2000
|
|
Azkenik, aditzera eman beharra dut, giza eskubideen alde oso erabilgarria den liburu bat badela, 1981ean Unescok argitaratua eta geroztik hamasei hizkuntzatara itzulia; euskaraz ere 1999an Bilboko Unesco
|
Etxeak
emana digu Leah Levin andere idazle ingelesak prestaturiko Giza eskubideak: galde erantzunak deritzana.
|
|
12 artikulua. Ez dago arrazoirik gabe beste inoren bizitza pribatuan, familian,
|
etxean
edo postan eskusartzerik, ezta inoren ohore edo izen onari eraso egiterik ere. Nornahik du edo eraso horien aurka legezko babesa izateko eskubidea.
|
|
Ikastoletan aspalditik irakasten duten ingelesa dugu horren lekuko. Onuragarritasun horren esperientzia, nik neuk,
|
etxetik
bertatik ezagutzen dut, semeak hala hezi ditugunez. Gaur egun, ingeles hizkuntzak tekniketarako, zientziarako zein merkataritzarako harremanetan dituen ahalmenak ukaezinezkoak direnez, gure herriaren aurrerapenerako horretaz baliatu beharrean gaude.
|
|
Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute. Eta guraso edo Kurak direnean, nola ongi premia den bezala, beren
|
Etxe
edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute. Nola beren familietako hartu emanak, eta beste behar diren gauzak ondo aditu, eta zuzenduko dituzte?
|
|
han burla, eta lotsa handien kostuan badere, Erderaz ikasten dute: eta nola Euskera kendu zieten, eta jarduten ez duten, beren Herri, edo
|
Etxeetara
bihurtzean, alde guztietara barregarriak ohi dira: eta egiaz esan ohi da:
|
|
Gau hartan Txemak apenas egin zuen lorik. Irinaren
|
etxean
pasatu zuen gaua, Derryn bertan.
|
|
Eta
|
etxeko
oilarra, berriz, harroa, oilar guztiek behar luketen legez. Hala ere, horma guztiak baino altuago eta oilar guztiak baino harroago, mundu honetan jaun eta jabe eguzkia da.
|
|
Gure
|
etxeko
oilarra zen, duela gutxi arte, etxeko kideak esnatzeaz gain auzoko denak eta herriko gehienak ere itzartzearen arduraduna.
|
|
Gure etxeko oilarra zen, duela gutxi arte,
|
etxeko
kideak esnatzeaz gain auzoko denak eta herriko gehienak ere itzartzearen arduraduna.
|
|
Nire ametsak ez ziren gezurretakoak. Existitzen da, eta orain nagoen
|
etxe
honetatik itsasoa ikusten da, Bitakora. Ezkerretara itsaso bortitza dago, Atlantikoa.
|
|
Bestalde, atzokoak atzean utzita, aipa dezadan non aurkitzen garen: Clifden hiriburutik hamar bat kilometrora (Euskal Herriko herririk txikienak baino biztanle gehiago izango ez duen arren, Connemarako hiriburua da Clifden), aterpetxea ez den
|
etxe
batean. Etxe partikular batean, alegia.
|
|
Clifden hiriburutik hamar bat kilometrora (Euskal Herriko herririk txikienak baino biztanle gehiago izango ez duen arren, Connemarako hiriburua da Clifden), aterpetxea ez den etxe batean.
|
Etxe
partikular batean, alegia. Ralphen senide batzuena omen da, baina oporrak pasatzeko baino ez dute erabiltzen.
|
|
Ralphen senide batzuena omen da, baina oporrak pasatzeko baino ez dute erabiltzen.
|
Etxe
txikia da, telebistarik edo irratirik ere ez daukana, eta hobe horrela gainera. Azken finean, Irlandaz kutsatzera etorri naiz hona, eta ez telebista ikustera.
|
|
Gaurko eguna
|
etxean
pasatu dugu, euria leihoetatik ikusiz.
|
|
Pena itzela ematen dit Connemara uzteak, baina bidaia amaitzen ari zait eta ez nuke
|
etxera
bueltatu nahi Ralphen jaioterria ikusi gabe. Derry Irlandako borrokaren gakoetako bat da, toki ia mitikoa.
|
|
Ralph ez dut berehalakoan konbentzitu. Nahiago zuen Connemaran gelditu harik eta ni
|
etxera
joateko eguna heldu arte. Hemen ederto gaudela, Ipar Irlandak ez duela askorik ikusteko eta, gainera, arriskutsua dela esanez desenkusatu da.
|
|
Egia esan, usaina eta soinuak ez zitzaizkidan ezezagunak egiten, Euskal Herriko edozein portutako berdinak baitziren. Baina hemen ez dago
|
etxe
alturik, itsasontzi handirik edo trafiko astunik. Irlandako kostaldeko herrixka sinple bat imajina dezakezu, beraz, Bitakora laguna, eta asmatuko duzu.
|
|
Inguru honetako jendea leihora irteten da agur egitera, eta batzuk bide ondora ere bai" good morning" a ematera.
|
Etxe
aurrean eserita zegoen agure batek, urrunetik agertzen ikusi nauenean, etxe barrura sartu eta berriz korrika eta estropezuka irten da kalera, eskuan tez betetako katilua zuela. Ez nuen tearen gogo handirik, baina berarekin geratu naiz ordu erditxo batez, kontu kontari eta pastak janez.
|
|
Inguru honetako jendea leihora irteten da agur egitera, eta batzuk bide ondora ere bai" good morning" a ematera. Etxe aurrean eserita zegoen agure batek, urrunetik agertzen ikusi nauenean,
|
etxe
barrura sartu eta berriz korrika eta estropezuka irten da kalera, eskuan tez betetako katilua zuela. Ez nuen tearen gogo handirik, baina berarekin geratu naiz ordu erditxo batez, kontu kontari eta pastak janez.
|
|
Zer dela-eta etorri zait bestela aurreko gauean berbarik ere egin ez zidan hau? Eta gainera, akordatu naiz ez nagoela
|
etxean
, eta oraindik ez zaidala ezer txarrik gertatu, baina dena da posible, ezta. Eta tipo honek auskalo ze intentzio duen nirekin...
|
|
txori baten kausaz. Auskalo ze distantzia luze egin zuen perikito hark nire
|
etxeraino
, baina ezin nuen pentsatu ondoko kaleko etxe batetik egin zuenik ihes, ezpada ehundaka kilometroko distantziatik. Frantziatik edo Albaniatik, gutxienez.
|
|
txori baten kausaz. Auskalo ze distantzia luze egin zuen perikito hark nire etxeraino, baina ezin nuen pentsatu ondoko kaleko
|
etxe
batetik egin zuenik ihes, ezpada ehundaka kilometroko distantziatik. Frantziatik edo Albaniatik, gutxienez.
|
|
Eta madarikatu horrek, Allisek ezta?, ba madarikatuak, diot, denen aurrean kendu zidan neukan guztia: gaur dirua, bihar telebista, etzi arropak, abereak, motorra, lurrak,
|
etxea
, eta azkenik andrea. Askotan gogoratzen ditugu garai haiek, e Fergus?
|
|
Eta beno, ez gaitezen inguru minguru ibili: egia da Allisek zure
|
etxea
eta abereak lortu zituela, baina Mary... Bai, Mary ere galdu zenuen, baina emazteak berak hala erabakita!
|
|
Arbolaz eta etxetxoz beteak zeuden, zerbaitek betetzen bazituen behintzat. Noizbehinka autobusen bat pasatzen zen kale mortutik, edota
|
etxeko
zapatillekin erosketak egitera joana zen etxekoandreren bat bestela. Dudarik gabe, Dublingo gunea inguratzen duten periferia zabaleko auzoetako batean aurkitzen zen.
|
|
Inauteriak. Larunbatero irteten ziren kalera, bazkaldu eta segituan, hamarretarako
|
etxean
egon nahi bada goiz irten behar delako. Guraso diktadoreak izatearen komeriak.
|
|
Eskolako neskatila hura pasilloetatik ikusten zuen egunero, bere lagunekin hizketan eta barrezka, eta berak, mutikoak, komunera joan behar izaten zuen, ileak ondo zituen egiaztatzera, eta berriz ere(
|
etxean
hainbestetan egin arren) Bogart en keinu autosufizientea entseiatzera.
|
|
Gaua azkar igaro zen. Denbora aprobetxatzen maisuak ziren (larunbatero laupabost ordutan mozkortu eta desmozkortu egin behar baitzuten,
|
etxera
onik bueltatzeko), eta gauerdirako lurretik arrastaka zebiltzan jada. Likore eta konbinatuak ziren euren bazka gau hartan, H ordua iristean behar bezala ekiteko nesken erronkari.
|
|
Gauaren amaitzean hamalau urteko mutikoak bere
|
etxeko
portalera bideratu zuen gainean zeraman bakardadea. Etxera igo, nano bufoia zela adierazten zioten mozorroak erantzi, eta ohera sartu baino lehenago koaderno bat atera zuen mahaiko kaxoitik.
|
|
Gauaren amaitzean hamalau urteko mutikoak bere etxeko portalera bideratu zuen gainean zeraman bakardadea.
|
Etxera
igo, nano bufoia zela adierazten zioten mozorroak erantzi, eta ohera sartu baino lehenago koaderno bat atera zuen mahaiko kaxoitik. Izkiriatutako azken orrialdean ireki zuen.
|
|
Gero tabernaria ere batu zitzaigun elkarrizketan, eta azkenean barkatzeko esan behar izan nien, oraindik ez nekiela aterpetxean tokirik izango nuen, eta bertara joan behar nuela, ez banuen kalean lo egin nahi. Gonbidatu ninduenak barrezka erantzun zidan ezetz, tokirik ez banu bere
|
etxera
joango nintzela lotara, eta telefonoan txanponak sartzearen keinua egin zuen bere emazteari deitzeko, afari berezia presta zezan agintzeko. Eskerrak emanez irten nintzen tabernatik aterpetxerantz, eskerrak batez ere Irlandan bakarrik sentitzea oso zaila delako, eta horregatik.
|
|
Itxura hori eman zidan, heltzean, autoaren barrutik ikusita, eta inpresio handiagoa bertako kaleetan egindako paseoan. Gaztelu bat izan zen begietara agertu zitzaidan lehenengo eraikina, eta
|
etxe
txiki zahar ugari gero, oihal blasonatuak eta lis loredun banderak baino ez zitzaizkienak falta duela bostehun urteko itxura bera izan zezaten. Urrunago katedrala, St.
|
|
Hura ere arriskutsua zen, Eiderrek ezagututakoaren antzera. Hain arriskutsua, ezen euren arteko konfiantza punturik gorenera heldu zenean bere
|
etxera
joateko proposamena luzatu baitzion RocÃok Txemari. Eta Txemak egun bi eman zituen proposamen harekin bueltaka, baietzaren eta ezetzaren arteko ika mikan sartuta.
|
|
Atzotik Derryn gaude. Arratsaldean heldu ginen eta, Connemarari segida emateko asmoz, Ralphen
|
etxean
sartu eta ez gara gaur arte kalera irten. Amodiotan bilduta egon gara.
|
|
" You are now entering Free Derry", eta hortik ez oso urrun beste hamaika irudi aurki daitezke: Bloody Sunday gogoratzen dutenak, borroka armatuari buruzko
|
etxe
baten tamainako irudiak, presoen zerrendak, eskubide zibilen aldekoak...
|
|
Eta honek izorratzen nau. Ez
|
etxera
bueltatzean gerta daitekeenagatik, baizik eta pentsamendu hauek ez didatelako uzten Ralphekin momentua oso osoan bizitzen. Maite dut Ralph, inoiz inor maite izan ez dudan bezala.
|
|
Eta beno, aitortu dut: gurasoen
|
etxera
heltzeak lasaitasun punttu bat eman zidan. Badakit esan berri dudan horrek ez duela koherentzia handirik aurreko egunetan idatzitako gauzekin, baina egia da.
|
|
Gero bazkaltzera eraman nahi ninduela aitortu zidan, harrerak bere pisuan jarraipena izan zezan, gaua luzatzeko asmoz. Baina ezetz esan nion, eskerrik asko baina ez, oso nekatuta nengoela eta nahiago nuela
|
etxera
joan eta atseden hartzea.
|
|
Horregatik diot
|
etxera
iristea lasaigarria izan zela niretzat. Hori atzo gertatu zen, eta oraindik ez naiz kalera irten.
|
|
Jabik eta Terek deitu dute Txemaren
|
etxera
, ea gauean parrandatxo bat egingo dugun.
|
|
Egunkariak ez du zalantzarako tokirik uzten: " Iazko uztailaren 13an Lahinchen (Clare konderria) bost lealista hiltzeko IRAk antolatutako sarearen buru izateagatik atxilotu zuten atzo Ian Donnelley (Ralph ezizenez ere ezaguna), Derryko bere
|
etxean
. Atentatu hartan, IRAk sator lana egiteko erabili zuen Donnelley, eta berarekin batera beste zenbait aktibista atxilotu dituztela adierazi dute iturri polizialek".
|
|
erabakita zegoen. Gero, abioia hartu eta
|
etxera
, bere pisura. Pertsianak igoko zituen argia sar zedin, eta oroitzapenez kutsatutako gelak berrituko zituen.
|
|
Eta beste aldakuntza bat, guztiz beharrezkoa: lanera joateko ibilbidea aldatu, bestela egunero ikusi zituen herriko plaza (lehendabiziko musua, pipak janez orduak hegaka pasatzen ziren garaiak), zinema (dozenaka pelikula, eskutik helduta ikusiak), telefono kabinak (handik eta handik, eta baita handik ere milaka bider Txemak Eiderren
|
etxera
deitzeko erabiliak), eskaparateak (eta islatzen zuten irudia, bizkarretik eta gerritik helduta zihoan bikote hura), Eiderren etxea (zer esan), tabernak (eta musu gehiago, eta ondo horditutako betirako promesak), eta leku gehiago. Izan ere, oroimenak akuilurik badu, hori elkarrekin bizitako tokiak dira.
|
|
Eta beste aldakuntza bat, guztiz beharrezkoa: ...idea aldatu, bestela egunero ikusi zituen herriko plaza (lehendabiziko musua, pipak janez orduak hegaka pasatzen ziren garaiak), zinema (dozenaka pelikula, eskutik helduta ikusiak), telefono kabinak (handik eta handik, eta baita handik ere milaka bider Txemak Eiderren etxera deitzeko erabiliak), eskaparateak (eta islatzen zuten irudia, bizkarretik eta gerritik helduta zihoan bikote hura), Eiderren
|
etxea
(zer esan), tabernak (eta musu gehiago, eta ondo horditutako betirako promesak), eta leku gehiago. Izan ere, oroimenak akuilurik badu, hori elkarrekin bizitako tokiak dira.
|
|
Ahalegindu naiz atzo nondik ibili zen jakiten, eta mutil horiek nola ezagutzen zituen, baina keba, ez dit oso erantzun zuzenik eman, eta nahiago izan dut gehiago ez ekitea. Ze goxo sartzen den kolakaoa
|
etxetik
hain urrun.
|
|
Banekielako gertatuko zela, horregatik ekarri dut
|
etxetik
musika kasete hau. Antonio Breschiren" Mezulari" diskoa, hain zuzen.
|
|
Hasierako kilometroak ez zetozen bat nik Connemaraz nuen ideiarekin, eta beraz itzali egin nuen walkmana. Baina apurka apurka
|
etxeak
desagertzen hasi ziren, lurralde gero eta latzago bati utziz lekua. Eta orduan bai, orduan ondo itsatsi nituen aurikularrak nire belarrietan.
|
|
Errepidea eta autoa oso atzean utzi nituen, eta suposatu nuen udaberrian hura guztia urez beteta egongo zela, baita ni nengoen tokia ere. Herri hartara heltzeko berrehun bat metro geratzen zitzaizkidan, baina ordurako argi ikus nitzakeen
|
etxe
guztietako horma eta leihoak; eta askoz ere urrunago, abuztuko beroak eta ortuen egarriak hurrupatuta, urtegiko lau tantak.
|
|
Eta azkenik
|
etxe
batera sartu nintzen. Ez dakit zerk bultzatuta egin nuen hau:
|
|
morboak agian, existitzen ez den toki batean egoteak edo... Baina
|
etxearena
kontatzen ari nintzen. Sartu eta bertan gela handi bat zegoen, sukaldea izan zitekeena.
|
|
Sartu eta bertan gela handi bat zegoen, sukaldea izan zitekeena. Eskailera batzuetatik gora igo nintzen gero, eta lasai bisitatu nituen
|
etxeko
txoko guztiak, dastatuz bezala. Logeletara sartu nintzen, presarik gabe.
|
|
–Nor nintzela? –itaundu nion, herri abandonatu bateko
|
etxe
baten barruan noren zain egon zitekeen jakin nahirik.
|
|
Nire 60 urteekin, pentsa. Eta nik ere barre egiten nion
|
etxe
paretik pasatzean. Gero aurrera segitzen nuen, horko kaletik, ikusten?
|
|
Eta artean 18 urte inguru izango nituen, baina txikitatik neraman zerbait zen, zer egingo diogu ba? Eta beno, urtegia egin zutenetik, abuztuero edo sikatearen erruz herria agerian geratzen denero,
|
etxe
honetara etortzen naiz, neska hura noizbait itzuliko delako. Badakit itzuliko dela.
|
|
Pisua ez zegoen gaizki. Egia esateko, ikusi zituzten pisuetako bat ere ez zitzaion txarra iruditu Txemari, hain handia zen bere gogoa gurasoen
|
etxetik
joan eta Eiderrekin bizitzen hasteko. Baita zubi erromaniko baten azpian ere, botatzen zuen sarritan Txemak.
|
|
Bestela, pisutik azaltzen ez bazen, Txemak
|
etxera
deitu eta beharbada paseoa egingo zuten herritik, edo kasurik txarrenean telefonoz egingo zuten berba. Hori guztia ez zen nahikoa, hala ere, Txemaren bakardade berria itotzeko.
|
|
Hil egin zitzaidan Jabi lagun bezala ikustearen begirada errugabea (ordutik aurrera beste era batean ikusten baitut), hil egin zitzaidan nire mundu orekatua, errealitatearen gainean nuen kontrola, errespetua, konfiantza, eta Txemak gure harremanaren eternitatean sinesten zuen garaia ere hil zen. Zeren, noski, udalekutik
|
etxera
bueltatu eta ziplo bota bainion dena: nola gertatu zen, eta barkatzeko, niretzat ez zuela horrek ezer esan nahi; eta berak ea zelan egin nion hori, betiko maite behar ninduela jakinik, eta ea ez nintzen kapaz izan ezetz esateko Jabik tabernako komunera eraman eta prakak erantzi zizkidanean.
|
|
–Eiderrek orduak pasatzen zituen bere osaba Pedroren baserrian, eta gero
|
etxera
etorri eta gelan sartuta ematen zuen denbora guztia, eta ia jan ere ez zuen egiten. Ez dakit zer, Txema, ez dakit zer izango zen, baina nire alabak zerbait zuen barruan.
|
|
Ohean jesarrita inguruari begiratzeari ekin zion, lapurrek ere udako
|
etxe
hutsetan izaten duten aukera bera erabiliaz. Edredoiaren gainetik leun, eskuak hauts pilatuaren lekua hartu zuen ferekaz, eta isilean Eider ekarriko zioten memoriaren pausalekuen bila hasi zen.
|
|
Ez zekiten ordenagailua pizten ere, eta nola jakingo zuten artxibo baten barrura sartzen... Geratzen zen bakarra Txema zen, nahiz eta oso gutxitan azaldu Eiderren
|
etxetik
, eta beraz ez zen lar arriskugarria testu horiek irakurtzeko. Eta gainera, azken aukera hori absurdoa zen guztiz, euren arteko konfiantzak ez baitzuen antzeko hesien beharrik.
|
|
Benetan, pentsatu pixka bat: Eiderren
|
etxera
joan zara, bere gauzen artean begiratu duzu. Joder, bere kuleroak ere usainduko zenituen noski!
|
|
Dena dela, ondo zekien zuhurtziaz jokatu behar zuela: Eiderren
|
etxera
deituko zuen, baina ez zion Irlandari buruzko ezer aipatuko, ezta zeharka ere, bestela akaso bidaiatzeko bat bateko grina hura berpiztu egingo zitzaion-eta. Beranduegi hala ere.
|
|
Nahasia eta grisa. Eta gero, ziurrenik Liffey ibaia izango zen suge marroiaren inguruetan, ondoegi ordenatutako
|
etxeak
zeuden ezker eskuin, begiekin iristerik ez zegoen punturaino.
|
|
Ez dut denbora larregi izan hiria behar bezala ezagutzeko,
|
etxetik
ekarri dudan Irlandako gida honen arabera hamar mila leku interesgarri baitaude Dublinen, eta beraz, larrialdiko aukeraketa bat eginda, hiru edo lau tokirekin konformatu behar izan dut. O’Connel Street eko postetxe historikoa, Trinity College, Grafton kalea eta kantoiz kantoi egindako ibilbide ez oso zehatzean aurkitu dudan elizaren bat, horiek izan dira nire gidaren iritziz denboraz estu dabilen bidaiariak ikusi beharreko batzuk.
|
|
Eta hala ere pozik nago. Beharbada azkenik hemen nagoelako, beharbada
|
etxetik
, herritik alde egin dudalako, beharbada hiri honek itsatsi egiten dituelako bidaiariaren arropetan Liffey ibaiaren marroia, hodeien mehatxuzko karga eta pub en inguruetako zerbezaren usain beltza. Ez zait berriz gertatuko.
|
|
Baina batez ere
|
etxeko
atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik, bera da paisaiaren oreka, bera eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste hiru elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri hau orekatzen duena, paisaia hau existitzearen arrazoia.
|
|
Astean hirutan joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean hirutan Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia, beti erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda,
|
etxean
geratu behar izan nuen. Ba, justu egun horretan Terek Jabi ligatu zuen.
|
|
Bereziki niretzat, zeren Tere bere konkistaren ondoan jesartzen baitzen, eta jada niri ingelesa ikasteko gogoak ere joan zitzaizkidan. Eta gainera gero,
|
etxera
bueltatzean, parejatxoarekin joan behar izaten nuen, nire amorraziorako. Beno, gure amorraziorako, zeren Txemak ere bide bera egiten baitzuen.
|
|
Beranduegi hala ere. Eider ez zegoen
|
etxean
. Maiteri, bere amari, enkargua utzia zion norbaitek deituz gero Irlandako kontsulatura joan zela esateko.
|
|
Ez didazu esango zorionekoa ez zarenik..." Eta horren aurrean erraza da isilik geratu eta beste sanmigel bati ekitea. Baina gero
|
etxean
datoz komeriak, ohera sartu aurretik Eider gau batez ordezkatzeko zorian egon zitekeen ilehori horren omenezko kanpai jotzearekin. Azken hilabetean behin gertatu zitzaion Txemari, oraindik istripuarena guztien memorian fresko zegoela, zenbait begirada gurutzatu zitzaiola tabernari gazte batekin.
|
|
" Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea!" Banekien nik, bai, nor zuen aitak gogoan, noiz eta hitz haiek xuxendu baitzizkidan; banekien, bai, jaun Esteban Etxegoienen gogaide egin nahi ninduela, familiako lehen luthertar eta ustez bakarrarena, zeinak, noiz eta jakin baitzuen ezen guztia galdua zegoela eta gaztelau tropek inguraturik zegoela, bere burua koldarki hil baitzuen, etsaiari buru egin beharrean, nola egin baitzioten bere bi anaiek, Pedrok eta Eusebiok, Amaiurren eta Noainen ezin balentkiago guduztatu zirenean, aitona Nikolasi behin baino gehiagotan eta aitari berari ere nehoizka aditu izan nionez. Eta halatan zen gure
|
etxeko
ardi beltz hura bi aldiz maradikatua: lehenik, protestant izan zelako, eta, bigarrenik, bere buruaz bertze egin zuelako, oilobusti halakoak...!
|
|
Banekien, bai, norekin konparatzen ninduen aitak, eta banekien ezen bere erran harekin heresetzat hartu ninduela, nihaur banintz bezala, jaun Esteban Etxegoienen ondotik,
|
etxeko
bigarren protestanta. Baina ez, orduan ere oker nenbilen...
|
|
Zeren eta, hau nekien, hura nekien, baina ez nekien ezen neure bizitzako ustekabekorik ustekabetsuenaren aitzinean nengoela. Izan ere, ni ezin nintekeen familiako bigarren protestanta izan, nola idaroki baitzidan aitak, zeren leku hura beterik baitzegoen jada... eta, izaitekotan,
|
etxeko
hirugarren protestanta baizik ezin izan nintekeen, edo laugarrena, benturaz, edo auskalo zenbatgarrena...!
|
|
Gero, jauregia berreraiki zutenean, espazio ilun hura birmoldatu, eta bi partetan partitu zuten: bata sototzat eta
|
etxeko
upelategitzat hartu zuten, berdintsu eta orobatsu utzi zutelarik bertzea, norat igortzen eta zigortzen baitzituen aitak —edo amak, bakanago— egun baterako, bitarako edo berak zuzen irizten zion aldirako, gaizki portatzen ziren sehiak eta zerbitzariak, haien hutsen eta falten arabera, eta gure gurasoen aldartearen. Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako.
|
|
" Ea, bada, seme, kondenatuen intzirietarik zentzatzen haizen. Eta
|
etxeko
ardi galdua ikusten baduk, emaizkiok goraintziak neure partetik". Eta gurekin zihoan morroiari, zeinak ni zaintzeaz eta begiratzeaz arduratu behar baitzuen, erran zion:
|
|
Eta, nola guardiak kezkaturik baitzirudien, osabak erran zion: " Lasai, Kosme, zeren
|
etxeko
jauna ehizarat joan duk, eta ez duk berant arte itzuliko. Badakik, bertzalde, ezen deus ere gertatuko balitz, nihaur nintzatekeela kulpant bakarra.
|
|
Eta erran zidan: " Joanes, ni protestant nauk,
|
etxeko
ardi galdu hura bezala: jaun Esteban Etxegoien bezala, bai..." Aditu nionean ezen protestant zela, arras zabaldu zitzaizkidan begiak, harriduraren harriduraz, eta halako ezinegona jaundu eta nagusitu zitzaidan, zeren eta protestantismoa aipatzea izurria aipatzea bezalakoa baitzen gure aurkientza hartan.
|
|
Bada, bertze egun batean kontatuko diat..." Eta segidan erran zidan: " Bai, Joanes, ni
|
etxeko
ardi beltz hura bezalakoa nauk: ardi beltz hura zuria zuan, ordea...
|
|
Baina denbora batean amets bat baino hagitzez gehiago izan zuan... Edo ez al dakik ezen jaun Esteban Etxegoien —gure
|
etxeko
ardi beltza— eta haren bi anaiak —jaun Eusebio Etxegoein eta jaun Pedro Etxegoien— ezin anaikiroago konpondu zirela, hura protestant zen arren eta bertze biak katoliko, ezkutuan eta isil gordean ibili behar izan gabe?"
|
|
Eta nork daki ez ote zuen arrazoin, Joanes? Zeren eta, dakian bezala, jaun Albert Etxegoienek egin baitzuen, Nafarroako erregeordearekin, Urbiainerat itzultzeko tratua, Mattinek eta biok aitona Nikolasi anitzetan entzun izan diozuen bezala; eta, badakik, halaber, ezen, barkamenduaren eta
|
etxerat
itzultzeko baimenduaren truke, jaun Albertek uko egin behar izan ziola iraganari, zeinak jaun Esteban Etxegoienekin ere lotzen baitzuen: agramondarrekin eta protestantismoarekin, beraz.
|
|
agramondarrekin eta protestantismoarekin, beraz. Eta, iraganaren ukoak Estebanen ukoa zekarkiola, hala bihurtu behar izan zian jaun Albert Etxegoienek arbaso protestanta
|
etxeko
historiaren ardi beltza. Baina iraganaren ahanztea edo haren ezabatzea, edo, are makurrago dena, haren aldatzea eta faltsutzea errazagoa duk, noiz eta ez baitago skribatua; aitzitik, jaun Esteban Etxegoienek gutun bat utzi zian...
|
|
" Eta zer...? Ikusi al duk
|
etxeko
ardi beltza?"," Bai, ikusi dut, aita... Ardi beltz hura zuria zen, ordea!", ihardestea bururatu zitzaidan lehenik, osaba Joanikoten hitzak gogoan; ordea, halaxe ihardetsi nion:
|
|
ERRAN berri dizut ezen osaba Joanikotek
|
etxeko
historia haiek idealizatu zituela, baina ez ote zuen hark arrazoin apur bat ere, jaun André. Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak?
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure
|
etxeko
ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure
|
etxeko
arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
Baina, gure
|
etxeko
ardi beltzarenganat eta haren lagunarenganat itzultzen naizela, jakinik ezen Jacques Lefèvre d’Etaples erreformatzaile ezaguna Parisko unibertsitateko irakaslea izan zela, zuk zeure gutunetarik batean aditzerat eman zenidan bezala; jakinik, halaber, ezen hari esker eta hark bere inguruan bildu zuen taldeari esker hedatu zirela Lutheroren ideiak Frantzian; eta, jakinik, finean, ezen talde ha... Jacques Lefèvre d’Etaplesen ikasle izan ote zen Joseph Elizanburu delakoa han Parisko unibertsitatean, eta irakaslearen talderat bildu ote zen geroago han Méaux en, halako suertez, non Nafarroako erregina bera ere bertatik bertara ezagutzeko parada izan baitzezakeen?
|
|
Eta, hargatik, Pirinioetako Bakearen sasoinean aita ezin alegerago sartu zenean
|
etxerat
, erranez ezen Villagrandeko dukearekin konfiantza hartu zuela eta hura inportant izan zitekeela bere negozioentzat, dukea eragin handiko pertsona zenez gero, aitona Nikolasek erran zion, ezin seriosago:
|
|
—Bazkaltzen hasi baino lehen, ene jaun administratzaileak eta albazeak ene testamentaren eta ene azken hitzaren berri emanen dizue,
|
etxeko
guztiak zaituztedala lekuko.
|
|
Eta, azkenik, badakizue: egunen batean elkarrenganik bereiztea erabakiko bazenute eta, beraz, Joanikotek bere dorretxerat joaitea erabakiko balu, berarekin eramanen lituzke dorretxeari dagozkion morroi neskameak, baita abereak ere, testamentean sinatuaren arabera, zeren eta
|
etxe
bakoitzak baitu bere enborra, eta enbor horretan sartzen dira lurrak eta aziendak —eta, haiek erran ondoren, aitari eta osaba Joanikoti so egiten ziela, akabatu zuen—: Arratsaldean zuekin hitz egin nahi nuke bakarka, zeren ez bainuke nahi biharko egunean zuen artean liskarrik sor ledin, ene testamenta dela kausa.
|
|
‘Ez. Bakarrik jakin nahi dut hain beltza izan ote zen gure
|
etxeko
ardi beltza’ ‘Protestant guztiak dituk, berez eta izaitez, ardi beltzak’, haserre iduri egin zidaan. ‘Ordea, berorrek erran dit ezen izeba Joana emazteki ona zela, nahiz eta... ’ Eta ene hitzak aditu bezain sarri, aitonak muturra okertu zian, eta bere keinu hartan ohartu ninduan ezen bigarren aldiz harrapatu nuela.
|
|
Mattin anaia
|
etxeko
lehena zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara.
|
|
Mattin anaia etxeko lehena zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin,
|
etxeaz
eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara.
|
|
Mattin anaia etxeko lehena zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta
|
etxearen
etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara.
|
|
—Etxeko harroina eta
|
etxeko
sostengua izanen haiz biharko egunean, Mattin, eta hartarakotz prestatu beharra daukak —erraiten zion aitak.
|
|
—Hi,
|
etxeko
apeza... izarrei beha bizi nahi ez baduk bederen, osaba Joanikot bezala... —eta halako irri axolagabea egiten zidan, erran nahi balit bezala:
|
|
Bai, badakit ezen aita ere, bere sasoinean,
|
etxeko
lehena izan zela bere anaia bakarraren —osaba Joanikoten— aitzinean, eta aitona Nikolasek eurekin egin zuena egiten ari zela bera ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta etxearen eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komenta... Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
Bai, badakit ezen aita ere, bere sasoinean, etxeko lehena izan zela bere anaia bakarraren —osaba Joanikoten— aitzinean, eta aitona Nikolasek eurekin egin zuena egiten ari zela bera ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta
|
etxearen
eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komentarioak, kasik oharkabean egiten zituela, zeren eta hark ez baitzuen nehori ere kontu eman beharrik, azken finean, eta bai hartu bertzeei, etxeko jauna izanik; baina oharkabetasunak ez gaitu bertzeei min egitetik libratzen, kulpatik libra bagaitzake ere, ze... Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
...bera ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta etxearen eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komentarioak, kasik oharkabean egiten zituela, zeren eta hark ez baitzuen nehori ere kontu eman beharrik, azken finean, eta bai hartu bertzeei,
|
etxeko
jauna izanik; baina oharkabetasunak ez gaitu bertzeei min egitetik libratzen, kulpatik libra bagaitzake ere, zeren ohartasuna zein oharkabetasuna, biak ere berdintsu eta orobatsu izan baitaitezke, bertzeei eragin minaren eta kaltearen kausa. Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra. Zeren eta halakoak baitziren, zinez, gure
|
etxeko
gorabeherak: Mattin harroina zen, eta ni etxean edo etxeko zoko batean galdu haizea, eta hargatik mintzatzen zen aita Mattinekin antsiatsu eta arduratsu, eta enekin epelki eta laxoki.
|
|
Zeren eta halakoak baitziren, zinez, gure etxeko gorabeherak: Mattin harroina zen, eta ni
|
etxean
edo etxeko zoko batean galdu haizea, eta hargatik mintzatzen zen aita Mattinekin antsiatsu eta arduratsu, eta enekin epelki eta laxoki. Eta, nola aitak Mattinenean ikusten baitzituen bere burua eta etxearen etorkizuna, hala maitatzen zuen Mattin bere burua bezainbat.
|