|
2002
|
|
|
XX. mendearen
|
lehen
herenean euskal historia estatus zientifikoan gihartu zen.Gizarte zientzien bilakaeran zatiketa gertatu zen, eta arlo bakoitzean ikertzaileberriak nabarmendu ziren. Pertsona horien bidez, euskal historiografia aberastuzeta berriztuz joan zen.
|
|
|
Beharbada, Lefebvre euskal historiografiarenerreferentzia nagusi bihurtuko zen gerra ostean, naziek Parisen hil izan ez balute, erresistentzian sarturik baitzegoen. Laburbilduz, mendearen
|
lehen
herenean, EuskoIkaskuntzaren inguruan egindako Euskal Herriari buruzko ikerketek, estatus zientifikoa sendotu zuten, unibertsitaterik ez baitzegoen. Aldi berean, euskal abertzaletasunaren ikuspegi itxitik ere landu zen historia, Zabala, Bernardino de Estella etaBernardo Estornes Lasaren testuetan.
|
|
|
Organismoaren atal honetan zaila da diagnostiko bat egitea, eragiten dioten patologiek sintoma zehaztugabeak baitituzte eta, kasu gehienetan, aurreratuta baitaude. Ohiko metodoei esker, heste meharraren
|
lehen
herena baino ezin da ikusi. Egoera horrek kapsula horren aurrerapen diagnostikoek duten garrantziaren berri ematen du; izan ere, orain arte iritsi ezin diren heste meharreko eremuen irudiak lor daitezke.
|
|
2003
|
|
|
Indioilarra, Espainiako konkistatzaileek Indietako oilarra, azteken garaiko Mexikon jaio zen, guajalote deitzen zioten garaian. XVI. mendearen
|
lehen
herenean iritsi zen Europara, jesuiten bidez. Horregatik, indioilarrari “jesuita” deitzen hasi zitzaion hasieran. Garai hartan, monarkiari eta goi mailako gizarteari zegokion gastronomiaren fintasunaren ikur bihurtu zen, eta, handik gutxira, Gabonetako bazkari eta afarien protagonista.
|
|
|
Ernari dauden emeek birxurgapenak, fetuaren heriotza, abortuak edo fetuaren malformazioak jasan ditzakete. Fetuaren infekzioak larritasunaren
|
lehen
herenaren erditik bigarrenaren hasierara bitartean gertatzen dira. Diagnostikoa Ardien gaixotasunaren diagnostiko klinikoa ez da arazo bat, baina behien kasuan zailagoa da.
|
|
|
Lehenengo kapituluan, Erregimen Zaharraren krisialdiaz aritzean, aipatu ditugu puntu horietako asko, eta ez dut orain nondik norako nagusi batzuk marraztea beste asmorik. Euskal gizartean nekazaritzak pisu handia izan zuen XVI. mendeko azken herenetik hasi eta XIX. mendeko
|
lehen
herena bitartean. Landatutako lurra zabaldu eta laborantza sistema berri arrakastatsua jartzen da abian XVII.ean:
|
|
|
Maizterrek ordaindu beharreko errenta finkoa zen. Horrek esan nahi du, uzta urriak edo erdipurdikoak zirenean (eta hala izan ziren XIX. mendeko
|
lehen
herenekoak), berez garestiagoa zela. Ordaintzeko zuten modu bakarra lan gehiago egin eta gutxiago kontsumitzea zen.
|
|
|
1 Idazki honetan garatutako ideiak, modu zorrozki kondentsatu batean, nire honako monografiaren
|
lehen
herenetik laburtu dira: The Structure of Scientific Revolutions, 1962an zehar University of Chicago Press ek argitaratuko duena [euskaraz:
|
|
2004
|
|
|
Udaberrian loratzen dira, eta, amaitutakoan, landaredia moztea komeni da, indarra berreskuratzeko. Loreak udaberritik udako
|
lehen
hereneraino bildu dira, egun lasaia eta eguzki betea aprobetxatuz. Itzalean lehortu dira eta gehienez urtebetez babesturiko zorroetan gorde, leku itxi, ilun, fresko eta lehorrean.
|
|
2005
|
|
|
Ni neuk hemen historia zientzia bezala lantzen zutenen historiografía ibilbidea landuko dut. Beste gai bat litzateke, politikari eta fikziozko literatu ra idazten zutenen arteko ikuspegi historikoaren azterketa.Dena dela, aldaketa nagusia, XX. mendearen
|
lehen
herenean gihartu zen. Gizarte zientzien esparrua aldendu eta arlo bakoitzean ikerlari berriak nabar mendu ziren.
|
|
|
Gure Zoologia Orokorra hau Biologia lizentziarako lehen mailan ikasten den Zoologia irakasgairako egokitu dugu, haren programaren
|
lehen
herena besarkatuz. Izatez, ikaslearen lana erraztu nahi izan dugu, eta horretarako, bildu eta, hein batean,, mamurtu?
|
|
2006
|
|
|
emakumeek boto eta hezkuntza (erdi mailakoa zein unibertsitarioa) eskubideak lortu behar zituzten lanbide merkatu berrietan sartzeko. Ia XIX. mende osoa eta XX.aren
|
lehen
herena etenik gabeko 100 urte baino gehiagoko borrokak sorrarazitako liskar eta mugimendu feministen lekuko izan ziren. Emakumeek euren jarrera pixka bat moldatu zuten eta boto, hezkuntza eta lan eskubideak lortu zituzten, muga handiak jarri bazizkieten ere.
|
|
|
dagoen arren, hots, Fernan Gonzalez Gaztelaren buru zen garaian, faltsifikazioa da, eta adituen arabera, XII. mendean kokatu behar dugu. Testua, beraz, historikoa eta lehen eskukoa bada ere, faltsifikazioa izaki, bertan ez da X. mendearen
|
lehen
hereneko errealitatea islatzen, XII. mendekoa baizik. Dokumentu honen egilea, beraz, ez zen izan Gaztelako Fernan Gonzalez, baizik eta XII. mendeko egile anonimo bat, konde haren izenean dokumentu hau faltsifikatu zuena.
|
|
|
Lapouge ri segituan atxiki zaio Alemanian zenbait" antropologo" eta hainbat literatura" völkisch" sutsu, germaniartasunerako erreklamatuz inoiz Europan egon den figura inportante oro; eta, alderantziz, Italian segituan erreakzionatu da, kultura oro Mediterraneoan sortua dela demostratuz, eta handik –ez iparraldetik behera– ipar barbarora zabaldua. XX. mendearen
|
lehen
heren intelektuala bero berotu duten gerra dialektiko hauek, oso fruitutsuak nekez juzga daitezke gaur. Baina gaurko irakurlea kasik izutu egiten da ikustean, nola Ipar eta Hegoaren arteko polemika honetan Ortega literatura" völkisch" ergelenaren propagandari lotsagarriraino makurtu zaion.
|
|
|
Espainiaren arimaren mitologia. Alemanian, bere garaian (eta garai hori XVIII. mendearen hondarretik XIX.aren
|
lehen
herenera doa), Volksgeist kontzeptua teoria konkretu batzuetan erabiltzeko tresna pragmatikoa izan da: lan hipotesi bat literatur ikerketetarako, historiaren filosofiarako, zuzenbidearen iturriaren justifikaziorako, etab. Inoiz ez, Espainian bezala, identitate nazionala edo esentzia nazionala formulatzeko.
|
|
2007
|
|
|
Behin XX. mendearen
|
lehen
herena igarota, zuzenbideko estatu klasikoaren kontzeptuak, erregimen liberalarekin identifikatuak, aurrerapausoa eman zuen: eskubideen aitorpen juridikoaren eta horiek guztien artean modu eragingarri eta benetakoan praktikan ipintzearen artean dagoen desberdintasuna gainditu nahi zen, botere publikoen zuzeneko esku hartzea sustatuz.
|
|
|
Europa kontinentalean, XIX. mende amaierako Alemaniako dogmatikatik aurrera eta, batez ere, XX. mendearen
|
lehen
herenetik aurrera, Konstituzioak benetako arau juridikotzat hartu ziren, batez ere, atal organikoari dagokionez. Bigarren Mundu Gerraren ostean, atal dogmatikoak ere eragingarritasun arau-emaile osoa hartu zuen eta Konstituzioa antolamendu juridikoaren erdigune eta gailur bihurtu zen.
|
|
|
b. XX. mendeko
|
lehen
hereneko aplikazio eugenesikoak.
|
|
|
Ez da beharrik. Kontuan hartu behar da XIX. mendeko eta XX. mendearen
|
lehen
hereneko euskaltzaletasuna ez zela batere arriskugarria Espainiarendako edo, zehazkiago, Espainiako klase menderatzailearendako. Luzaz, navarrismoa, euskaltzaletasuna eta espainolismoa bat izan ziren.
|
|
2008
|
|
|
Nobelotan erabilitako teknika berritzaileak gorabehera, Dos Passosen ikuspuntu politikoa interesatzen zaigu erreportaje honetarako. Industrial Workers of the World (IWW) erakundearen aldeko jarrera nabarmena adierazi zuen idazleak lan osoan; AEBetako alderdi komunistarekin hotzago agertu zen nahiz eta komunista batzuk sinpatiaz deskribatzen dituen; eta, batez ere, mendearen
|
lehen
hereneko borroka sozial eta politiko garrantzitsuenak ezkerretik erretratatu zituen. Woodrow Wilson presidenteak I. Mundu Gerraren ondoren nazioartearen txaloak jasotzen zituelarik, Dos Passosek aurpegia zikindu zion, haren manupean ezkerreko taldeen aurka antolatutako oldarra salatu zuenean.
|
|
|
Gauaren
|
lehen
herenean izaten dira, loa oso sakona denean.
|
|
|
Orain duen banaketa kontuan hartuta, adituek uste dute hogeigarren mendearen
|
lehen
herenean muturluzea arro guztietako goialdean zegoela. Gizartea garatu ahala, ordea, bizitzeko gero eta leku egoki gutxiago uzten ari gara muturluzearentzat.
|
|
|
Azken glaziazioa bukatu zenetik, Pirinioetako glaziarrek Izotz Aro Txikian() izan zuten gehienezko hedadura. XIX mendearen
|
lehen
herenean, baina, klima epeltzen hasi zen berriro, eta, ordutik, glaziarrak txikitzen joan dira, gaur egun duten egoerara iritsi diren arte. Lehen glaziar ziren gune asko izoztegi soil izatera igaro dira, edo desagertu egin dira.
|
|
|
Udalkide berrien sarreraren zergatiak aurkitu nahian hipotesi ezberdinak erabili ditugu, baina datuen alderaketak ez digu ezer garbirik erakusten. Aurrerago esan bezala, udal karguak bete zituzten armaginen kopurua ez zen hazi XIX. mendearen
|
lehen
herenean, eta darabilzkigun datuen arabera zertxobait behera ere egin zuen. Abizenen jatorria aztertzen badugu, ez da atzematen eibartar jatorriko familien presentzia gutxitu zenik:
|
|
|
Aizpuru, M. (2001):. Abertzaletasuna Araban: Legutianoko jelkideak XX. mendearen
|
lehen
herenean?, Uztaro, 39, 53
|
|
|
Serbiako jokalariak esku artean dauka Bruesaren aginte makila. Taldeak erasoan dituen komerien inguruan iritzia eman du, eta Ligako
|
lehen
hereneko balantzea egin du ere bai.
|
|
2009
|
|
|
Unibertsitatean ezagutu genuen elkar. Orain diputazioaren beka bat du, Bizkaian XX. mendearen
|
lehen
herenean eraiki ziren etxe partikularrei buruzko txosten bat egiteko, badakizu, burgesiaren etxeak batez ere. Estilo arkitektonikoak baino gehiago, espazioaren jestioa, erabilitako materialak eta horrelako gauzak interesatzen zaizkio.
|
|
|
Naturaren determinismoa indar magiko ezkutu bat poesiaz urasea bilakatu da. Mendearen
|
lehen
hereneko filosofietan, metafisika nolabait pan (en) teistetan ikusten ditugu azken finean askadura bilatzen gizakiaren eta unibertsoaren misterioari, bakoitza abiagune arras ezberdinetik abiatu eta gero, Max Scheler Alemanian, N. Berdiaiev (errusiarra) Frantzian, A. N. Whitehead Ingalaterran eta USAn. Bergsonek mistikoen Jainkoa berbaliatu du dogmakoaren aurka.
|
|
|
Abertzaletasuna Araban: Legutianoko jelkideak XX. mendearen
|
lehen
herenean
|
|
|
Baina ez dago horren argi Real Madrilek nola erantzungo duen. Denboraldiaren
|
lehen
heren biak jokatu orduko txapelik irabazteko ia aukera barik geratu da. Liga baino ez zaio geratzen.
|
|
|
Lagun Aroko jokalari garrantzitsuenetakoa izan da David Doblas (Santander, Espainia, 1981) Ligako
|
lehen
herenean. Taldeko kapitaina ere bada, eta taldearen etorkizuna argitu edo ilun dezakeen derbiaren atarian, iritzia eskatu dio BERRIAk.
|
|
|
Madrileko Kongresuan aurrera doaz Abortuaren Legearen inguruko ekimenak. Eta, gauzak asko aldatzen ez badira, epeen legea izango dugu indarrean, abortu librea aldarrikatuko duena haurdunaldiaren
|
lehen
heren gaindituan. Egoera berri horrek ez du onik ekarriko, ezpada abortuen kopurua handitzea eta bizitzari ematen zaion balioa, aldiz, gutxitzea.
|
|
|
Ligako
|
lehen
herena joan da, eta 6 balantzea du taldeak. Zein da zure analisia?
|
|
|
Etsipenaren aitzinean makurtu ordez, euskara hauspotu nahian erreakzionatu zuten herritarrak ere izan ziren, baita erakundeak ere. Erreakzio horren lekuko, adibidez, XIX. mendearen
|
lehen
herenean Gipuzkoako Batzar Nagusien enkarguz Agustin Pascual Iturriagak idatzi zuen euskara indarberritzeko plana, euskararen aldeko hizkuntza politikaren aurrekarietariko moduan har dezakeguna (ikus Zalbide, 2007/ Euskera 2007).
|
|
|
Euskal nazionalismoa indarra hartzen hasi zen XX. mendearen
|
lehen
herenean. Eta kultur berpizkundeak eta euskal folklore, etnografia eta dantzekiko interes gero eta handiagoak edukiz bete zuten.
|
|
|
Bada kasu adierazgarri bat, bi herriek bizi izan zituzten prozesuen artean paralelismoak eginez, katalanaren mardultasuna izan nahi eta ezin zuen faktore literarioaren argaltasun hori ulertzen eta egiaztatzen lagun dezakeena. Aitzolek [54], joan den mendeko
|
lehen
hereneko euskal berpizkundearen ideologo nagusietako batek, kultura katalanak bizitako prozesua kopiatzeko beharra aipatu zuen, corpus baten sorgune gisa erabiliz literatura, corpus horretan oinarri harturik nazio nortasun bereizi bat eraikitzeko gero. Euskal lore jokoak antolatzeko premia ikusi zuen, adibidez, eta Jacint Verdaguerren Atlàntida bezalako lan nortasun sortzailerik eta espiritualik ez izatea deitoratu.
|
|
2010
|
|
|
Jakin badakigu, horrezaz gainera, aski aplikazio bide bereziak izanak zituela ikuspegi horrek XIX. mendean zehar. Badakigu, orobat, XX. mendearen
|
lehen
herenean bereziki, loratze aldi bizkorra izana zuela euskal eskolaren aldeko saioak. Pasatako gauzak ziren ordea horiek.
|
|
2011
|
|
|
Granadaren aurkako garaipenak, ordea, beste errealitate bat uzten du agerian: Lagun Arok askoz gorago sailkatzeko moduko taldea osatu zuela pasa den udan, eta lehiaketako
|
lehen
herenean sortutako aurreikuspen onei ez diela segidarik eman. Zergatik, teknikari eta jokalariek bakarrik dakite, baina 2011 urtea negargarria izan da Lagun Arorentzat.
|
|
|
Taxoareko harribitxia Atletico Madrilen distira galtzen hasita bazen ere, Osasunako zaleek bazekiten erdilariak bere mailarik onena berreskura zezakeela Iruñeko taldean. Sasoiaren
|
lehen
herenean uste hori berretsi besterik ez da egin. Taldean gol gehien sartu duen jokalaria da:
|
|
|
Hau da, planeta osoak biztanleko 0,9 hektareako defizit ekologikoa du. Lan horrek planetaren “aurrekontu naturala” banatzeko desberdintasunak ere islatzen ditu; izan ere, herrialde aberatsek urteko aurrekontu ekologikoaren zatirik handiena kontsumitzen dute, eta Espainiak edo Erresuma Batuak, besteak beste, aurrekontuaren zati proportzionala kontsumitzen dute urteko
|
lehen
herenean, eta, urte amaiera arte, beste herrialde batzuen baliabideen mende egon behar dute. Dokumentuak zehazten duenez, biztanleria globala Indiako herritar gisa biziko balitz, planeta bakarra litzateke; mundu guztia Espainiako herritar gisa biziko balitz, berriz, hiru planeta lirateke urtean, eta bost planeta, munduko populazioa Estatu Batuetako herritar gisa biziko balitz.
|
|
|
Gorago esan dugun bezala, liburu honen berritasun nagusia bere sakontasuna da, hortik segitzen delarik beraren luzera neurrigabea (709 or.). Liburu gaitza da, hitz horrek dituen bi adieratan, alegia, handia eta zaila. Une batzuetan astuna ere, esango nuke, batez ere
|
lehen
herenean edo; hori da, nire begietan, interes gutxien duen partea, hortik aurrera biziagoa delarik. Dena den, balantze orokor gisa esango nuke atseginez eta arazo berezirik gabe irakurtzen den liburua dela, salbuespen honekin:
|
|
2012
|
|
|
Testuinguru horretan, normal samarra dirudi Headhunters erreparoz hartzea, are gehiago Millennium en ekoizleen eskutik datorrela iragarri ondoren. Horiek horrela, filmaren
|
lehen
herenak aurreikuspen guztiak beteko ditu, diseinuzko thriller hotza, kasu honetan artelanen lapurreten ingurukoa. Dena dago neurtua, berrikuntza eta emozio handirik ez.
|
|
|
127) ondoriozta daitekeenez, XVIII. mendean iruritar gehienak euskaldun hutsak ziren. XIX. mendearen
|
lehen
herenean pedro Antonio Añibarrok, predikazioa egitera begira, Irurita euskaldun itxiak ziren herri zerrendan sartu zuen (zenbaiten artean 1960, 1 lib.: 44).
|
|
|
Estilo flandestarra. Flandesen sortu zen XV. mendearen
|
lehen
herenean, Italian dagoeneko Errenazimentua garatzen ari zela. Olio pinturaren teknika izan zen estilo horren berrikuntza nagusia, koloreen aniztasuna, zolitasuna eta ñabarduren oparotasuna bereizgarri.
|
|
|
Ikuspuntu bertsua dauka Moret Aita S.J. Nafarroako Erresumakohistorialari ofizialak. Larramendiren ekarpena ere garrantzitsua da XVIII. mendean, bera ere jesuita, baita ohitura karlistaren pentsamenduaren parte handi batena ere, XIX.ean eta XX.aren
|
lehen
herenean.
|
|
|
Kolonialismoa nagusi zuen mundu horretan «asimilizazioa» eginbehar «zibilizatzailea» zen. XX. mendeko
|
lehen
herenekoen pentsaera islatzen dute Burke goi mailako politikari estatubatuarraren hitzek: «It is not consistent with the general welfare to promote [American Indian national or cultural] characteristics or organization» (Churchill, 1997:
|
|
|
Foruak gizarte kolektibo jakin baten isla ziren heinean, etorkizuna bermatzeko balio zuten eta beraz bi Konstituzioen arteko elkarkidetza bideragarria zen. Ikuspegi hori indartzeko, xix. mendeko
|
lehen
hereneko historia konstituzionala egiten du: Bizkaiko Batzar Nagusietako ordezkariek 1812ko urteaz geroztik bi Konstituzioen kidetza edota Konstituzio bien arteko elkartzea eskatu zuten.
|
|
2013
|
|
|
Erketz dantza taldekoek agurra dantzatu zieten partiduari ekin aurretik eta epaile lanetan berriz, Jon Pagola eta Josu Sarasola. Bi bikoteei partiduan sartzea kosta egin zitzaien, behartu gabeko akatsek markatu zuten tanteoa
|
lehen
herenean eta Esnaola eta Arteaga zabaletarrek 10 aurreratzea lortu zuten. Hortik aurrera partiduak erritmoa hartu zuen, tanto luzeak ikusi ziren Loidi Barrengo frontoian eta 11 zihoazela, jendeak tantoa bukatu gaurretik kirolarien lana saritu nahi izan zuen, batez ere Begiristaindarren defentsa lana.
|
|
|
Ez genuen ezagutzen Ameriketako artzaingoa lehen pertsonan kontatua artzain izandako baten lumatik. Gure liburuan,
|
lehen
herenean, batez ere Ezterenzubiko bizimoldea eta gaztetako artzaingoa kontatzen digu Etchamendyk; liburuaren azken bi herenetan, ordea, Ameriketako artzaingoa eta bizipenak. Bimundu horien kontaketa indar eta zehaztasun handikoa da, eta, gure iduriko, poesia etamalenkonia handiko pasarte antologikoak ditu.
|
|
|
Euskal Herrian, XX. mendearen
|
lehen
hereneko feminismoa katolikoa, femeninoa eta abertzalea izan zen. Aldaketa garaia izan arren, euskal emakumeek ezin izan zuten bere egin emakume modernoaren irudia, orduko diskurtso katoliko errepresiozkoaz gain, diskurtso mediko zientifiko misoginoa zutelako kontra (Aresti 2001, apudAlvarez, 2011).
|
|
|
Antologia literarioei buruzko hausnarketa saio honek bistaratu dituen bizpahiru giltzadura historiografikoren inguruko hausnarketaz amaituko dut nire azterketa, haien inguruko arazoak birformulatzeko proposamenak eginez. Batetik, XX. mendeko
|
lehen
hereneko Pizkundeko poesiak euskal antologia modernoetan errepresentatua izateko ezagutu dituen zailtasunak, eta bestetik, Trantsizioaren aldakuntza sakonek nola eragin zioten euskal poesiaren bilakaerari eta euskal sistema literarioan zeukan egoitzari. Funtsean bi gaiek baitute poesia modernoaren mugen inguruko gaiarekin zerikusia.
|
|
|
Herriko lehen iturri publikoa XIX. mendeko
|
lehen
herenean eraiki zen, eta lehenengo etxez etxeko zerbitzuak 100 abonatu zituen. Martínez Sostre, 1954:
|
|
2014
|
|
|
Herri batzuetan, gizarte eta administrazioaren premiei erantzu teko, botere publikoek behartu dituzte bertako akademiak hiz kuntzaren estandarizazioa egitera. Gogoan izan, adibidez, tur kian Mustafa Kemal Atatürk presidenteak joan den mendearen
|
lehen
herenean bultzatu zuen turkieraren idazkeraren erreforma, arabiar alefatotik latindar alfabetora aldatuz10 Katalunian, berriz, joan den mendearen hasieran Prat de la riba Bartzelonako di putatu nagusiak Pompeu Fabrari deitu zion, garai hartan Bilboko industri ingeniarien Eskolako kimika irakasle katedraduna zenari, berak katalan hizkuntzaren batasunaren proiektua gida zezan. Baina nazio askotan, autogobernu propioa izan arte, ez da grafia ren arautzea gertatu, eta kasu horietan administrazio eta irakas kuntzaren premiei erantzuteko presaka eta korrika aritu beharra izaten dute.
|
|
|
Lan munduko aldaketek eta hiritartzeak eragindako bilakaerarekin batera, mundua ikusteko begirada berriak sortu zituen prentsa irakurtzeak, bai eta bizimodu berriei bidea zabaldu ere. Lehen hezkuntza oso garatuta baldin bazegoen ere, ez zen gauza bera gertatzen bigarren mailako sarearekin, probintzia bakoitzean institutu bakarra egon baitzen XX. mendearen
|
lehen
herenera arte; halaber, unibertsitatea ere gutxi batzuentzako zen, Euskal Herrian ez baitzen unibertsitate publikorik egon aztertzen ari garen garaiko azken urtera arte, 1968ra arte, hain zuzen. Data horretan sortu zen Bilboko unibertsitatea.
|
|
|
Gaueko
|
lehen
herenean agertzen dira.
|
|
|
Gauaren
|
lehen
herenean gertatzen dira: loaldiaren III. eta I V. faseetan, hots, pertsona loaldi sakonean dagoenean.
|
|
|
Sonanbulismoa esnatzearen nahastea da: uhin makalen loaldian (gauaren
|
lehen
herenean) gertatutako portaera konplexuen segida. Loaldi arinaren III. eta I V. faseetatik bat batean I. edo II. fasera pasatzen da pertsona.
|
|
2015
|
|
|
X. mendeko
|
lehen
herenean, botere politiko nafarra, Antso I.a Gartzesekin (905), hego mendebalderantz hedatzen saiatu zen bere herritar eta abereentzako esparru berriak bilatu nahirik. Horrela, Araba eta inguruetara (Oja, Tirón, Arlanzón eta beste) zabaldu zen, horrek argi esplikatzen duelarik alderdi hauetan kontserbatu den euskal onomastika.
|
|
|
Eta zer eredu atera zen nagusi euskararen zabalkunde garai horretan, non erabilmodu egokiak urgenteki bilatzen bide ziren? Bada, eredu garailearen irizpide nagusiak gehienbat XX. mendearen
|
lehen
herenean jaulkiak ziren. Ez da ahantzi behar Azkue bezalako aurrekari baten jardunaren eragina (ikus Hidalgo, 1995), baina 1929an Altubek aurkezturiko ereduak bilduko zuen arrakasta XX. mendearen hirugarren herenean/ laurdenean, noiz eta indartsu abiatu baitzen euskararen normalizazio ekimena.
|
|
|
Lo motela, berriz, lau fase progresibotan banatzen da. Haurraren sonanbulismo gertakariak, Espainiako Pediatria Elkarteak azaltzen duen bezala, loaren 3 eta 4 faseetan gertatzen dira, eta, beraz, maizago gertatzen dira gauaren
|
lehen
herenean. Somnanomismoa parasomnia taldeko kidea da, loaren nahaste gisa definiturik, eta ez du eragiten esna eta loaren egoeraz arduratzen diren prozesuak aldatzea, baizik eta loaren artean nagusi edo bakarrik gertatzen diren fenomeno fisiko edo jokabide desiragarri edo gogaikarriak agertzea.
|
|
2016
|
|
|
Mespelerrekako uharka. Bizkaiko Labe Garaiak metalurgia enpresa erraldoiak erabili zuen uharka hori XX. mendearen
|
lehen
herenean. Beste laku bat ere dago inguruan:
|
|
|
%3koa hamabost urtero, eta ez %9koa, Lleraren datuek estimatzen dutenez denbora tarte berdinerako. Zentzuzkoa da gerraurrean zehar asturiar hiztunen inguruko datuak goitik behera zuzentzea, baina ia %10eko hizkuntza atzerakada egotea hamabost urtero gehiegizkoa izan daiteke XX. mendearen
|
lehen
herenaren asturiar soziologiarentzat.3
|
|
|
Tradizioa eraisteko arte alorreko modernitatearen bigarren aldiko (XX. mendeko
|
lehen
herenean) abangoardiak izan zuen nahia ez litzateke izango soilik errepresentazioari kritika egiteko aukera paregabea, ohiko transferentziari uko egiteko saiakera baino. Abangoardia modernoak, hain zuzen, aurrekoaren ustezko apurketaz (arte heziketan behintzat, horrela beren beregi izan ez bazen ere) antzinako egitura guztiz «injustu»en ohiturak transferentziaz onartzeari, errepikatzeari eta haien testigantza birsortzeari uko egin zien.
|
|
2017
|
|
|
Lan honetan hipokanpoko geruza molekularreko
|
lehen
hereneko eremua aztertu da. Azterketa hauhipokanpoko beste eremuetara zabaldu nahiko genuke eta azterketa honetatik lortutako emaitzaklobulu tenporalerako epilepsia sagu ereduan aztertu.
|
|
|
Guztira 3.200 pertsonak baino gehiagok bisitatu dute Laudioko Kasinoa ate irekien jardunaldien lehenengo bi asteetan, eta Urkixoko markesek XX. mendearen
|
lehen
herenean altxaturiko eraikin historikoa goitik behera zaharberritzearen historia eta prozesua ezagutu dute. Higiezina azaroaren 19ra arte egongo de jendeaurrean irekita.Arabako Foru Aldundiak Kasinoa inauguratu zuen joan den irailaren 19an, zaharberritzen milioi bat eurotik gora inbertitu ostean, eta programatu zuen hurrengo egunetik aurrera ate irekien jardunaldiak egitea lau astez, asteburuak eta jaiegunak barne, Laudioko herritarrek" in situ" ezagutu dezaten esku hartze honen emaitza.Eraikina bisitatzen duten pertsonek, gainera, aukera izango dute hamar minutuko eta hiru zatitan banaturik dagoen ikus entzunezkoa ikusteko:
|
|
|
' Arrasate industriala, XX.eko
|
lehen
herenean. Ikuspegi bat'
|
|
|
Pueblos del Pais Vasco. Bartzelonakoa da, baina erreferentzia egiten dio ze, besteak beste, XX. mendeko
|
lehen
hereneko argitalpen hartan Mondragon izenburua zuen artikulu bat argitaratu zuten.
|
|
2018
|
|
|
Allenen azken filma, Midnight in Paris (2011) interesgarria da zentzu horretan, antsietate mota askori buruz ari delako, iragana berreskuratu nahi eta ezinak pizten duena, esaterako. Filmean XX. mendeko
|
lehen
herenean Frantziako hiriburuan egoitza hartu zuten artista eta intelektualak azaltzen dira, Owen Wilsonek jokatzen duen pertsonaiak bizimodu onaren paradigmatzat jotzen dituena. Artista eta intelektual horiek Gertrude Steinek eta haren idazkari eta bikotekide Alice B. Toklasek 27 rue de Fleurusen zuten apartamentuan biltzeko ohitura zuten.
|
|
|
Hemingwayk jakin bazekien XX. mendeko
|
lehen
herena ez zela gizon izateko garairik onena. Gerrak eragindako hondamen psikologikoa, joera sexualei buruzko diskurtsoen ugaritzea...
|
|
|
Hain zuzen ere maistrak izan ziren hiriko emakume talde garrantzitsuena osatuko zutenak Iruñeko hiriko aldaketa femeninoaren eta feministaren eragile gisa. Maistren Ikastetxe Normaleko urte gogoangarri horiek bat egiten dute Maria Ana Sanz Huarteren() zuzendaritza aldiarekin, 1901 urteaz geroztik irakasle nabarmena izan baitzen eta, 1906 urtetik aurrera, izen handiko erakunde horretako zuzendaria XX. mendeko
|
lehen
heren osoan zehar(). Iruñeko aurreneko erreferente feministak, pedagogo apartak, lan handia egin zuen Iruñeko Maistren Ikastetxe Normala hiriko kultur erreferentzia bihurtzeko.
|
|
|
Arrazoi politiko eta erlijiosoengatik, edo, besterik ezean, beren egoera ekonomikoa hobetzeko asmoz, XI. mendearen bukaeratik XII. mendearen
|
lehen
herena bitartean, klerigo, erromes, artisau eta merkatari aunitz iritsi ziren Iruñeko erresumara Pirinioez bestaldetik. Hauetako batzuen egonaldiak behin behinekoak izan ziren; hau da, behin haien helburua lortuta, sorterrira itzuli ziren.
|
|
|
1. Iruñeko gizartearen argazkia XX. mendearen
|
lehen
herenean
|
|
|
Iruñeko hirigintza berandu modernizatzen hasi zen. Horixe da, beharbada, gauzarik deigarriena hiriburuaren garapenean XX. mendeko
|
lehen
herenean, eta horrek, gainera, ondorio nabarmenak izan zituen. Izan ere, hiriaren egoera hura aspaldian zegoen salatua (1854tik, gutxienez), hau da, jendea pilaturik bizi zela, bazirela osasun arazo larriak, hilkortasun tasa handi handia zela, eta aukera ekonomikorik ez zegoela, eta horren ondorioz, ezinezkoa zela hiria harresi zaharretatik harata hedatzea.
|
|
|
Gamazo ogasun ministroa zen 1893an, eta" Gamazada" esango zioten foruen aldeko protesta eragin zuen erreforma fiskala proposatu zuen. Halaz ere, XX. mendearen
|
lehen
herenera arte itxaron zen Iruñeko hiriaren historian garrantzi handiena izan zuten emakumeen hiru erakunde politikoak sortzeko.
|
|
|
Botila atzeman orduko geratzen den guztia isuri du Parientek harraskan behera, Fakirra oholtzan den bitartean. Kontzertuaren
|
lehen
herenaren ondoren eszenatokia utzi du Fakirrak. Botila hutsa ikusi du orduan aldagelako zaborrontzian.
|
|
|
30
|
Lehen
heren.
|
|
2019
|
|
|
Kontuan hartu behar da XIX. mendearen azken herenean jaiotako belaunaldi garrantzitsua desagertzen ari zela. Haiek izan ziren euskal kulturaren maila jaso zutenak XX. mendearen
|
lehen
herenean hainbat elkarteren bidez. Galera natural hori, gerra zibilaren eta Mundu Gerraren traumak areagotu egin zuen. Artean J. Urquijok() eta R.
|
|
|
Nolanahi den, onartzen joan dugu egungo euskal kulturaren tradizioaren zati garrantzitsu batek, euskarazkoak barne, funtsean ez duela bere gertuko jatorria XX. mendearen
|
lehen
hereneko autonomismoan, ez abertzaletasun errepublikanoan, ezta erbesteko nahiz barnealdeko antifrankismoan ere, baizik eta pertsona eta erakunde eskuindar nahiz frankistetan. Diktadurak errepublikanismoa eta abertzaletasun politikoa ez ezik, euskal kultura bera ere (kontzertu ekonomikotik hasi eta herri hizkuntzaraino) suntsitzeko asmoa agertu zuenean, euskal eskuin garailearen eta elizgizonen zati bat, karlismora mugatzen ez zena, desegite hori oztopatzen saiatu zen, bereziki euskararen arloan Gerra Hotzeko abertzaletasun posibilistarekin bat eginda.
|
|
|
Ez da gutxi, denboraldian zehar izan dituzten gorabeherak aintzat hartuta. Zuri gorriak estu eta larri ibili ziren sasoiaren
|
lehen
herenean, baina oso ondo aritu dira denboraldiaren beste bi herenetan. Behetik gorako bidea egin dute.
|
|
|
Euskal Herrian, ordea, osobestelakoa zen egoera. Mendearen
|
lehen
herenean, euskal berpizkundearen indarpean, landa eremuakerosotasuna eta babesa eskaintzen zien idazleei, poesian bereziki. Egoera horretan, hiria espazioarrotza zen, eta aldaketa horrek beldurra eragiten zuen.
|
|
|
Neogramatikarien eraginari esker hizkuntza askoren, ez bakarrik indoeuroparren, gramatika historikoak eta hiztegi etimologikoak idatzi izan dira, hizkuntzalaritza historikoa eta konparatua bere urrezko garaira eraman dutenak. Joan den mendearen
|
lehen
herenetik hasita hizkuntza indoeuropar zahar garrantzitsu gehienen hiztegi etimologiko berriak aurreko belaunaldiak egindakoen tokia hartzen joan ziren. Hor ditugu latinaren eremuan Hofmannek Walderen hiztegi zaharrean oinarrituta ekoiztu zuena (Walde Hofmann 1938) eta Ernout Meilleten hiztegi eredugarria.
|
|
2020
|
|
|
Gernikako baten berri ere iritsi zaigu. Eta hilabetearen
|
lehen
herena baino ez da pasatu".
|
|
|
XX. mendearen
|
lehen
herenaren amaierara arte, landare gaiez egiten zituzten bordak. Haritz edo gaztaina egurrezko palankak edo habeak erabiltzen zituzten haiek erai kitzeko; lurrean finkatutako bi egitura triangeluar eratzen zituzten, bata bestearen parean, eta beste palanka bat pausatzen zuten haien gainean, horizontalean, gailur modura.
|
|
|
Isilean sufritu behar izan du. Ligaren
|
lehen
herenean denbora gehiago pasatu zuen harmailetan, berdegunean baino. Garitanoren aginduetara debuta egiteko ia hiru hilabete itxaron behar izan zuen.
|
|
|
Aurreikusi baino askoz ere hobeto dabil; azken batean, Lehen Mailara igo berria baita. Baina, era berean, agerikoa da gorritxoek sasoiaren
|
lehen
hereneko lilura eta freskotasuna galdu dutela. Txapelketa luze samar ari zaie egiten.
|
|
|
Gurutze artean aise nabarmentzen da Urroz familiaren panteoia. Tomas Altuna artistak XX. mendearen
|
lehen
herenean egindako eskultura du gainean. Nafarroako hilobi monumentu baliotsuenetakoa da:
|
|
|
Bigarren gogoeta lerro modura, pertsonalismo kristauak Arizmendiarrietaren pentsamenduan izaniko eragina argituko dut. xix. mendearen azken herenetik eta Bigarren Mundu Gerrara bitartean, tradizio filosofiko eta ideologikoek morala izan dute jomuga (klase nagusiaren balioak, erlijioaren eta burgesiaren balioak, kristau errukiorren balioak, giza natura ukatzeko balioak) (ikus, esate baterako, Azurmendi 1989). Alde horretatik, xx. mendearen
|
lehen
herenean, burgesiaren postulatu moralen aurkako errebolta eta iraultza eta bortxarekiko lilura nagusitu ziren Europan (Arendt 1951); Arizmendiarrietaren pentsaeran eta jokaeran pertsonalismoaren eraginpean, aldiz, kristautasuna eraberritzeko bokazioa eta ahalegina nabarmendu ziren.
|
|
|
Urtearen
|
lehen
herena pasatzerako, sumatzen genuen 2020ko hitzik esanguratsuenen artean egongo zela ‘distopia’ Zer den esateko eskatuz gero, lanak izango genituzke definitzen, baina loturaren bat ikusi genien pandemiari edo, hobe: haren kudeaketarieta distopiari.
|
|
|
XX. mendeko bi gerrateen artean, Europan eleberri modernoa eraberritu zelarik, euskal literatura kostunbrismoan murgildurik zegoen. Hortaz, euskal eleberrigintzak ez du bizi izan XIX. mendeko errealismoa eta naturalismoa, ez eta XX. mendeko
|
lehen
herenean gertatu zen nobelaren eraldaketa sakona ere, teknika narratiboen berrikuntzaren bidez kontakizuna hankaz gora jarri zuena (hala nola Proust, Woolf, Joyce).
|
|
2021
|
|
|
Alegia, aurreko mendearen
|
lehen
herenean izan ziren gatazka armatu eta gerra zibilaren ondorioz egoera gogorrera ohitu ziren gure aiton amonak, eskasian bizitzen asmatu izan zuten eta bizitzari eskatzen ziotena horren araberakoa zen. Gu ordea askoz exijenteagoak gara:
|
|
|
Gandarak, aldiz, gerraurrean bat batekoak izan zuen loraldian: " Bertsolaritza molde biek —bat batekoak eta paratuak— euskal kulturan zituzten kokaguneak trukatzen joan ziren; bertso paratuen artean, bertsopaperek, mendearen
|
lehen
herenetik hasita, bazterrera jo zuten, eta bat bateko arituak, aldiz, gune aldera" (2015: 183).
|
|
|
Hainbat barietate zeuden, baina udazkenean erein eta maiatzean edo ekainean biltzen zena zen ugariena. Lihoaren laborantza XX. mendearen
|
lehen
herenean galdu zen.
|
|
|
Presio demografikoak, nekazaritzaren zabalpenak eta abeltzaintzaren ustiaketa gehitzeak hartzaren erregresioa ekarri zuten. Hala eta guztiz ere, inkesten arabera, joan den mendearen
|
lehen
herenean hartza zen nagusi oraindik barrualdeko Pirineoan.
|
|
|
Gerardo Lizarraga XX. mendeko
|
lehen
herenean Nafarroako pinturaren modernizazioan gehien eragin zuen artistetako bat izan zen. Ilustrazioa eta margoa jorratu zituen batik bat, moldakortasun eta talentu handia erakutsiz, baina errepresioak eta erbesteak zeharkatu zuten haren ibilbidea, eta, ondorioz, ezezaguna izan zen bere lurrean.
|
|
|
|
Lehen
herena paregabea bada ere, tamalez, gainerakoa ez da maila berekoa. Heavy metal klasiko eta zuzenarekin zeresana emateko ereserkiak fabrikatu behar dira, eta hori oso zaila da.
|
|
|
–Baina XXI. mendearen
|
lehen
herenerako jakin genuen zientziak ere epe mugatua zeukala. Kolapsoa zegoen ate joka, eta zientzia eta teknologiaren kolapsoa ere esan nahi zuen horrek.
|
|
|
Lázaro Echegarayk, Seve Callejak eta Andres Urrutiak euskal herritar esanguratsu horren bizitzari lotutako hainbat alderdi jorratu dituzte, hain zuzen, haietan islatzen direlako XIX. mendearen amaierako eta XX. mendearen
|
lehen
hereneko euskal kulturak, historiak eta zuzenbideak ondutako lorpenak eta ametsak.
|
|
|
Aurten, 65 urte beteko dira Bonifacio Echegaray euskal legelari, historialari, euskaltzale eta idazlea hil zela. Hori dela eta, Euskaltzaindiak, Zuzenbidearen Euskal Akademiak eta Sabino Arana Fundazioak mintegi bat antolatu dute elkarlanean, euskal herritar esanguratsu horren bizitzari lotutako hainbat alderdi jorratzeko, hain zuzen ere, haietan islatzen direlako XIX. mendearen amaierako eta XX. mendearen
|
lehen
hereneko euskal kulturak, historiak eta zuzenbideak ondutako lorpenak eta ametsak.
|
|
2022
|
|
|
Hizkuntza hori, beste kontzeptu askotan bezala, garbizaleago ageri da, hizkuntzaren barne erroetatik ateratako ordain hitzen zaleago. Euskara bera ere, kultura hitz askotan jokabide horren zaleago ageri da gaur ere, XX. mendeko
|
lehen
hereneko aranismoaren bidetik izan ez arren.
|
|
|
Gudu aurrean, XX. mendearen
|
lehen
herenean modaratu ziren darrai eta da rraike bezalako aditzak, lehenengoa ‘jarraitzen du’ orainekoa, eta bigarrena, ‘ja rraituko du’ gerokoa adierazteko. Euskara garbiaren garaiak ziren, bai hiztegi kontuan, baita sintaxi arloan ere, eta zer esanik ez, aditzaren morfologiari dagokionean.
|