|
2000
|
|
|
Aingeru Epaltzaren hitzetan esateko," idazketa dotore nahastezina": " Lilura,
|
haren
orrialdeek ageri duten kosmopolitismoak. Lilura, idaztankera dotore nahastezinak, egilearen ama hizkeraren eta gure klasikoen ekarpenak uztartzen dituenak.
|
|
|
Ez da mintzatzen bere buruaz, ez du balore unibertsaltzat hartzen bere bizitza pribatua, bere intimitatea. Hitz batean esateko, ez da erromantiko bat, eta ez da erori, mugimendu
|
haren
epigonoak bezala, idazleak exhibiziolari eta irakurleak voyeur huts bihurtzen dituen literatura baten tentazioan. Are gehiago:
|
|
|
Sarrionandia bere liburuetan jasotzen dituen autoreen pertsonaien eta gaien bidez mintzatzen da, ez da joko erudito alfer bat metaliteratura hori, bere narrazioei sakontasuna, oihartzun eta iradokizunak eransteko polifonia baten erabilera baino.
|
Haren
liburuak irakurtzen dituztenek egin ditzaketen irakurketa maila infinito horietako batzuetan, beste literatur obra horien obraren oihartzunek, mezuaren aldetik nahiz estetikaren aldetik konplexutasun eta matizazio gehiago sumarazteko eta iragartzeko aukera eskaintzen diote autoreari bere lanak moldatzerakoan.
|
|
|
Gu nabigatzen ari gara, baina ez daukagu babestzat hartu genukeen portuaren ideiarik. Berritu egiten dugu horrela bertsio mingarrian argonauten formula menturazale
|
hura
: nabigatzea prezisoa da, bizitzea ez." (135 or.)
|
|
|
Zalantzarik gabe marinela aipatu ditugun idazle eta kritikoekin bat etorri beharra dago nabigatzailea edo itsasoratzen den, nahiz abiatzen den bidaiaren sinboloa da Sarrionandiaren poemagintzan nahiz narraziotan iraupen luzeenekoa eta nabardura gehien eskaintzen dituena,
|
haren
mundu ikuskerari buruz. Alde horretatik narrazio hauek bere aurreko eta ondoko idazlan poetikoekin dute zerikusi nabarmena:
|
|
|
Ez da hor marinela protagonista, Merlin azti maiteminduaren fatuma da gaia, baina Pott Bandako idazleei eginiko erreferentzia zuzen eta zeharkakoen artean, bada marinelaren aipamen bat ere. Hor azaltzen da, bada, Josemari Iturralde zalduna jazz musika entzunez, Durangoko irteeran dagoen zuhaitz itzaltsu baten ondora iristen da, Merlin eta Enare neskatxa
|
haren ondora
atseden hartzera geratu direnean. Zuhaitz horrek, ordea...
|
|
|
Marginalia (Elkar, Donostia 1988) liburuak Edgar Alan Poeren liburu baten izenburutik hartzen du izena eta
|
hark
bezala, genero aldetik sail ugaritan banatu beharrekoak izango liratekeen testuak biltzen ditu. Liburuaren kontrazalean dioenez, 1987an idatziriko saio laburrak biltzen dira liburu honetan, Argian argitaratuak zituen" Bazterrekoak" izeneko atalak bilduz.
|
|
|
Lopez Gasenik dioenez, istorio guztietan zehar noizbehinka errepikaturik agertzen da esaera hau" batasun ia erlijiosoa ematen diolarik liburu osoari". Arnaut Oihenartek Atsotitz edo errefrauak bilduman jasoriko Han izanik hona naiz esaera ilunaren azalpena euskal idazle
|
hark
azaltzen zuen modura, bi txoriren arteko elkarrizketa egoeran kokaturik ulertu behar da: " Txori batek, bere habia epelean dagoela, heldu berria den beste txori bati emandako erantzuna da, heldu berriak Orhi aldean eguzkiak bero jotzen duela eta hara joateko gonbitea luzatzen dio; kabi epelean dagoen txoriak, aldiz, iruzurra sumatzen du eta ezetz erantzuten dio" han izanik hona naiz" esanez.
|
|
|
Liburu honetan autorearen aldartea eta taxua Marinel zaharraken ageri dena ez bezalakoa dela dio G. Markuletak,
|
hura
gogorra eta gozakaitza bezain atsegina eta irakurleari gozamena eskaintzekoa dela esaten du honako hau. Azkenik, obra honen egilea definitzen du" irakurle amorratu"" jakin min handiko intelektual" eta" inkonformista erradikal bat" dela esanez.
|
|
|
Agian Jorge Luis Borgesen ipuinen bilduma baten Narraciones (Cátedra 1980) edizioaren izen bera darama Joseba Sarrionandiaren Narrazioak liburu honek. Marcos Ricardo Barnatánek eginiko edizio
|
hark
bezala, J. Sarrionandiak tankera ezberdineko narrazioen bilduma osatu zuen, oharrez horniturik. Baliteke izenburu antzekotasuna liburuaren barruan dauden Borgesi eginiko omenaldietako bat gehiago izatea.
|
|
|
Poetaren bilakabidean garai
|
hartako
gustuak hor irauten dute, gustuko zituen idazleak ditu orain ere alboan, Pessoa, Kafka, Borges, metafisiko inglesak... Halere," sentsibilitate berri bat erne zaio hauen ondoan, militantziaren eta literaturaren bideak elkarganatu egin zaizkio.
|
|
|
Halere liburuari hasiera ematen dion" Irakurtzailearentzako abisua" hitzaurreak aditzera ematen du itxaropentsuagoa den oreka berreskuratze saioan ari dela poeta bere baitan: " euskal poesia itsasoaren eta lurraren mugaldeko marinel ostatu bat legez imajinatu nahi nuke, eta bertan eseri, ezen eta gu pirata ingeles
|
hark
esan zezakeen bezala tolerantziarako eta taberna batetan edateko jaio gara." (9 or.)
|
|
|
Susako komentariogileak(" Marinel zaharrak", Susa, 1989, 2324 alea, 14 or.) ere bilakaera hau aipatzen du" Poeta erromantiko ederzalea, hizkuntzaren barruan jolas egiten zuena, metaliteraturaren gailur urrinetan etxeko karrajuan baino nasaiago ibiltzen zekiena, hori guztiori eta besterik ere bazen
|
hura
bera, berbera lehorrekoago agertzen zaigu hemengo olerkietan. Mingostu egiten du kartzelak.
|
|
|
Iñaki Aldekoak(" Joseba Sarrionandiaren poesia: Itsaso gartzeleratua", Hegats, 1989, I. alea, 5 or.) liburu honetan sumatzen den bilakaera aipatzen du,
|
haren
ahotsa orain" ahots nekatu eta etsitua" dela, kartzelaren zama bere gain daramanarena. Bereziki azpimarratzen du bere lehen liburutik hautatzen dituen poemen artean egin duen selekzioa eta berridazketa," Ez du idazten itsaso zabaletan zehar nabigatzaile inkonszienteak egingo zukeen eran, sufrimenduak ernarazten duen kontzientzia argitik baizik, alegia, poetak bere gorputzean" munduaren epilogoa" deitzen duen torturaren urraduren kontzientziatik." (8 or.)
|
|
|
1985eko uztailean, kartzelatik ihes egin ondoren, elkarrizketa batean nahiko garbi azaldu du, erabaki eskizofreniko baten urratsa. Militante bizitza eta poeta bizitza banatzeko eginkizuna planteatzen zuen elkarrizketa
|
hartan
. Geroxeago askoz poesia politikoagoa egin badu ere, ez zen horrela gertatu idazten hasi zenean.
|
|
|
Jon Kortazarrek Lurra eta Luma (1997) artikulu bilduman, liburuari eskainirikoan,
|
haren
moldaketa berria azpimarratzen du, Marinel zaharrak liburutik harturiko materialek, emendatuekin batean egituraturik, taxu berria hartzen dutela diosku. Sarrionandiaren liburuen irakurleari lehendik ezagun egingo zaizkion sinbolo eta gaiekin batera beste zenbait ere azaltzearekin, bizitza bera da poema hauetan azaltzen dena, bere aniztasun osoan.
|
|
|
Bere kasuan, gainera, Coleridgeren marinel zaharrak bezala, inork entzuteko trenta handirik hartu nahi ez duen moduko kontuak esan behar ditu. Aldiz, 1995eko poema sortan gainditua du, bizitzaren beraren indarrez, Becketten hastapen gisako
|
hura
" nothing is left to tell" ek (ez da esatekorik geratzen), metaliteratura ororen abiapuntua izango zena. 1995ean aldiz, Sarrionandiaren ustez" poemarik behinenak izkiriatzeke daude..." (Hnyi illa... Poemak, 147 or.)" Mezurik sakonenak ez dira oraindik esan" (Hnyi Poemak, 147 or.). Ez daki oraindik poemek zertarako balio duten, ezerk" ez du bermatzen poemok ezer aldatuko dutenik":
|
|
|
Irakurketa proposamen bat. Labayru, 1998) oraindainokoan Sarrionandiaren obra osoaren ikuspegirik zabalena eta ondo ehundua argitaratua du,
|
haren
ideia poetikoen azterketarako" harrera teoria" ri atxikitako metodologia erabiliz. Liburu honi dagokionez, bere ustez, bidaia liburuaren egituraren bizkarrezurra bada ere," poesia honen iturburuan dagoen deserrotzearen sentimenduaren ondorioa ere bada." (70 or.)" Poetak bilaketari ekiten dio, euskal literatura eta kultura lur agorrak eta panorama desolagarria" gertatzen omen zaizkiolako.
|
|
|
Narrazioak liburuaren" post scriptum" ean aitortzen duenez, euskera adierazkorrago eta literaturarako gaiago egitea da bere benetako lehia. Jarrera honek nahiz literatura egiteko ideal perfekzionista eta zorrotz horrek, Lauaxetaren lehen liburuko beste" post scriptum" ospetsu
|
hura
," Uarra" izeneko idatzi laburra oroitarazten du. Lehen aldiz hark Bide barrijak liburuaren ostean azaldu zituen ideia, asmo eta ametsen oihartzuna entzun baitaiteke Sarrionandiarenean:
|
|
|
Jarrera honek nahiz literatura egiteko ideal perfekzionista eta zorrotz horrek, Lauaxetaren lehen liburuko beste" post scriptum" ospetsu hura," Uarra" izeneko idatzi laburra oroitarazten du. Lehen aldiz
|
hark
Bide barrijak liburuaren ostean azaldu zituen ideia, asmo eta ametsen oihartzuna entzun baitaiteke Sarrionandiarenean: " Olerkari nazala agertutiari enago, izkuntza onetan be gogai batzuk azaldu daikeguzala erakustiari bai." (Lauaxeta, Olerkiak, Erein, Donostia, 1985)
|
|
|
...en liburu honetako poemak aurrekoetakoak bezala, modernismoaren hizketaz sortuak direla diosku Kortazarrek," bizikizun pertsonalez bilbatuak eta errealismoz osatuak" (Lurra eta Luma, 106 or.). Oraingo poema hauek Bertold Brecht-en poesia gogoratzera eraman dute, gertakizun objektibo baten narrazioa da korapiloa sarritan eta eszenaren zentzuaren eta barne kontraesanen inguruko hausnarketa
|
hari
nagusia.
|
|
|
Poemotan aurki daitezke aurreko liburuetako zenbait irudi eta tematika: heroia eta
|
haren
heriotza, exilioa, marinel zaharra, itxaropena eta errebeldia, etorkizuneko herri proiektua, haurtzaroaren eta iraganeko euskal herriaren oroimena... Baina tematika berrien artean maitasuna eta lirikotasuna baloratzen dituzte kritikoek.
|
|
|
hots, estradiegetiko heterodiegetikoa. Eleberri honen egituraketaz jardutean, Edorta Jimenezek ere hiru
|
hari
bereizi zituen: " ehun eta hirurogeitik gora foliotako oihal zuria, zeinetan hiru hari ezberdin eta orratz bakarra idazluma baliatuz, ikutu sentimentalez hornituriko brodatu errealista burutu duen." (Egunkaria I) Itziar Belaunderen aburuz, bestalde, une batean bat egiten duten bi hari besterik ez daude:
|
|
|
Eleberri honen egituraketaz jardutean, Edorta Jimenezek ere hiru hari bereizi zituen: " ehun eta hirurogeitik gora foliotako oihal zuria, zeinetan hiru
|
hari
ezberdin eta orratz bakarra idazluma baliatuz, ikutu sentimentalez hornituriko brodatu errealista burutu duen." (Egunkaria I) Itziar Belaunderen aburuz, bestalde, une batean bat egiten duten bi hari besterik ez daude: batetik, Mariok bere sexualitatearekin duen arazoa planteatzen zaigu, hemen bertan sartuko luke Afrikarekin duen harremana, honek lagunduko baitio bere arazoa gainditzen; beste aldetik, poliziarengandik ihesi dabilen Keparen istorioa genuke.
|
|
|
Era berean, liburuan zehar sentimenduak xalo eta natural jalgitzen dira, giza esperientziaren aldeak ahalik eta aberatsenen isladatuz. Eleberri osoan, barnekoitasun aipatua, kanpotik eta azpitik doan
|
hari
datualaren ondoan doa, nobela inoiz ere tragiko, ikaragarri, barroko edo uholdetsu azaltzen ez delarik. (Egan 50)
|
|
|
Sosegurik ezak Andresengandik Luisengana, lehendabizi, eta bizitzaren muturreraino, geroago, eramango du protagonista. Oroitzapena, Debatik Donostiarako bidean zihoan autobusean izaniko sentimendu
|
hura
(zoriona?), birjintasuna galdutako memento haiek, Andresekiko hoztasuna, Luisekiko gero eta gertutasun handiagoak... Hori guztia bakardadea sentitzeraino.
|
|
|
Alferrikakoa zaie nobelako pertsonaia maskulinoei
|
harengana
hurbiltzen ahalegintzea, urruti, oso urruti baitago. (...) emakumezkoen eta gizonezkoen arteko urruntasuna, bizitzeko eta sentitzeko modu desberdintasuna, ezinulertu erabatekoa.
|
|
|
Canoren aburuz," batasun handiko liburua egin digu oraingoan, bai gaiaren aldetik bai formalki barne
|
hari
askorekin jositako hiriaren fresko zabal bezain ederra." (Jakin 101) Batasun hori" batak besteari deitzen dion ipuin kateatuz osaturik daudelako" (Jakin 101) lortu du. Izan ere, narrazio hauek gerra zibila bukatu eta gaur arte hiriak jasan duen aldaketaren lekukotza eskaintzen digute.
|
|
|
Honakoa adierazi zuen bilduma honetaz mintzatzean Edorta Jimenezek: " Ohi duen irudimen oparoa eta hizkuntzaren erabilpen preziosista galdu gabe, inoiz baino narratzaileago ageri zaigu, kontakizuna mendean hartuz eta
|
harekin
nahi duen bezala jostatuz." (Jakin 103)
|
|
|
Juaristiren ustez Miranderen izena aipatu behar da,"
|
hark
ere horrela idazteko joera baitzuen, izu guztiak leuntzeko ariketan beharbada." (El Diario Vasco VI)
|
|
|
Horixe agertu baitu Lukuk, unibertso bat, esan nahi baita, giza geografia bat, ipuinez ipuin eta irakurketan aurrera egin ahala gure baitan birsortzen goazena. Garazi inguruak dira Lukuren geografia, eta hor bizi direnak nahiz horra etortzen direnak
|
haren
giza osagarria. Bestalde, kontatzeko moduan neurtua, mamitua, luzaz pentsatua, hizkeran, esaldien tenpoan, hor dago liburuaren meritu nagusia, nik uste.
|
|
|
Idazketa lau eta minimalista batean, doinu mantsoan, erretratu soziologikoa egiten duten albo istorioz inguraturik, oso atzean uzten du Non dago Stalin? dibertigarri
|
haren
marka." (Jakin 79)
|
|
|
Bere aurreko narrazioetan jada zeharka aipatzen ziren hauek narrazio hauen ardatzak izango dira. Beraz, bi hauek izango dira luzera ezberdineko sei ipuin hauen
|
hari
nagusiak: herioaren eta desiraren zantzuak nonnahi ikusi ahal izango ditugu, hots, eros eta thanatosen zantzuak.
|
|
|
Zarauzko Lanbide Eskolako sortzaile eta zuzendari izan zen fraidea hartu du oinarri horretarako Andoni Egañak,
|
haren
bi argazki ikusi eta gero. Francoren aurrean ageri da bietan Egañak eleberrian Frai Kandido deitu duena.
|
|
|
Lehenengo, atal bikoitietan zehar, Galán eta García Hernández Kapitainek zuzendutako Jakako altxamenduaren eta
|
haren
porrotaren disekzioa egiten digu Egañak, pausoz pauso, 1930eko abenduaren 12tik 15era (epilogo moduko bat gehitzen dio, hamaseigarren atalean); kapitulu hauetan hirugarren pertsona erabiltzen du narrazioaren gidari gisa.
|
|
|
Atal bakoitietan, ordea, lehenengo pertsona da nagusi, eta diskurtsuek 1960ra garamatzate. Ahots ezberdinek Frai Kandido Madrilera abiatu aurreko orduen kronika bitxia egiten digute, eta beti ere
|
haren
izaera, historia eta zioen gainean.(...)
|
|
|
Ariketa moduan biak irakurtzea gomendutuko nioke irakurtzale orori. Barojak erretrato laburra egiten du Galánena, zehatz eta motz kontatzen du
|
haren
matxinada. Ondorio politikoei berebiziko garrantzia ematen dio gainera.
|
|
|
Frantziaren alde borrokan, gerra
|
haren
ankerkeriaren oihala josteko erabiltzen ditu bi pertsonaia horiek gasteiztar idazleak. Bizirik irautea helburu bakar bilakatzen den uneetan gizakiak erakuts ditzakeen jarrerak ikusgai.
|
|
|
Irakurleari berehalaxe otuko zaion eran, urrezko triangeluak badu Asia barneko kokapen geografikoa ezezik, beste esanahi sujerenteagorik. Egia esan, nobelaren orrialde asko eta askotan gutxi adituko du Laos, Birmania eta Tailandia arteko lur eremu
|
hari buruz
, putetxe ta bestelako lokaletan topaturiko triangeluek orrialde hauetxek gaineztatzen dituztelarik.
|
|
|
Bi eleberri hauetan denbora kronologikoki antolaturik badago ere, zenbaitetan iraganerako salto batzuk ikus daitezke. Haatik,
|
hari
nagusiaren jarraikortasuna da nabarmenena. Gainera, egitura narratibo sinplea dute:
|
|
|
Kontatzen dena garai
|
hartako
Donostian kokatzen da. Beraz, kokaleku eta denbora jakin batean irudikaturiko istorioa dugu, jarraikortasunaren bidez kontatua.
|
|
|
seme kuttun izendatu eta holako... Bere herrian dagoelarik, behin maite izandako emakume batekin topo egiten du, Gretekin hain zuzen (Greta Garboren omenez noski), eta
|
hari
, hain zuzen, bere bizitzako gorabeherak kontatzen dizkio. (El Diario Vasco VI)
|
|
|
Bestalde, garai
|
hartako
egoera islatu nahian" boterearen amarauna ongi asko definituta dago (Erregea, Jauntxoak, Prebostea, Lehorreko alkatea, Ustrumana, Inkisizioaren komisarioa, Maiordomoa, herri xehea...), hala nola jokabide eta portaera guztien logika." (Egia, Lutxo: Deia)
|
|
|
Ordutik aurrera denboraren tarte guztiak zehaztuak emango ditu. Garai
|
hartako
gertaeren berri emateko dokumentazio lan handia egin zuela ere aitortu zuen idazleak.
|
|
|
Bestalde, nahiz eta pertsonaiak bere gertaeren berri eman, ez dugu inolako garapenik sumatzen bere izakeran. Izan ere, Jimenezek garai
|
hartako
hainbat gertaera eta ohitura deskribatzea izan baitu helburu nagusitzat, ez pertsonaia biribilak aurkeztea.
|
|
|
Eleberri honetan ere, Edorta Jimenezek bere estilo aberats eta biziari eutsi dio, baita bizkaieraren kutsuari ere. Aitzitik, eleberri honetan aurrekoetan baino deskribapen gehiago tartekatuko ditu, garai
|
hartako
ohituren berri emateari berebiziko garrantzia eman baitio. Lutxo Egiak adierazi zuen bezala," Baleen berbaroa izugarri ondo girotutako eta euskara ederrez idatzitako eleberria da." (Deia)
|
|
|
Hala ere, gertakari hauekin batera badago beste hirugarren
|
hari
bat: Maria Lurdesen bortxaketa.
|
|
|
Egan 51) Beraz, eleberri honetan ere plano ezberdinak aurkeztuko dizkigu: hiru dira
|
hari
nagusiak; Ladixen miraria, Maria Lurdesen bortxaketa eta On Benjaminen zalantzak.
|
|
|
Haatik, denborari buruz mintzatzean aipatuko dugun bezala, bi ardatz hauek nahasirik aurkezten zaizkigu, bata bestean tartekatuz. Gainera, idazleak aipatu zuen bezala, bi
|
hari
hauek honela uztartzen ditu: " Julen Azkue, edizioaz gain inplikatuta dago ezkutuko lan batean ere, eta hor lantzen dut jokoa, zentsura eta klandestinitatea baliatuz." (Petrikorena:
|
|
|
Bestalde, Canok askotan istorio nagusitik desbideratzen direla dirudien testu txikiak tartekatzeko joera erakusten du. Baina, gogoeta, ipuin, iradokizun, deskribapen,... hauek guztiak
|
hari
nagusitik aldentzen direla badirudi ere, berehala ardatz nagusiari jarraikitzen zaizkiola ohartuko gara. Izan ere, Felipe Juaristik Beluna Jazzi buruzko erreseina batean egoki azaltzen duena ere bigarren eleberria deskribatzeko baliagarria da:
|
|
|
Honela, neskaren lagun baten etxera joan beharrean egongo dira, eta bertan jantzi baten lapurretaren berri izango dute. Beraz, neska
|
hura
ezagutzearekin batera, lapurreta bitxi batean korapilaturik aurkituko du bere burua. Giro honi eusteko, bestalde, Jimenezek hasieratik pertsonaia kartzelaratua dagoela ezagutaraziz sortaraziko du.
|
|
|
Are gehiago, data ere zehazten du: maiatzak 13 Garai
|
hartan
hiri bateko gaueko giroa eleberri batean islatzea berritasuna zen. Geroztik, ugariak izan dira Bilbo hiriaren gauak hizpidetzat hartu dituzten idazleak:
|
|
|
Hain zuzen ere, atal bakoitzaren hasieran bertan kontatuko dena non kokatu behar den hasieratik zehazten digu, bidaia fisikoaren adierazgarri. Bidaia hauen bidez garai
|
hartako
euskaldunak irekiak zirela adierazi nahi izan du egileak: " Garai oso irekia izan zen.
|
|
|
Belmonteren eleberriko Joanen antzera, Igantzi pertsonaia nagusiak pertsonaia ezberdin ugari aurkeztuko dizkigu,
|
haren
antzera alde batetik bestera dabilen gaztea baitugu hau ere. Beraz, bigarren mailako pertsonaia asko ezagutzeko aukera izango dugu.
|
|
|
Eta oraindik bere estiloa guztiz libre azaltzen ez bazen ere, liburu bikaina egin zuen Harkaitz Canok. Zati batzuetan pisutsua egiten zen, eta gehiegitan
|
haren
poeta jarrera, zoritxarrez, nabariegia azaltzen zen, baina, orokorrean, irakurlea harrapatu eta liluratzen zuen liburua zen.(...)
|
|
|
|
Haren
luma eta adimenaren ezaugarriak ditu, baina erritmo biziago batekin oraingoan, zinema eta irudi gidoilaritzaren ezaugarrietatik hartuak.
|
|
2001
|
|
|
(37.or.)" Hire,
|
haren inguruan
proiektatu bide zen semizirkuloa azkenean osatu egin da. Ezker eskuin, puntetan, edo hegaletan, korrika doazenak pivotaren posizioara aurreratuz ez dute inolako interesik gehiago abantzatuz zirkuloa osatzeko".
|
|
|
(66.or.)""
|
Haren
beroa sentitzen duk, sentitzen huen, sentitzen du bere ondoan etzanda lau baten forman doblatua atzea ematen dion gorputzari urreratzen zaionean".
|
|
|
fokoaren etengabeko mugimendua. Beste artikulu batean Fokalizazioak nobela honetan duen tratamendu eta arazoez hitz egin badugu ere10, esan dezagun artikulu
|
haren
ondorio gisara, eduki narratiboekiko autoreak markatzen duen distantzia narratiboa dela nobela honen interpretazioa irakurleon esku jartzen duen bide nagusia.
|
|
|
Bistakoa da baieztapen horretan 60ko hamarkadako kultur giroaz mintzo zitzaigula filologoa, P. Bourdieuk Les héritiers... klasikoan maisuki deskribatzen zuen garaiaz. Literatura irakurtzea, literatura" ona", pasioz bizi zuen gaztedi unibertsitario konprometitua izan zen
|
hura
, literatura/ subliteratura arteko mugak tinkoak zirela pentsatzen zuen gaztedia.
|
|
|
Ordua. Laugarren nota pauso erren bat bezala botatzen duen karilonaren soinu disarmonikoak orduren bat markatzen du
|
haren
hots metalikoa aideak arrastaka daramanean" (67.r), istorioetan ere aipua errepikatu egiten da: "(...) laugarren nota pauso erren bat bezala galtzen zuen erlojuaren kariloe musika disarmonikoa zabaldu zen pasilotik.
|
|
|
Egileak ez zuen interesik izan historiaren nabarra askorentzat engainagarria erabat argitzen.
|
Haren
helburua gertakizunak, edozein eratan gerta eta imajina zitezkeelarik ere, ikaragarriak izan zirela baieztatzea baitzen. (92.or.)
|
|
|
Urte batzuk geroago, 79 edo 80ko neguanordurako itzulia zen Madrilen bizitzera, garai
|
hartan
desenkantoari buruz hain ugariak izan ziren nobela haietako bat bidaliko zion, eskaintza nostalgiko batekin, eta pasarte luze bat azpimarratua zuela. " Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu behar zenuen, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa".
|
|
|
" Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu behar zenuen, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa". Eskaintzak, berriz," Hain zapalduak eta hain libre izan ginen egun haien gomutaz" zioen,
|
haren
letra biribil eta argiaz idatzia. (76 77.or)
|
|
|
" Azkeneko hartan, berriz, oso desberdina izango zen guztia. Azkeneko
|
hartan
zehaztasun txikiena ere aldez aurretik ongi prestaturik zeukan eta beldur aztarrenik ez. " Nik pasatuko haut bestaldera" esango zion,(...).
|
|
|
17 Heriotzaren gaia guztiz presente dago Saizarbitoriaren nobelagintzan. Bai 100 metro eta bai Ene Jesus
|
hari
tematiko honen inguruan eraikitakoak direla esan genezake. Bietan, eta bereziki laugarren nobela honetan, edozein sensatzionalismo itzuriz, errespetu izugarriz tratatua dago gertaera bortitz hau.
|
|
|
Ene Jesuseko (1976) protagonistak bezala," historiak kontatzeak eta entzuteak libreago egiten gaituela" (101) onartuz, behin eta berriro errepikatzen diren gertakizunek mataza narratibo konplexua bilbatzen dute. Alabaina, hirugarren nobela
|
hartan
kontaketaren beraren ezintasuna, metafikzioa beraz, testuratzen bazitzaigun, Bihotz bin historia maila da gailentzen dena. Horregatik suertatzen da irakurterrazago R.
|
|
|
Eta argi dago bikotearen indiferentzia hori dela emazteari jasangaitzena suertatzen zaiona. J. Ortega Gasset ek bere Estudios sobre el amor (1939) gogoangarrian zioskun bezala, maitemindutako emakume batek nahiago du bikoteak eragiten dizkion nahigabe eta sofrikarioak jasan
|
haren
indiferentzia pairatu baino. Hortik, Florak pianoz jotzen dituen piezetan aireratzen den irudi malderra," Look at me, I am as helpless as a kittem up a tree" dioen kantan bezala (18).
|
|
|
• Euskal kantagintza berria ere, Ez dok amairu bezalako taldeen eskutik, garai
|
hartan
indartu zen.
|
|
|
Urtaroen araberako denboraren antolaketa tradizionalaren oinarrian, igarotako denboraren testuratzea Leturiari adierazgarriak zaizkion bizikizunak soilik aipatuz egiten da. Horregatik, ez du gehiegi axola udari dagokion atalean gertatutakoen berri ez izatea edo epe
|
hartan
hiru hilabete baino gehiago igaro zirela jakitea. Pertsonaiak antolatzen du nobelari dagokion aurkezpen kronologikoa, berarentzat garrantzia duten pasadizoak soilik azpimarratuz.
|
|
|
Beraz, abortoaren gaia 60ko hamarkadan puri purian zegoen gaia da. Horren adibide dugu, J. Juaristik gogorazi bezala (1987: 125), 1968ko udan kaleratu zen Humanae Vitae entziklika polemikoa, edo garai
|
hartako
film berritzaileenetan arazoak zuen protagonismoa3 Horiekin batera, etengabe kaleratzen hasi ziren abortoaren aldeko manifestuak gogoratu nahiko genituzke, eta bereziki, 1971n 343 emakumek sinatu zutena. Emakumeok guztiok abortatu egin zutela aitortzen zuten eta zerrendakideen artean, lehenengoa, S. De Beauvoir bera izan zen.
|
|
|
" Nork ikusten du?" eta" nork kontatzen du?" galderen, edo bere hitzetan esateko, Modu eta Ahotsaren arteko nahasketa.
|
Haren
iritziz, kontaketa modu batek edo pertsona gramatikal baten erabilera zehatzak ez du ikuspuntu mota bat baldintzatzen. Ikuspuntua narratzaileak kontatzen diguna aurkezteko darabilen pertzepziomodua dela esan daiteke.
|
|
|
Sarrionandiaren poemategia ez da teoria politikoaren liburu bat, eta oraindik garrantzizkoagoa dena, Sarrionandiak oso kontuan dauka hizkera poetikoa eta hizkera politikoa zeharo diferenteak direla.
|
Hura
anbiguoa da. Hau zehatza.
|
|
|
Orain ametsen erreinua da. Beste norbaitek erantzuten du (baina ez
|
hari
," neskatxa" bati ari baitzaio):
|
|
|
Eta orduan, momentu
|
hartan
bertan, abots lodi bat etorri zen pantailatik:
|
|
|
Beraz, pasilo horretan sartzea, edo Versailles-ko ispiluen gelan sartzea, beste mundu harrigarrian sartzea zen. Moda ahuldu zenean, literaturak hartu zuen
|
haren
tokia jende gehiagorentzat hedatzen zuelarik ispiluaren magia; magia eta nagusitasuna. Ispiluak" kabinet" etan jarririk zeuden eta korredore handiak egiten zituzten, handiak eta luzeak.
|
|
|
Ispiluak" kabinet" etan jarririk zeuden eta korredore handiak egiten zituzten, handiak eta luzeak. Atxagaren bertso
|
hartan
agertzen diren antzekoak:
|
|
|
Baina jausi egin zen egoera hartatik eta jausterakoan hautsi. Haustua, mila zatitan multiplikatua agertzen da, bada, gizakia munduan, eta, erromantikoentzat, egin behar lukeena, batasunaren bila abiatzea litzateke, egoera zoriontsu
|
haren
bila.
|
|
|
Da Vinci k bere berezitasuna erakusten du atzekoz aurrerako idazketaren bidez, Sarrionandiak beste horrenbeste eskatzen dio irakurleari" olerkia/ ispilua" deituriko poeman, joko arina baino ez den poeman. Ezker aldean zuzen idatzita agertzen da poema, eta eskuin aldean, alderantziz, eta orrialde batetik beste orrialde batera irakurleak poema zuzena ikusten du eta
|
haren
ispiluko dirdaia, poema eta bere itzala. Olerkiak honela du hasiera:
|
|
|
Ez luke gezurrik esango, agertzen dena erakusten du. Esanahi honen metafora izango litzateke Sarrionandiaren bertso
|
hura
:
|
|
|
errealitate biren arteko lotura askatua, objektuen arteko enkontru kasuala bilatzen duen artean. Ezin esan surrealismoak zuzen zuzenean izan duela zerikusirik Sarrionandiaren lanean, baina
|
haren
itzala nabaria da. " Testamendua" (IGB, 139) deituriko poema, adibidez, objektu desberdinen bilketa pilatua da, forma famatuaren moduan:
|
|
|
Baina, halaz ere, Magritte k ezinezko mundu baten aurrean jarri gaitu. Euklidesen paseoa gelako barnealdea leihotik ikusten den paisaiarekin batu egiten da kabailetearen gainean dagoen pinturaren bidez, pintura barneko pinturak(" Enperadore eroa" ortzi mugan?) leihotik ikusten den paisaia errepresentatu du, eta juxtu lientzoak ikusten uzten ez duen zatia da pintoreak han pintatu duena, errepresentaturikoa errealitatean txertatua agertzen da
|
haren
izaera balitz bezala. Uste gabeko erantzunean ate batean pertsona baten soslaiaren hutsunea pintatu da, norbait joan egin da atea zabaldu gabe, joan egin da.
|
|
|
Bidaian doanak beti du Sorterria bihotzean eta ikusten duen guztia hartara itzultzen du,
|
harekin
konparatzen du, sorterria du erreferentzi puntu eta mundu.
|
|
|
Etenik gabekoa da
|
haren
pausoa, behin eta berriro biribiltasunaren patuan hasierara itzultzen delarik.
|
|
|
Antz handiegia East Cocker poemaren hasierarekin: " Ene hasieran dago ene bukaera", eta hurbilegia beste bertso
|
harekin
: " Bukaeran dago ene hasiera".
|
|
|
|
Harengandik
ezin dugu aldegin ez patioan, ez komunean, ez bisita kabinan, ez zazpigarren loan.
|
|
|
Kartzelako autobiografia benetakotzat hartuko du irakurleak eta horrek testuari bere balio bereziak emango dizkio: protagonista heroi bihurtzen da, irakurlearen eta idazlearen arteko identifikazio prozedurak sortzen dira, literatura estetikoaren balioa (hori neurtzekorik balego bezala) bigarren mailara igarotzen da eta ideologiak, edo pertsonaiarekiko lilurak hartzen du
|
haren
tokia. Kontzientzia estetikoaren eta kontzientzia historikoaren arteko borrokaren kokaleku bihurtzen da testua.
|
|
|
Alegoria joera ezaguna dugu. Idazleak irudi bat hartzen du eta
|
haren
irakurketa eskaintzen du, irudia kontzeptu eginez. Batzuk oso zuzenak dira, besteak sotilagoak; zenbait kasutan mezuak ideologiarantz jotzen du, besteetan kontzeptu filosofiko edo pentsakizun orokorragoa bilatzen du.
|
|
|
Kontua da, esanak esan, atzeraka hasten denean ere primitibismora jotzen duela Atxagak bere" Trikuarena" poema famatuan, ezaguna baita hor poema pigmeo baten aipamena egiten dela, eta ez da kasualitate delako, primitibismoa izatea abangoardiari indarra ematen dion mugimendua, eta horretarako Picasso-ren lana begiratzea besterik ez dago. Afrikako kultura eta pintura elementu berritzaileak izan ziren
|
haren
lanean.
|
|
|
Poesia erromantikoak poemaren gaia den sentimendua deskribatu egiten duen bitartean, poesia modernoak, irudiaren bidez, sentimendua aipatu egiten du, sujeritu, irakurleari irudia eskaintzen dio honek interpreta dezan, eta neurri batean, interpretazioan sentimendu bera bizi dezan. Erromantikoen deskripzioan idazlearen sentimenduak
|
harena
izaten jarraitzen duen artean, irakurlea begirale huts delarik, poesia modernoan irakurlea parte hartzera behartua dago, irudia interpretatu, bere egin behar duen neurrian.
|
|
|
Nonbait liburuaren aurrean, eta bertan proposaturiko jokamoldearen aurrean, irakurleak, Lumière anaiek eratu zituzten lehen emanaldi haietara hurbilduriko ikusleen moduan aurkitzen ziren, espresamolde berri baten aurrean, bere arau propioak zituen hizkuntza berri baten aurrean. Ezaguna da zein izan ziren lehen zinemaldi
|
hartan
ikusleek izan zituzten jarrerak. Kontatzen da, izuturik altxatu, eta aretotik korrika irten zirela.
|
|
|
Parodia eta elementu xeheen erabilera surrealistak askotan aholkaturiko joerak dira, eta bai Bréton i bai Aragon-i irakur diezaizkiekegu horren aldeko esaldiak. Parodia jokoak horrela, literatura estetizistaren tokia hartzen du, erretorika kultua neguko kuarteletara erretiratzen da, eta eguneroko hizkuntza arruntak hartzen du
|
hark
utziriko espazioa orrialdean.
|
|
|
Hizkuntza literarioaren eta politikoaren banaketa. Biak ez datoz bat,
|
hura
mugikorra da, eta beste hau, ordea, finkoa. Eta banaketa hori gogor egin du Sarrionandiak" Literatura eta iraultza" poeman.
|
|
|
" Hizkuntza da poesiaren materiala, hitzen artesaua da poeta, lengoaiako esploradorea, idazmoldeen iraultzailea[...]. Poetaren eginbidea, Stephane Mallarmé
|
harek
esan zuenez, tribuaren hitzei zentzu garbiago bat ematea da. Zentzu garbiagoa, osoagoa, irekiagoa, hitzen bidez kontzentziaren eta munduaren artean erlazio aproposagoak sortzeko.
|
|
|
Bizitza exilioa bada, ez gaude Joseba Sarrionandiaren exilioaz hitz egiten soilik,
|
harenaz
hitz egiten dugun neurri berean hitz egiten dugu gure exilioaz. Zer da, baina, guztion exilioa?
|
|
|
Lauaxeta gogoan eta begien omenez fortunaren karroza beltza erre ondoren... eta Lauaxeta gogoan bi zuhaitz gazte landatu ditugu
|
haren
ninietan" (E, 73)
|
|
|
|
Hari
igortzen zaio Marinel zaharrak liburuan bitan errepikatzen den poema, maite kantarik leunena, arrazoirik gabe bizi behar den bizitzarik eta erromantikoenean idealistenean bizitzeko arrazoirik nagusiena eskaintzen duena, arrazoirik eza:
|
|
|
Gutunak, beste alde, fikziozko" zu" bati elea zuzentzeko aukera ematen du, edo horrela hizkera dramatizatzeko bidea da. Izuen gordelekuetan barrena liburua, hainbat gerora, figurazio poesia deitu izan denaren adibide argitzat hartu eta neurri honetan,
|
hari
dagozkion ezaugarrien enpleguan ere eredutzat jo dezakegu. Horrela gutuna igortzea bakarrizketa dramatizatuaren adibidea litzateke.
|
|
|
" arratsaldeko seiretan etorriko nauzu bihar ere xerka lehendabizi atondu egin dauzut gorbata gorriska" (IGB, 46) edo"
|
Haren
haiduru" poeman:
|
|
2002
|
|
|
Txikitako Teresari Alegiako hiletetan izan zuen lehenengo ezusteak hizkuntzak errealitatearekin duen etena erakutsi bazion, heldutasuneko Teresak badaki etengabe traizio egiten dioten hitz horietan (maitasuna, adiskidetasuna, ilusioak...) babesa bilatzera kondenatuta dagoela. Horregatik, Becketten pertsonaien antzera," kontatu, esan, hitz egin" (133) beste irtenbiderik ez du, nahiz eta, badakien, hitzok, txikitatik bermatutako ilusioak, guztiz susmagarriak direla (L" Ère du soupçon deitu zion beste
|
hark
gure aro garaikideari). Hortik, testuak darabilen hizkuntza eta estilo neurtua, zehatza...
|