazioaren neurri zehatza ematen diguna:
|
|
2013
|
|
|
XVI. mendeko
|
lehen
hamarkadetan albiste aipagarri bat gertatu zen Arabako lurretan hainbat bidaiari italiarren eskutik. Andrea Navagiero Arabako hiriburutik igarota, honako lekukotza hau utzi zigun:
|
|
|
Euskal gizartean egitasmo kristau, abertzale eta euskaltzalea gauzatzeko ametsa zeraman barnean. Idazle, kazetari eta elizgizon garrantzitsua izan zen XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan, Aranzadi zientzia elkarteak egin duen dokumentalean ageri denez. Donostiako Antzoki Zaharrean estreinatu zuten atzo arratsaldean dokumentala, eta omenaldia egin zioten Aitzoli.
|
|
|
Egia da aldi batetik bestera ez dela igarotzen bat batean eta aurreko aldiko ikuskeratik mamitutako obrak berrietatik mamitutakoekin batera sortzen direla. Errenazimentua behatu besterik ez dago, eta ez bakarrik XIV. mendearen hasieratik bertatik aldi hori Italian jaioa delako, Europako mendebaldeko beste leku batzuetan XV. mendearen bigarren erdira arte, nahiz XVI. mendearen lehen erdira arte, eta baita mende horren bigarren erdira arte ere, itxaron behar denean, baizik eta XVI. mendearen
|
lehen
hamarkadatan beraietan ez delako aurkitzen Europa osoan leku bat zeinetan agerkari oro Errenazimentua den berrikuntza horren adierazpen den. Errenazimentua loretan egon arren, testu oro ez da Errenazimentuaren adierazpen:
|
|
|
– Antzinako Egiptotik hasi, Grezia eta Erroma klasikoa, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Garaikidea pasatu eta XXI.mendeko
|
lehen
hamarkadaren bukaerako krisira heldu arte, turismoaren historiako zatitzat jo ditzakegun gertaera asko izan dira.
|
|
|
– Lehen esan dugun bezala, XXI.mendearen
|
lehen
hamarkadaren
|
|
|
Hortxe dago koxka, gehiago dagoela. XXI. mendeko
|
lehen
hamarkada hauetan euskal hiztun izateak eskatuko ditu baliabide arrazoibidezkoak, psikologikoak, jakintzazkoak, emozionalak, corpusezkoak eta espresiozkoak. Beste kontu bat da eskola zenbateraino dagoen prestatuta eta zenbateraino dagokion baliabide horiek ematea.
|
|
2014
|
|
|
edo dena delakoak, bikotearen baitan, gehienera ere hemezortzi hilabetez, zazpi urtez irauten duela, eta abar eta abar. Gure kasuan ez zen halakorik gertatu; eta seguru esan nezake gure harremanak, ezkondu eta handik hamar urtera, eta hogei, hogeita hamar eta baita berrogei urtean baino gehiagoan ere (gainditu ahal izan genuen krisi gogor baten ondoren), zentzu horretan, suharragoak eta biziagoak izan zirela gure elkarbizitzako
|
lehen
hamarkadan baino. Faktore hau garrantzitsua baita bikotearen bizitzan, eta orain arte aipatu ez badut ere, hau dena hobetoxeago azaltzen saiatuko naiz, gehiegi ez gorritzeko eginahalak eginez, eta gogoan izanik betiere, nire ustean, kasu bakoitzean era askotako faktoreek eragin ohi dutela.
|
|
|
2001era arte Bizkaiak eta Gipuzkoak biztanleria galdu zuten krisi ekonomikoak industria tradizionaletan izandako eraginaren ondorioz, eta beste herrialde ertainek, ostera, gutxika gutxika gorantz egiten zuten. Baina XXI. mendeko
|
lehen
hamarkadan, lurralde guztietan hazi zen biztanleria, batetik, industria berrien eta zerbitzuen inguruan sortutako garapen ekonomikoaren ondoriz eta, bestetik, etorkin berriak ugaldu zirelako. Lehen aldiz, hiru milioi lagun baino gehiago bizi ziren Euskal Herrian.
|
|
|
XX. mendean hasi ziren nortasun disoziatuaz hitz egiten. Kasurik gehienak XIX. mendeko azken hamarkadetan eta XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan agertu ziren. 1920tik 1970 arte kasu gutxi batzuk bakarrik ezagutu ziren.
|
|
|
|
Lehen
hamarkadan, Txillardegiren jardunak ekintzatik baino gehiago du proposamenetik. Bigarrenean, aldiz, ekimenek markatzen dituzte mugarriak.
|
|
|
Apirilaren 10ean ezkondu ziren Irene eta Ibon, tenperatura epelegia ere ez oraindik, negukoa ere bai ia. Egun haietan betetzen ari zen, hainbat egunkaritan, irratietan, Ruandako genozidioaren
|
lehen
hamarkada: 1994ko apirilaren 6an bota zuten presidentearen hegazkina Kigalin, Jean Pierre Minaberry euskalduna pilotu zeramana, biharamunean hasi ziren masakreak.
|
|
|
Il a mangé le dixième du gâteau= biskotxaren hamarrena jan du (herena, eta laurdena bezala). Hilabeteko
|
lehen
hamarkadan: la premiere dizaine du mois (frantsesez bitxi egiten du).
|
|
2015
|
|
|
Garaiko euskaldunei buruzko zenbait datu eta haren erabilerari buruzkoak aztertu ondoren, Zabaletaren ondorioa, gutxi asko, Gereñoren lakoa zen, hots, gaiari buruzko azterketa serio baten falta zegoela. Kurioso da ikustea nola, berrikitan, XXI. mendeko
|
lehen
hamarkada ondo pasatuta, Harkaitz Zubiri idazle eta soziologoak oso ondorio antzekoa atera zuela Uztaro aldizkarian argitaratutako artikulu batean (Zubiri, 2013). Azterketak azterketa, Zabaletak literatura sustatzeko" soziolinguistikan oinarritutako plangintza razional eta objetibo bat" en premia zegoela esanez amaitzen zuen.
|
|
|
Kalifornian lehenik, Nevadan gero eta ondoren Oregon ekialdean eta Idaho hegoaldean ezarri ziren apurka euskal artzainak. XX. mendearen
|
lehen
hamarkadetan Ameriketako Mendebaldeko artzaintza negozioaren bi heren kontrolatzen zuten. Gero, artzaintzaren urre aroaren beherakadagatik batetik, eta AEBek ezarri zituzten immigrante kuotengatik bestetik, euskal jatorriko immigranteen kopurua urterik urte jaisten joan zen.
|
|
|
Guretzako zerbait hurbilagorik ere egon da. XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan. Migel Unamunokoa() izan genuen kristautasun birpentsatu baten bila atera zitzaiguna35 Espiritualtasunaren hau beti izan zen Unamunoren kezketako bat; erlijiotasun grina bizirik zuen bere baitan, Kierkegaard daniarraren arrastoan zebilela36, idazlan akademikoetan baino luma librez bere galdera erlijiosoak eleberri, saiakera eta olerkietan hedatzen zituela.
|
|
|
XX. mendeko
|
lehen
hamarkadetan ere, oinarrian konparagarritasun eta neurgarritasun kontzeptuak zituen eztabaida gertatu zen. 1920 eta 1930eko hamarkadetan von Mises ek eta Neurath ek ekonomia sozialistaren balioztapenaren inguruko debatean ikuspuntu desberdinak defendatu zituzten.
|