|
2000
|
|
|
|
Lehen
gerla karlista bukatu zenean, Gasteiz oso herri txikia zen; goitik, Campillotik, Arabako lautada oso ongi ikusten zen, gaur ez bezala. Jende anitz zegoen ekialdera beha 1839ko azaroaren 30ean, arratsaldeko ordu bietan, Gebarako gaztelua suntsituko zuen eztandaren zai.
|
|
2004
|
|
|
Munduko
|
Lehen
Gerla ondotik hamabi bat urte iragan ziren. Garai hartan Tolosan ostatu asko ireki ala berrireki ziren.
|
|
2005
|
|
|
Philippe Golkoko
|
lehen
gerlan soldadu izan zen, aski maite zuen arrats apaletan horren kontatzea. Erradioaktibitateak eragin odoleko kutsadura zikinaren kausaz, minbiziaren antzeko eritasunak xurgatzen zizkion hezurrak:
|
|
|
Xarlesek Joanes miresten zuen: trahitzailea zen, horregatik sufritzen zuen, eta aldi berean Frantziari umilki leial agertu zitzaion,
|
Lehen
Gerlan ez ordaindu zorra Bigarrenean nahikoa pagatuz. Baina ororen gainetik gizon zardaiaren bizitzeko gustua zein errabia amiratzen zituen, auzoen erran merran larrutzaileei axolagabe zegokiela, emaztea eta amantea biak batera maitatzen zituela edo 1947an idiak saldu eta traturra erosi zuela; berritasunaren bila zebilen beti.
|
|
2006
|
|
|
Nire familia aspaldi handitik zegoen lotua Agaramonteko etxeari. Menaud Agaramontekoaren baleztari talde bateko buru zen Migel Mailu espainolen kontrako
|
lehen
gerlaren akabantzan. Baroiaren arartekotasuna erabakigarria izan zen gero Migel Mailuk Garrüzeko gazteluzaintza eskura zezan.
|
|
2008
|
|
|
1910etik, 1925arte, egonaldi luzeak egin ditu Euskal Herrian eta, mundu ko
|
lehen
gerla aintzin baita ere ondotik, zenbait urtez, Hernanin eta Hondarribian bizi izan da, Jesuiten ikastetxeetan klaseak ematen. Euskara landu zuen urte haietan eta funtsezko idazlanak ondu zituen.
|
|
2009
|
|
|
Hamaika urte zituen Vandorrek 1944an, soldadu naziak bere sorterrian, Vienan, sartu zirenean. Ordurako, aita Espainiara joana zuten,
|
lehen
gerlan oso gaizki pasa zuelako; hiru urte egin zituen Siberian preso. Aitak ahaleginak egin zituen Espainian familia batzeko.
|
|
2010
|
|
|
Gerla Handia, muga sakona.
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan. Bada hamar urte Bidegainek Eskualduna astekariaren edukien azterketa estilistikoa egina duena.
|
|
|
–Egiten zituen gogoeta horiek agertzen ziren bertsuak kantatzen zituelarik? 9 Mayi Etchegaray senpertarrak honela deskribatzen du bertsolaria: . Arraroa zen, gizon pullit bat zen, arras airosa, maitia zen gaixoa!? 10 Aita Lafittek aitortzen digunez,
|
lehen
gerla garaiko bertsolarien artean Matxin zuen gogokoen11 Zeruko Argia aldizkariaren 600 zenbakian12, honela deskribatzen zigun Lafittek Senpereko bertsolaria:
|
|
|
1910erako, Norman Angellek europarren" Ilusio Handia" salatu zuen; prosperitate ekonomikoa botere militar eta politikoaren ondorioa zela pentsatzeko" lilurakeria" eta" inozokeria". 1168 Hala ere, gerla teknologiak itzelezko saltoa eman zuen
|
Lehen
Gerla Handian, Europako nazio estatuak bata bestearen kontrako gerla industrialean hasi zirenean. Zaldiak baztertu egin ziren, infanteria eta batez ere artilleria nagusitu ziren.
|
|
|
Gainera, ia egunero kamainatik goiz jagi eta Euzkadi egunkariarentzako euskarazko kronikak idazten zituen.
|
Lehen
Gerla Handia hasi zelarik, nabigazioa arrisku bihurtu arren, Bilboko itsasontziak ez ziren gelditu, ez minengatik ez urpekariengatik, irabaziak errukirik gabe biderkatzen zirelako. Ontziak mina bat jo eta, Juan Bautista Bilbao 1916ko urtarrilaren 16an ito zen.
|
|
|
533. Wilhelm Franz Canaris izan zen Horacio Echevarrietaren alemaniar kontaktuetako bat.
|
Lehen
Gerla Handian Malvinetako batailan parte hartu eta bizirik atera zen, Dresden ontzian Patagoniako urbide australetan ezkutaturik. Txileko kartzelatik ihes egin zuen Andeetan zehar, eta gero agente sekretu ibili zen Espainian bankari eta industria gizonekin kontaktuak eginez, horien artean Echevarrietarekin.
|
|
|
Handiak dira kopuruak. Frantsesen alde,
|
Lehen
Gerla Handian, 1.000 bat izan ziren parte hartu zuten marokoarrak.665 Bigarrenean, 2.000 ziren. Hainbat arrazoi eman da moroek Espainiako Gerla Zibilean parte hartzeko, eta ekonomikoa hor zegoen.
|
|
|
Orduan heldu zen Philippe Petain marexala, 573
|
Lehen
Gerla Handiko garaipenen argi koroarekin, esatera:
|
|
|
Manuel Aznar etxalartarra ere kazetari ezaguna da. Euzkadi egunkarian kirol kroniken autorea" Imanol" izenarekin,
|
Lehen
Gerla Handiko kronikak ere baditu," Gudalgai" sinatuta. Gero, Habanan bizi ostean, Madrileko El Sol egunkarira joango da, 494 eta Gerla Zibileko kronista ofiziala izango da, eta Jose Maria Aznarren Espainiako presidente ohiaren aitona.
|
|
|
Buruz gaineko zakarkeria hori gerla kolonialen kontestuan ulertu beharra dago. Europako gerlak ere,
|
Lehen
Gerla Handia batez ere, ez ziren urbanitate eta dotorezia handiz gauzatu, baina gatazka Europatik urrun izateak," lekukorik" gabe, etsaiarekiko kriterio arrazistekin batera, bortxa estilo bereziki krudel hori errazten zuen. Espainolek eurek, Kuban 1897an, itzelezko sarraskia probokatu zuten, intsurrektuak isolatzeko, populazio erruralaren kontzentrazioa antolatu zutenean.
|
|
|
1913ko udazkenean, arrifiak bonbardatzeko erabili zituzten espainolek aireplanoak.
|
Lehen
Gerla Handia amaitzean aliatuei soberakinak erosi zizkieten eta berehala hasi ziren moroen aurkako abiazio bonbardaketak; Annualekoa baino lehenago, hain zuzen. Hegazkinek lur arraseko hegaldiak egiten zituzten, kabila errebeldeetako aduarrak eta jendea metrailatuz.
|
|
|
Sarraskiaren eta krudelkeriaren sailean, bonba apurtzaile eta erretzaileekin batera, leku berezia izan zuen Arrifen populazio zibilaren kontrako armamentu kimikoak.
|
Lehen
Gerla Handian erabili ondoren, gas pozoitsuak ez ziren harrezkero Europan erabiliko, ez Espainiako Gerla Zibilean ez Bigarren Gerla Handian.509 Baina Mendebaldeko estatuek bai erabili zituzten, nazioarteko tratatuek debekatzen zuten arren, kolonietako erresistentziaren kontra.
|
|
|
Bilboko ensantxea, Madrileko Gran Via, Bartzelonako Metropolitanoa... El Imparcial egunkariaren eta beste komunikabide batzuen jabea ere izan zen.527
|
Lehen
Gerla Handiko irabaziak Cadizko Astilleroak erosiz inbertitu zituenean hasi zen Echevarrietaren gainbehera.
|
|
|
Erregularretako boluntarioek, bestalde, leialtasun nahiko nahastua izango zuten.
|
Lehen
Gerla Handiaren egunetan askok desertatu zuten, frantsesek diru gehiago ordaintzen zutelako. Beste batzuk armada frantsesetik alde egin eta, gerlarik gabe lasaiago egoteko, Erregularretan integratzen ziren.
|
|
|
Gero, gertaera erabakigarri bat suertatu zen. 1918ko azaroan,
|
Lehen
Gerla Handiaren amaiera markatzen duen Rethondesko Arminstizioa sinatu eta astebetera, Espainiak Marokon zeraman politikari buruzko informe inportate bat idatzi zuen Francisco Gomez Jordana jeneralak. Bertan, azken hiru urteetako frakasoa nabarmentzen zuen.
|
|
|
|
Lehen
Gerla Handia erabakigarria izan zen Mohamed ben Abdelkrimen jokabidea nabarmentzeko. Gerlan Frantziak ala Alemaniak irabazi, ondorioak berehalakoak izango ziren Marokon.
|
|
|
Ikuspegi liberal monokulturalistatik ere logikoagoa zen alderantzizko bidea, estatuaren mugak kriterio demokratiko eta baketsuen bidetik egokitzea. Irizpide hori jarraitu zuen Woodrow Wilson
|
Lehen
Gerla Handiaren ondoko nazioarteko politikagintzaren arkitektoak. Estatu Batuen zabalkunde ekonomikorako mugak gainditu nahian, kolonialismoaren akaberara eta estatuen mugarriak nazioen mugekin bateratzera jotzea proposatu zuen: 1003 the lines cf nationaliy errekuperatu behar omen ziren Italiarentzat, Poloniako estatua formatu behar zen, Serbiarekin Jugoslavia osatu behar omen zen, Austria Hungaria barruko herriak libre geratu behar ziren, eta Turkiaren menpekoak ere bai.
|
|
|
Baina 1913 iragan eta, hurrengo urtetik aurrera, Charles Peguyk imajina zitzakeenak baino aldaketa larriagoak ekarri zituen
|
Lehen
Gerla Handiak.
|
|
2011
|
|
|
Erdi Aroan, berriz, Hamelingo txistu jolearen gertaera haur ipuinetarako geratu da. Baina, historian honantzago, gure mendeko jazoera inportanteenetako batean,
|
Lehen
Gerla Handiaren amaieran, 1917 eta 18 artean, Alemaniako lurraldeek jasandako sagu inbasioa ikaragarria izan zen.
|
|
2013
|
|
|
|
Lehen
gerla mundiala Eskualduna astekarian nola ageri den, hori da Eneko Bidegainek bere gain hartu zuen gai garrantzitsua, tesia interesgarri bezain mardul baten obratzeko.
|
|
|
2014 urtea laster hasiko da eta 2018 arte, Frantziak eta frantses gobernamenduek dirdira handiz ospatu nahi dute
|
lehen
gerla mundiala, nazioen arteko bere presentzia azpimarratu nahiz, konfliktoko partaide nausi izan delakoan, kultura eta memorioaren aldeko desafioa defenditu nahiz, pedagogiaren aldetik transmizioa gazteen eta adinekoengan erdietsiz, ondare dokumentala handia erabiliz. Ez ahantz kultur turismoa ere sustatua izanen dela, mundutik jin jendeek bisita ditzaten bataila lekuak eta hilen aldeko oroitarriak eta museoak.
|
|
2014
|
|
|
Bürütü düan bigerren lana ere inportantzia handikoa da, zeren eta Agosti Xaho atharraztarraren" Voyage en Navarre" libürü famatüaren euskarazko argitalpenik ez beitzen. Fama handiko obra honek, arren, Xaho gazteak 1835 urtean,
|
lehen
gerla karlista denboran, Nabarraren gainti egin züan kürrialdia kontatzen dü. Erraiten ahal da, Xahok 1836an agerrarazi züan idazlan hori dela gerla batez berri emaile lan bat.
|
|
|
Frantziak parte hartü züan Irakeko
|
lehen
gerlan (1991), Saddam Hussein Koweitetik ohiltü behar zelakoan. Bigerrenean (2002) bazter egon zen, arrazuekin, Irakek ez beitzüan indar atomika ez ximikarik, Ameriketako bürüzagiek erranaren despit.
|
|
2015
|
|
|
Zortzigarren jelkaldian
|
Lehen
Gerla Handiaz mintzo da, Bederatzigarrenean, 1919ko irailaren 21ean, Bilbon euskaltzain egin zuteneko biltzarraz. Hamaikagarrenean Pariseko Irratian fede katolikoaz predikuak ematen zituenekoa.
|
|
|
Joanden astean iragan dira Maiatz literatur solasaldiak Baionan, Euskal Erakustokian, bi egunez.
|
Lehenean
Gerla Handiaren inguruko solasak erabili dira gehien bat, bigarrenean aldiz Artea eta Literaturaren ildoa da
|
|
|
Pirinioetako hitzarmenaren ondotik utzi zuten tokiko jendeari. Eritasun garai bat eta munduko
|
lehen
gerlaren ondotik mahastizain batzuk sortu zuten kooperatiba bat Baigorrin eta arno horiek AOC ardietsi dute 1970eko urrian. Hasieratik eta gaur arte horri lotuak izan diren pertsonaietaz eta mendeetan zehar izan gorabeheretaz mintzatuko zaiku Vigier anderea Lapurdi gelan 18: 30etarik goiti.
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerla
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerla maizetan aipatzen zion aitatxi Miguel-ek Francisco bere arrahaurrari. Miguel ez zen gerlara altxatua izan, zuen adina gatik eta gaztetik zaukan eritasun baten gatik.
|
|
|
Liburu horiek
|
Lehen
Gerla mundialaz mintzo dira. Marrazkilaria, Marko ARMSPACH deitzen da eta gidoilaria, Olier.
|
|
2016
|
|
|
|
Lehen
gerla ondotik
|
|
|
«Dantza, pastorala eta maskarada galdu ziren Mauletik behera
|
Lehen
Gerla ondotik. Euskara ez.
|
|
|
|
Lehen
gerla aitzin, nolako antzerkia. Orduan, Ipar Euskal Herrian ematen ziren antzerkiak, bereziki 14 gerlatik landa ematen ziren antzerkiak, erretorearen inguruan antolatu ekintzak izanez, antzerki xumeak ziren eta gehienetan irri egitekoak.
|
|
|
|
Lehen
Gerla aitzin ez da beste aztarnarik Ipar Euskal Herri mailan, hegoaldean bestela pasatzen bazen ere. Ondorioz, erran daiteke antzerki mundua bizirik zegoela herrietan apaizen inguruetan, mutikoak apaizekin eta neskak serorarekin patronage delakoen inguruetan, paperetan ez dirudi beste aztarnarik dugunik.
|
|
|
Erran behar da,
|
Lehen
Gerla aitzin, gehienetan, antzerkiak frantsesez ematen zirela eta aldaketa etorri zela gerla bukatu eta gero. Hobeki errateko, antzerkia frantsesez emateak ez zuen debaterik sortu, bi hizkuntzetan aritzeak ez zuen beste gogoetarik sortu, ez baitzitekeen lanjerrik sumatu, hizkuntzaren galtzeko arriskurik alegia.
|
|
|
Baina, historiak erakusten digun bezala, kanpoko eraso baten aurrean gerta daiteke bi memoria zapalduek, antagonistak ere biltzea etsaiaren erasoari aurre egiteko. Hemen gogora heldu zaigu Jean Barbierrek aipatzen zuen «Petite et Grande patrie», oso zabaldua izan zen pentsatzeko moldea Ipar Euskal Herri osoan
|
lehen
gerlaren garaian.
|
|
|
Testuinguru horretan aritu zen Piarres Larzabal. Jean Barbierrek azaldu zuen herriaren kontzepzioa, aberri txiki eta aberri handi kontzeptuak,
|
lehen
gerlaren inguruan Ipar Euskal Herrian hedatu zirenak, zituen gogoan. Praxi politikoa berandu abiatu zuen, lehenik literatura sorkuntzan lan egin zuen, debatea bultzatuz, heziketa sakonduz, ekintza kulturala eraikitzen aritu zen.
|
|
|
Armistizioaren urtemuga Azaroaren 11n ospatuko da ohi bezala munduko
|
lehen
gerlaren armistizioaren urtemuga. Meza izanen da Itsasuko elizan goizeko 11etan.
|
|
|
San Martin egunean ospatzen baita ere Armistizioa, meza iraganen da 10: 30etan, ondoko zeremoriarekin.
|
Lehen
gerla gogoratuz, aratsaldean Herriko Etxean, erakusketa batekin betan, Buruxkak aldizkariak bere 10 zenbakia aurkeztuko du," Senpertarrak lehen gerla garaian" lemarekin. Ondotik mintzaldi bat emana izanen da Bernard Vivier en ganik, Hegazkingintza 1916an.
|
|
|
San Martin egunean ospatzen baita ere Armistizioa, meza iraganen da 10: 30etan, ondoko zeremoriarekin. Lehen gerla gogoratuz, aratsaldean Herriko Etxean, erakusketa batekin betan, Buruxkak aldizkariak bere 10 zenbakia aurkeztuko du," Senpertarrak
|
lehen
gerla garaian" lemarekin. Ondotik mintzaldi bat emana izanen da Bernard Vivier en ganik, Hegazkingintza 1916an.
|
|
|
Lekuko historiaren bila Jean Pujo ikastetxe elebiduneko 3 eko ikasleek Marko Armspasch komikigileari ongi etorria egin diote buruilaren 27an. Bi orenez, berrogei bat ikaslek entzun dituzte Markoren solasak bere ofizioaz eta munduko
|
lehen
gerlaz ari zela. Izan ere, lehen gerla baitute aurtengo gai nagusietarik bat, kolegioen erreformaren karietan.
|
|
|
Bi orenez, berrogei bat ikaslek entzun dituzte Markoren solasak bere ofizioaz eta munduko lehen gerlaz ari zela. Izan ere,
|
lehen
gerla baitute aurtengo gai nagusietarik bat, kolegioen erreformaren karietan. Dokumentazioko, historiako, frantseseko eta euskarako erakaslek bat egin dute eta bi hilabetez, munduko lehen gerla erakatsiko diete ikasleei hanbat ikuspegi desberdinetatik.
|
|
|
Izan ere, lehen gerla baitute aurtengo gai nagusietarik bat, kolegioen erreformaren karietan. Dokumentazioko, historiako, frantseseko eta euskarako erakaslek bat egin dute eta bi hilabetez, munduko
|
lehen
gerla erakatsiko diete ikasleei hanbat ikuspegi desberdinetatik. Besteak beste, Jean Pujoko ikasleek" Baigorriko soldadoak, lehen mundu gerlan" ikergaia jorratuko dute, Baigorriko
|
|
2017
|
|
|
Durruty familia horrek gure historiarekin lotura handia du. Munduko
|
Lehen
Gerla denboran Hazparneko Etienne Durruty gazteak soldaduzkari ihes egin zion Nafarroara pasatuz, Baztango Erratzun kokatuz eta familiatuz. Horren seme gazteenak, Gregoriok, Iparraldean eskubide batzuen berriz eskuratzeko, soldaduzka Frantziako armadan egitea hautatu zuen.
|
|
|
Frantziako legeak beharturik, frantses izena eman zioten, eta ohi bezala eguneroko hizkuntzan nolabait euskaldundu. Munduko
|
Lehen
Gerla, «Gerla Handia», bukatu berri zen, haatik aztarna latzak utziz herrian, familiako batzuek, beste askok bezala, jasan zituzten oinazeak barne.
|
|
|
Ganix Anchordoquy() Makeako mugalariaren abentura baten aipamen nobelatua irakur daiteke. Nola,
|
lehen
gerla karlistaren testuinguruan(), lortu zuen eramatea Maria Teresa de Bragança printzesa mugaz bestaldera, Lapurditik Nafarroara, soldadu eta polizia frantsesen kontrolak saihestuz, azkenean, hainbat gorabehera tarteko, Elizondoko karlisten kanpamenturaino iristeko. Printzesa ezkondu zen geroxeago Don Karlos erregearekin, Azkoitian, 1838ko urriaren 20an.
|
|
|
Erdaraz ez al dago intolerantziarik? Esate baterako, liburu berean —alegia, 1919ko Momentum catastrophicum horretan—, Barojak" Los mitos de los aliadofilos" izeneko testu kontraesankorra plazaratu zuen, hain justu Munduko
|
Lehen
Gerla amaitu berritan, eta beharbada komenigarria litzateke gogoraraztea Frantzia —le Pays des Lumieres, la Doulce Franceitsumen fanatiko handienarekin murgildu zela sekulako harakintza horretan, zeinean ia 6000 laborari euskaldun zendu baitziren, kasik erdiak 28 urtez beherakoak: Liberte, Higualite eta Fraternite:
|
|
|
esan genezake, Adema Zaldubiren maneran. Nolanahi ere, bretoiek euskaldunek baino suerte are eta okerragoa eduki zuten, zeren Bretainiako 130 000 soldadu hil baitziren Gerla Handian, baina kopuru absolutu ikaragarri hori (Barakaldo gehi Sestaoko egungo biztanleria!) ikaragarriago bihurtzen da modu erlatiboan adieraztean; izan ere, estimazio batzuen arabera, Munduko
|
Lehen
Gerlan hildako Frantziako lau soldaduetarik hiru bretoiak izan ziren; beste estimazio batzuen arabera, Frantziako hamar soldadu hiletarik bat izan zen bretoia. Zenbakien magia nonbait.
|
|
|
Kontua da Munduko
|
Lehen
Gerla amaitu berritan Frantzian edertasun lehiaketa bat antolatu zutela, eta zenbat eta 1700 neska aurkeztu zirela. Denen artetik Agnes Souret aukeratu zuten irabazle, eta hamazazpi urterekin hor abiatu zen haren karrera artistikoa:
|
|
|
bozkatzeko eskubidea de Gaullek eman zien 1944ko ordenantza batez, bigarren mundu gerlaren bukaerantz.
|
Lehen
gerlaren ondotik bederen jaso behar zuketen, lau urtebetez eta lau hilabetez gizonen lekua bete baitzuten baserriko lan guzietan eta fabriketan; bigarrenean ia beste sei urtez, eta hor azkenean utzi zitzaien aspalditik hartze zuketen, zor zitzaien eskubide hori.
|
|
|
Estatu hau sortzen lagundu zuen 1943an Siriatik banatuz. Frantziak Siria okupatzen zuen munduko
|
lehen
gerlaren ondotik, Societe des Nations delakoaren izenean, otoman inperioa desegin zenetik.
|
|
|
Haatik soldadu potentzialen artean, luzaz hautuak zozketa bidez eginen dituzte. Gauzak sakonki aldatuko dira denak armetara deituko dituztenean, bereziki munduko
|
lehen
gerla handian (1914).
|
|
|
Idazlea, Barkoxe Salahanka etxeko Pierre Appeceix (Apezetx), gerlan zinez kolpatua izana da, aktoreak ere gerlari ohiak dira. Antzerkiak munduko
|
lehen
gerla hori kontatzen du burutik burura, gertakizun handienak oinarritzat hartuz, dena frantziar historia ofizialaren arabera, ikuspegi nazionalista batetik. Bistan dena, pastoralaren ohiko manikeismoa errespetatzen du:
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerlaz aipatu beharra da halaber Eneko Bidegainen liburu hau: " Gerla Handia, muga sakona, Lehen Gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan".
|
|
|
Munduko lehen gerlaz aipatu beharra da halaber Eneko Bidegainen liburu hau: " Gerla Handia, muga sakona,
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan".
|
|
|
Haatik Eneko Bidegainek berak adierazten du garai hartako Eskualduna astekaria beste gisa batera ikertuz, gerla horrek iparraldeko euskaldunak frantziartzera bultzatzeko nolako lan izigarria egin zuen ikus laitekeela: " Eskualduna k
|
Lehen
Gerla Mundiala nola aipatu zuen xehekiago aztertuz, gerla horrek Ipar Euskal Herriko euskaldunak frantses sentiarazteko bete zuen funtzioa zein handia izan zen agerian geldituko litzateke". Horrez aipamen gehiago agertzen da Dokumentuak sailean.
|
|
|
Titulua berak emana zion. Idazlea bere hemeretzigarren urtean sartu zen hastetik munduko
|
lehen
gerlan, eta bururaino egin zuen artillerian. Bi aldiz zauritua, kapitain gradoarekin bukatu zuen.
|
|
|
Salba tzaile probidentzialez aberats da: Jeanne d’Arc, Henri IV, Napoleon I.a, Gambetta 1870eko gerlan, Clemenceau eta Poincare munduko
|
lehen
gerla handian(), de Gaulle bigarrenean(), eta gero Aljeriakoan (19541962).
|
|
|
|
Lehen
Gerla Mundialaren() hastapenak
|
|
|
Espainiari eta Frantziari zilegitasuna ematen zien. Eskualdunak
|
Lehen
Gerla Mundiala nola aipatu zuen xehekiago aztertuz, gerla horrek Ipar Euskal Herriko euskaldunak frantses sentiarazteko bete zuen funtzioa zein handia izan zen agerian geldituko litzateke. Kasu orotan, hori ere bere testuinguruan kokatu behar litzateke; pentsatzekoa da Eskualduna orduko gizarte baten bozeramaile edo zela.
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerlaren ondotik ere Frantziako gobernuak beste eskaera batzuei buru eman behar ukan zuen, bereziki 1925ean, eta de Monzie hezkuntza nazionaleko ministroak ezetza eman zien Erretoreei zuzenduriko gutun baten bidez." Patois" deitzen dituen hizkera horien irakastea baliogabea eta garestia zaio," luxe" kario bat.
|
|
|
Euskal Argentina (11) Munduko
|
lehen
gerlaren ondorioak
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerla eta Alemaniak jasan zigorren gatik hiru herrialdeen (Argentina, Txile, Alemania) arteko salerospenak gelditu ziren eta txiletar Chile Argentina enpresa handia zonbeit hilabete barne suntsitu. Zatika saldu zuten, erosleak ez ziren falta eta.
|
|
2018
|
|
|
Herra oraino handiagoa. Eta hilak,
|
lehen
gerlan baino hiru edo lau aldiz gehiago (50 milioi eta 85 milioi artean).
|
|
|
Nafarroa bezalako lurraldeetan indar berezia zuen, foru erregimen indartsuaren oroitzapena dela eta antzineko erregimenaren defendatzaile sutsu asko baitziren. Hala eta guztiz ere,
|
lehen
gerla karlistan() Iruñean Isabel II.a erregina aldarrikatu zuten, han bizi baitziren lur jabe handiak, bankariak, merkatariak eta goi mailako funtzionarioak. Hauek luze eutsi zioten jasan zuten setioari, baina iruindar gehienak karlisten jarrerekin bat zetozen; hori zela kausa, haietatik asko Diputaziotik eta Udaletik egotziak izan ziren.
|
|
|
|
Lehen
gerla karlistaren bukaeran Erresuma izatetik probintziara izatera iragan zenean, 1839ko urriaren 25eko eta 1841eko abuztuaren 16koaren lege garrantzitsuen bidez, garai berri bat ireki zen Nafarroan. Iruñea forudun probintzia baten hiriburu izatera igaro zen.
|
|
|
Munduko
|
lehen
Gerla Handia 1914eko agorrilaren 2tik 1918ko azaroaren lla arte iraun zuenak buruz buru jarri zituen Pays de l’Entente deitzen zirenak (Frantzia, Inperio britanniarra, Errusia, Italia 1915ean, Estatu Batuak 1917an, Serbia) eta Inperio zentralak (Alemania, Inperio Austro Hungariarra, Inperio Otomanoa, Bulgaria) eta 10 miliun soldado hil zituen baita beste hainbeste zibilak. Frantzian 1562 gerla egunetan bana beste 900 hil zan ziren egunero eta 1 400 000 soldado hilei (gizonen %10a) 4 300 000 kolpatu gehitu ziren.
|
|
|
Frantzian 1562 gerla egunetan bana beste 900 hil zan ziren egunero eta 1 400 000 soldado hilei (gizonen %10a) 4 300 000 kolpatu gehitu ziren.
|
Lehen
gerla izan zen mundu mailakoa eta gerla oso bat izan zena. Lehen atake kimikoa Ypresen gertatu zen 1915eko apirilean.
|
|
|
Ez da bakan agitzen hiruretan hogei urteko menditar oraino bizkor baten mahai landugabearen inguruan Jakoben haurrak halako bi ikustea edo, zenbaitetan, gehiago.
|
Lehen
gerlak jendetza soberakin hau irensten zuen, bestela gure probintzia txipiek gosea ezagutuko zuten. Mairuen ohiltzetik landako mendeetako bakeari esker jendetza handitu zen.
|
|
|
Oroitarri izugarri hauei loturik dira oroitzapen gaitzak. Zenbait, euskaldunek erromatarren kontra egin gerlen denborakoak; beste zenbait, menditarrek zelten kontra egin zituzten
|
lehen
gerlen denborakoak.
|
|
2019
|
|
|
Eneko Bidegain ikerleak sakonki aztertu ditu gerla hau eta bere ondorioak Ipar Euskal Herrian, bai Gerla Handia, muga sakona.
|
Lehen
gerla Mundialaren() hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan (Utriusque Vasconiae, 2009), bai Lehen Mundu gerla Eskualduna astekarian, titulaturiko tesian (iker 30, 2013) euskaldunen frantses nazioarenganako atxikimendua nola joan zen errotzen azpimarratuz.
|
|
2020
|
|
|
|
Lehen
Gerla Handian sei milatik gora hil eta hirurogei mila zauritu izan ziren gutxienez, Ipar Euskal Herrietakoak bakarrik kontuan hartuz. Belaunaldi oso bat galdu zen Bidasoaz iparraldean.
|
|
|
Biziki gustatzen zitzaizkion.
|
Lehen
Gerla baino lehen erosi zuen eta hil zenean, nik hartu nuen oroigarri gisa.
|
|
2021
|
|
|
Eiki, otoman inperio erraldoiak Europa giristinoa zinez mehatxatzen zuen mendeetan sortu zen. Aldiz inperio hori erori da duela mende bat, munduko
|
lehen
gerla galdu ondoan aleman eta austriar inperioekin batera.
|
|
|
Garai berdintsuan (1913), Errusian
|
lehen
gerla mundialaren kontra emazteek antolatu zuten manifestazioa" Ogia eta Bakea" aldarrikatzen zutela, erakutsiz emazteek ere politika sailan beren ikusmoldea eman nahi zutela. Beste Europako herrialdetan oihartzuna ukan zuen, gerlaren aurkako elkarretaratzeak iragan baitziren.
|
|
|
Iparraldean ere, aleman armada izigarri fite aitzinatu zen (350 kilometro lau egunez). Stalinek, uztailaren 3an, bere
|
lehen
gerlako diskurtsoan, irratietan" etsaia krudela" zela adierazi zuen. Espezialista baten erranak ziren!
|
|
|
Frogatu zuen ‘Lehen Mundu Gerra Eskualduna astekarian" doktore tesia idatzi zuelarik, ondotik argitaratua izan dena. Lan handia egin baitzuen ikertuz, Eskualduna astekariak zein jarrera izan zuen euskaldunek
|
Lehen
Gerla Mundialean parte hartzeari begira.
|
|
2022
|
|
|
Euskal kulturari biziki atxikia zen eta batez ere euskarari. Filantropo handiaren fama zaukan munduko
|
lehen
gerla eta 1913an Errobiko urgainditzetarik landa lapurtarrei igorri zien diru laguntzagatik.
|
|
|
Britainiar poliziak milaka agente errekrutatu zituen ordena berriz ezartzeko, ahal guziez. Horretarako,
|
lehen
gerlako soldadu eta ofizier anitz hartuak izan ziren, poliziari lotuak, baina ez zuten militar eta poliziako diziplina segitu behar. Haien ekintza legetik kanpo zegoen.
|
|
|
Gainera hiru inperiok eskua sartu dute hor luzaz, beren alimaleko etxaldeak beti hedatu nahiz. Hola piztu zen ere 1914 urtean munduko
|
lehen
gerla, Sarajevon hain zuzen.
|
|
|
ene belaunaldikoek milioika parte hartu zuten Frantziatik, milaka Iparrraldetik. Beraz Aljeriako
|
lehen
gerlaren aipatzea hautatu nuen Abdelkader aitzindari famatuaren itzulian, eta bigarrena doi doia hunkitzen dut bukaeran, bestearen ondorio logikoa zela erakutsiz.
|
|
|
Ondorioz, horren kontrako salaketa pausatzeak ez luke zentzurik, banderola bat zintzilikatzea berez ez baita delitu bat, adierazpen eskubidearen molde bat baizik», adierazi dute. «EH Bairentzat,
|
lehen
gerla mundialeko euskal hildakoak, beste nazio eta herri guztietakoak bezala, nazionalismo konkistatzaileen agindupean bildurik, inperialismo eta Estatu desberdinen arteko etsaigoaren biktimak izan ziren. Ipar Euskal Herrian ehundaka gizon gazte intsumitu edo desertoreak izan ziren bainan gerla horrek sortu zuen trauma kolektiboaren ondorioz, eragin handia izan zuen frantses nazionalismoa eta Frantziarekiko identifikazioa sustraitzeko euskal jendartean».
|
|
|
Agintari handienen aurrean izan zen Uztaritzeko auzapezaren alokuzioa, bertan egon zirelarik Pirinio Apaletako prefeta M. Garipuy, Baionako suprefeta M. Fauconnier, Le Barillier senataria, Ibarnegarai diputatua, Cabaud jenerala, des Galais koronela eta beste hainbat. Badakigu hiru urte lehenago amaitutako Munduko
|
Lehen
Gerlan ia 6000 laborari euskaldun zendu zirela, eta Maurice Souberbiellek gogorarazten digu erori andana horretan bazirela" lauetan hogoi eta sei herritar [uztariztar]", oro Frantziarentzat eroriak. Gerlaren izugarrikeria hastio du, jakina, eta, bai, nola halako bakezaletasuna erakusten digu:
|
|
|
Errepublika horien sortzeak euskal emigrazioa indartu zuen, bereziki XIX. mende erditik. Mexikoa eta Txile bazter utzirik, Rio de la Platarantz bideratu zen, Euskal Herritik, nagusiki Iparraldetik Argentinara eta Uruguaira jende ostea bilduz munduko
|
lehen
gerlaraino (1914).
|
|
|
Karlistadek zer ondorio ukan zuten Iparraldean?
|
Lehen
gerlan, Agosti Xaho Karlisten alde agertu zen, nahiz bera zinez ezkerrekoa zen. Euskaldun karlisten guduka Euskal Herriaren aldekoa zitzaion.
|
|
|
Kontserbagia gotorrik plantatuko da Donibane Ziburun, mila eta erdi bat gizon eta sustut emakumeri lana emanez. Munduko
|
lehen
gerlaren ondotik bigarrenaren ondora, sardinaren arrantzan Frantziako portu nagusia dugu, hirurogei bat itsasontzik bost mila tonako uzta bilduz urtero, bereziki Gaskoniako golkoan eta Maroko aldean. Baina laster lehiakide indartsu eta ugarien aurrean behera eginen du.
|
|
|
1777 urteko apirilaren 26an hortik AEBetarantz abiatu zen Lafayette jauna, La Victoire itsasontzian, frantziarsoldadu andanabatekin, independentziaren alde jaiki ziren hamahiru ingeles kolonien laguntzera. XIX. mendeko bigarren zatian eta munduko
|
lehen
gerlaraino, Iparraldeko euskaldunek burrustan ontzia Pasaian hartuko dute Rio de la Platarantz.
|
|
|
Mende zaharra gaizki bukatu zuen Kuba eta Filipinak bere azken koloniak galduz 1898an, eta mende berria gisa berean hasi Bartzelonako nahasmenduekin. Gero, munduko
|
lehen
gerlan ez zen sartu, eta garai hori ongi pasatu zuen, bereziki ekonomian. Baina laster gorabehera handiak ezagutuko zituen berriz.
|
|
|
Jende xehea ordea euskaldun hutsa zen naturalki, abertzale izan gabe. Munduko
|
lehen
gerlak frantsestuko zuen.
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerla()
|
|
|
Anartean matxinada garrantzitsurik jaikiko da: bat orokorra eta izigarria Kabilian 1871an, beste zenbait xumeagoak eskualde ezberdinetan barreiatuak, bereziki Aures mendietan munduko
|
lehen
gerla denboran, 1916an_
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerlak, beste kalte askoren gainera, lau ondorio lazgarri ekarri zituen: Armeniarren aurkako genozidioa Turkian, XX. mendeko lehena boltxebismoaren garaipena errusiar inperioan, fazismoaren sorrera Italian eta horren gailurra laster Alemanian, munduko 2 gerlaren pizlea, Japoniak bere gisan bide bertsua hartzen zuelarik, Munduko bigarren gerlari bidea ireki zion, Versaillesko tratuan baldintza gog...
|
|
|
Haatik soldadu potentzialen artean, luzaz hautuak zozketa bidez eginen dituzte. Gauzak sakonki aldatuko dira denak armetara deituko dituztenean, bereziki munduko
|
lehen
gerla handian (1914).
|
|
|
Idazlea, Barkoxe Salahanka etxeko Pierre Appeceix (Apezetx), gerlan zinez kolpatua izana da, aktoreak ere gerlari ohiak dira. Antzerkiak munduko
|
lehen
gerla hori kontatzen du burutik burura, gertakizun handienak oinarritzat hartuz, dena frantziar historia ofizialaren arabera, ikuspegi nazionalista batetik. Bistan dena, pastoralaren ohiko manikeismoa errespetatzen du:
|
|
|
Munduko
|
lehen
gerlaz aipatu beharra da halaber Eneko Bidegainen liburu hau: " Gerla Handia, muga sakona, Lehen Gerla Mundialaren (18141918) hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan".
|