|
2000
|
|
|
Eta, nola guardiak kezkaturik baitzirudien, osabak erran zion: " Lasai, Kosme, zeren
|
etxeko
jauna ehizarat joan duk, eta ez duk berant arte itzuliko. Badakik, bertzalde, ezen deus ere gertatuko balitz, nihaur nintzatekeela kulpant bakarra.
|
|
|
...bera ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta etxearen eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komentarioak, kasik oharkabean egiten zituela, zeren eta hark ez baitzuen nehori ere kontu eman beharrik, azken finean, eta bai hartu bertzeei,
|
etxeko
jauna izanik; baina oharkabetasunak ez gaitu bertzeei min egitetik libratzen, kulpatik libra bagaitzake ere, zeren ohartasuna zein oharkabetasuna, biak ere berdintsu eta orobatsu izan baitaitezke, bertzeei eragin minaren eta kaltearen kausa. Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
|
Zeren, Joanes apez izaitekotan, zinezko apez izaitea nahi nuke, Jainkoak zinez eta minez deitua... Halarik ere, berori dugu
|
etxeko
jauna, ene espos Martin, eta berorrek du hondar hitza...
|
|
|
Harri eta zur geratu zen aita, begiak zabal, zeren eta, bere bidaietarik itzultzen zen bakoitzean, beti edireiten baitzuen gure ama bere zerbitzurat, haren obligazinoetarik eta postutik den mendrenik ere higitu gabe, morroi neskameei bere manuak emaiten, txilina noiznahi eskuan —ekarri pitxer bat ur eta garbiontzia honat!, eraman
|
etxeko
jaunaren zaldia harat! —, bere senarrari deus ere falta ez zekion amoreakatik. Honek, halarik ere, ez zizkion amari argibideak eskatu, eta, etsiak hartua bezala, bi hitz haiek erraiterat mugatu zen:
|
|
|
Eta amak irri zabal hura egin zidan, ezin uler daitekeena jakin gabe zein zen amaren orduko egoera, amak berak bere azken aitorrean adierazi zidana, zeren eta baitakizu zein den, etxeko auziaz denaz bezainbatean,
|
etxeko
jaun eta etxeko andereek izan ohi duten pentsamoldea, etxearen eta leinuaren irautea guztiaren gainetik jartzen dutela. Eta, hala, bada, iguriki zitekeenaren kontra, amak irri hura egin zidan, eta irriarekin baterat halaxe mintzatu zitzaidan:
|
|
|
—Zu zaitugu
|
etxeko
jauna, Martin —ihardetsi zion amak—, eta zuhaurk erabaki behar duzu hori, baina ene iritzia jakin nahi baduzu, hauxe duzu: zure anaia, erlijioneaz denaz bezainbatean, leizearen ertzean dabil eta leizerat eginen du azkenean... eta Maddalenekin dabilen bezala ibiltzea, bertzalde, irain hutsa da etxegoiendar guztiontzat, zeren goia behearekin nahasten denean, badakizu...!
|
|
|
—eta, erranaz damutu balitz bezala, gaineratu zuen—: Baina zer nabilkizu ni hemen hau eta hura eskaintzen, zuhaur zaitugunean
|
etxeko
jauna?
|
|
|
Hamalau urte nituen, koadro hura iritsi zenean, bertze fardel batzuen artean, osoriotarrek Espainian zuten oinetxetik. Zeren baitzirudien ezen urtebete lehenago hil zela osoriotarren Espainiako oinetxeko jauna eta fardel haiek guztiak igorri zituztela handik,
|
etxeko
jaunak testamentean hala manatu zuelako. Fardelak gure aitaren izenean zetozen, zeina ere hil berria baikenuen eta zeinak bertze hiru anaia baitzituen Indietan sakabanatuak:
|
|
|
harri eta zur gelditu nintzen, zeren eta koadroak erakusten baitzuen gazte segail hura, nik baino bizpahiru urte haboro izan zitzakeena eta eguzkiaren seme ere izan zitekeena, zeinaz, ikusi bezain fite, amorostu bainintzen. Koadroarekin eta bertze fardel haiekin batean, gutun bat zetorren —oinordekoak eta
|
etxeko
jaun berriak skribatua, jaun don Pedro de Osorio zeritzanak, zeina baitzen ene aita defunktuaren anaia—, non jaun hil berriaren azken borondatea azaltzen baitzen... Gutun hartan, ordea, ez zen agertzen koadroko protagonistaren izenik eta, nola, bertzalde, koadroak berak ere ez baitzuen haren berri emaiten, hala, jakinminaren, galdegin nion amari:
|
|
|
Goazen bada harenganat, ea egia den! ’ Eta eskutik atxiki eta mendozatarren egoitza eder hartarat eraman ninduen, xuxen xuxen. Eta, han, mintzatu zen ama
|
etxeko
jaun andereekin, ekarrarazi zuten haiek zaldizaina, eta amak galdetu zion: ‘Rosak zurekin ihes egiteko asmoa du, baina jakin nahi nuke zuk harekin joaiteko asmorik ba ote duzun... ’ Zaldizainak burua beheititu eta erran zuen:
|
|
|
‘Esker mila, jaun Domingo Sastre, eta jaun Domingo Sastre diot, zeren, orainokoan Domingo edo Domingucho izan zaituguna, don Domingo Sastre izanen baitzaitugu hemendik aitzina. Eta zin degizut eta hitz emaiten ezen neure alabarekin ezkonduko zaitudala eta
|
etxeko
jaun eginen zaitudala, alaba sendatu ondoren eta zuk Jainkoari zure behatzaren oferenda egin ondoren. Eta, sendatuko ez balitz ere, berdin ezkonduko zintuzket, zeren, zuk guztia eman duzu eta ebanjelioak erakusten digu ezen emaiten duenari eman behar zaiola.
|
|
|
Aitona Nikolas, komunzki eta eskuarki, euskaraz mintzatzen zitzaigun, baina baita frantsesez ere, batik bat don Frantzisko, herriko apeza, Mattin eta bion prezeptore izendatu zuenean —sasoin hartan, noiz eta aitona deliberatu baitzen, nekearen nekeaz,
|
etxeko
jaun gisa zituen arduren uzterat—, zeren don Frantziskok ez baitzekien frantsesez, eta aitonak biziki maite zuen frantsesa eta frantses kultura, eta nahi zuen, bertzalde, ahalik eta hizkuntza gehienetan treba gintezen, usa gintezen eta aitzina gintezen.
|
|
|
Zer kontatu zigun, bada, dukeak? ...uri zen karramarro bat, eta nola senar emazte batzuen kakontzian ezkutatu zen; eta iritsi zen gaua, etorri zitzaion emaztekiari kaka egiteko gogoa, joan zen aulkirat, paratu zen aulkiaren gainean, hasi zen bere egitekoa egiten... eta bat batean, ai!, oihuka eta oihuka hasi zen emaztea, zeren karramarroak hankaz handik heldu baitzion, beheko ezpainetariko batetik; eta, oi huak entzunik, itzarri zen
|
etxeko
jauna, eskatu zion kandela bat bere sehiari, hurbildu zen kandelarekin bere emazteaganat, ikusi zuen ikustekoa, eta erran zion emazteari: " Lasai, maiteño, berehala laxatuko dizut hori, zeren hatsa egoztea baita sekeretua eta kontu honen gorabehera guztia"; eta hartu zuen senarrak hatsa, hurbildu zituen ezpainak istripua izan zen lekurat, egozten hasi zen hatsa karramarroa uxatzeko eta ohiltzeko esperantzarekin, baina orduan, ai!, senarrak oihuka eta oihuka ekin zion, zeren karramarroak bertze hankarekin senarraren goiko ezpainetarik bati heldu baitzion; eta sehiak hura ikusi zuen, eta guraizeak ekarri zituen; eta ebaki zion karramarroari hanka bat, ebaki zion bertzea, eta hala erdietsi zuten senar emazteek azkenean karramarro izugarri hartaz libratzea.
|
|
|
Eta Betiriri azala orbanez eta ubelunez bete zitzaion, eta hura ere hil zen, eta haren emazteak eta haren etxekoek erran zuten ezen
|
etxeko
jaunak errana egia zela egiazki, zeren eta guztiek ere ikusi baitzizkioten horzkaden seinaleak eta markak, orbanez orban eta ubelunez ubelune.
|
|
|
Bera barrenean dago. Izan ere, zera erran dit, koadro bat pintatu behar zuela,
|
etxeko
jaunaren manuz, eta sartzen uzteko.
|
|
2001
|
|
|
Lan hori guzia egiten zuen, senarrik gabe bizi ahal izateko; baina ez zituen denak jaten, gehienak azokan saltzen zituen.
|
Etxeko
jaunak, aldiz, altzariak zizelkatzen zituen oso ederki. Plazerra zen harentzat zura lantzea.
|
|
|
Pantxok gatuak maite zituen, bereziki gatu beltzak. Abere horiek
|
etxeko
jaunak iduri zuten, ez zuen etxeko nagusiak manatzen; animalia horiek nahi zutelarik jan, denak gizonaren inguruan miauka ari ziren; nahi zirelarik kanpora joan gatu batek borta erakusten zuen. Gizona bere gatuen esklabo bilakatua zen.
|
|
|
Alta guztiak, galaraztea helburu zuten mintza eremu hartako edozein etxetako premu edo andregai hitz emanak ginen:
|
etxeko
jaun handien, apezen eta notableen bortitza haragian txertatua izan zitzaien azken ondareko zutabeak ziren gure etxekoak, mututasun alegera eta umil baten ekinaz iharduki zutenen haurrak aldiz gu. Intzidente horretarik landa hamar urtez ez nuen Joanes ene bideetan errekontratu.
|
|
|
Ez zait gustatzen Errepublika burges, bekaitz eta neo kapitalista hau, jada anitz duen Benedikatuaren onetan, deus ez duena pikarraitzen duelako. Ez dezaket ahantz alabaina hemengo etxetiar, petxero eta buhameak oro 1789an Errepublikaren alde agertu zirela, apez errefraktarioek,
|
etxeko
jaun opulantek eta notableek haizea norabidez aldarazi artean.
|
|
2002
|
|
|
hala eta guztiz ere jarriz gero, alan da guztiz be eta halaz eta guztiz ere bilatuko ditu. Eta hitz bakunak ez ezik, hitz elkartuak, eratorriak eta bestelako hitz anitzeko unitate lexikalak ere markatu direnez, etxe eskatuta
|
etxeko
jaun, etxekoandre, etxepe eta beste hainbat bilatuko du.
|
|
|
Eta ohi ez bezala, emaztearekin, haurrak ohean utzita. Astegunetako udal langileen ordez, baserrietatik mezatara jaitsitako
|
etxeko
jaunak dituzu ondoko mahaian, Arrueren koadro batetik atereak diruditela. Eta alboko komertzioetatik eskapadatxoa egin eta kortadoa hartzera etortzen diren emakumeen ordez, gaupasa egin eta erretiratu ezinik dabiltzan hiru golfo.
|
|
|
|
Etxeko
jaunak," Oilagor" eritxoenak honelako berbak esan ebazan:
|
|
|
Dana dala, orien artean Beeko kalertzean zegoan ostatuan sartu zan Joxe Mari. Ta baita ango
|
etxeko
jaunak bereala ezagutu ere.
|
|
|
Gorago aipatu egun artan,
|
etxeko
jaunak ondo baiño obeki artu izan zuan Joxe Mari Iparragirre bere ostatuan. , an bertatik urbil zeukan bizartegira joan zitzaion Bittor, bere asmukide zan Popittori.
|
|
|
"
|
Etxe
jauna", Atxurra" tar Errupa.
|
|
|
Puntu bat azpimarratu behar da:
|
etxeak
jaun andereakzituen, eta zentzu horretan ezkontza bikotearen garrantzia berebizikoa zen. Lehenesan dugun bezala, Behe Erdi Aroan oinetxeetan bizi ziren komunitateek leinuforma hartzen zuten, eta ondarea leinuari lotzen zioten transmisio modu zehatz batean.
|
|
|
Nik ez nuen batere sufritzen horregatik, eta emazte Pilarrek ere ez. Haiek ziren etxeko, eta nor bere etxean da
|
etxeko
jaun eta etxekoandre. Ni, berriz, eskergabekeria baino  bekatu itsusiagorik ez delakoan nago.
|
|
2003
|
|
|
Bizarrak kenduta, ile bustiak ondo orraztuta, galtzerdi gabeko oinetako haragia zurixka, bainutik irtendakoan hartu ohi duan kolorezkoa,
|
etxeko
jauna sukaldera dator, oraino alkondararen botoiak bidean lotutzen dituala eta mahai ondoko aulki batean exertzen da. Hartu han dagoen egunorokoa eta mahai gainean zabaltzen du.
|
|
|
Zaharrena bere adinekoa eta bere adiskide mamia zan.
|
Etxeko
jauna ta danak oso onak ziran eta zoriontasun handian bizi zan famili guztia, gurasoak eta alaba biak.
|
|
|
Aitor dezagun,
|
etxeko
jaun askoren ahotan bagaudela gu ere horrelako zenbait solas entzunik, haien etxalde ederren hondamenaren ulertzeko baliagarri zaizkigunak: Hi bahaiz eta ni banauk!
|
|
|
Larresoroko irakaspenak hartuak zituzten hango apaizki ala jauntxoek gizarteko barne mailak ongi bereizten ikasia baitzuten. Ez zituzten beraz nahasten gradu ezberdineko jendeak, hala nola,
|
etxeko
jaunak eta etxezainak, norbait zirenak eta ezdeusak, zerbait zekitenak eta ezjakinak, jende handiak eta jende xehea!
|
|
|
Esplikatu zidan Dimasek etxeko pertsonaren bat hiltzen denean abisua eman behar zaiela erleei. Jo behar dela, pak pak, erlauntzean eta esan behar zaiela
|
Etxeko
jauna hil da, edo Etxekoandrea hil da. Batez ere horietako bat hiltzen denean, horiek izaten direlako erleen jabeak, etxeko jauna edo etxekoandrea.
|
|
|
Jo behar dela, pak pak, erlauntzean eta esan behar zaiela Etxeko jauna hil da, edo Etxekoandrea hil da. Batez ere horietako bat hiltzen denean, horiek izaten direlako erleen jabeak,
|
etxeko
jauna edo etxekoandrea. Hori esplikatu zidan Dimasek, abisua eman behar zaiela erleei, jakinaren gainean egoteko.
|
|
|
Bai, hein batean. Baina, testuek eta bereziki 1789 bertsu zenbaitek erakustera ematen dute hastapenean, etxetiar eta petxero saldoek,
|
etxeko
jaunen pribilegioen suntsitzea txalotu zutela. Nobleen eta hauen aliatu apezen pisuaren haztatzea aski liteke, iraultzarekiko euskaldunon ikuspegi aldaketaren esplikatzeko.
|
|
|
" Par une délibération unanime, ma province proteste". Eta Garat anaiak ez ziren baitezpada gizon herrikoiak,
|
etxeko
jaun notableak baizik.
|
|
|
Kizkitzaren iritziz, euskaldunen artean ingelesen artean ez bezalako demokrazia modua da nagusi: demokrazia kristaua, ez gizabanakoz osatua, familiez baizik; hemen askatasunaren atributua duen bakarra
|
etxeko
jauna izango da. Nazionalismoak eta, bereziki, Kizkitzak egiten duen baserri giroaren politizazioaren helburua da, funtsean, industrietan lan egiten duen proletargoa âneurri handian etorkinez osatuaâ" euzkotar" kategoriatik urruntzea.
|
|
2004
|
|
|
"
|
Etxea
Jaunak egiten ez badu, alperrik nekatzen dira etxegileak.
|
|
|
|
Etxeko
jaunaren bulegoan bart aurkitu nuen bala bat.
|
|
|
Amari zera itaundu neutsan bein: ea inoiz entzun izan daben, ba
|
etxeko
jauna il ondoren, ba ganaduei eta erleei ta jaun horren eriotzaren barririk emon izan jakenik. " Esos son tonterías", erantzun eustan siku be siku.
|
|
2005
|
|
|
Han dago Arta baserria, Gerediagako kofradiaren 14
|
etxe
jaunetako baten etxe zena, Zelaieta auzoarekin muga mugan dagoena eta Durango eta Abadiñoko herrien arteko muga naturaltzat hartzen den errekastoa. Leku hauek guztiak 634 nazionalaren alde batera daude eta gu ere, gaurko irteera egiteko prest gaude errepide horren bide bazterrean.
|
|
|
Begiak itxita zituen, eta lotan zirudien. Baina berak?
|
etxeko
jaunak, jakin behar zuen zer gertatu zitzaion emazteari, honek hain ezohiko erabakia hartzeko:
|
|
|
Baina berak?
|
etxeko
jaunak, jakin behar zuen hura, bere eskubidea baitzen, baita bere obligazioa ere une hartan eta, ahotsa goratzen zuela, errepikatu zion:
|
|
|
Anbrosio? Pasaiako portuan lan egiten zuen zamaketari gihartsu bezain indartsua, inoiz marinela ere izana,
|
etxeko
jauna. Nork zeramatzan, bada, etxe hartan galtzak?
|
|
|
|
Etxeko
Jaun batek zeuzkan Astoa, ta Txakurtxoa. Ekusten zuen Astoak Etxeko Jaunak Txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak, ta nola alzoan arturik ematen ere ziozkan ogi biguñ ta okela zatitxoak, ta beretzat ez zegoala baizikan lasto gogor ta noiz edo berriz esku bete arto ale.
|
|
|
Etxeko Jaun batek zeuzkan Astoa, ta Txakurtxoa. Ekusten zuen Astoak
|
Etxeko
Jaunak Txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak, ta nola alzoan arturik ematen ere ziozkan ogi biguñ ta okela zatitxoak, ta beretzat ez zegoala baizikan lasto gogor ta noiz edo berriz esku bete arto ale.
|
|
|
— Au zer da? —dio abere buru andikoak— txakur zar ezertako ez danak, bearrik egiten ez duenak anbeste asko nai edo estimazio
|
etxeko
jaunagandik; ni berriz baztertu ta kortaturik bearrean mankatuta jan gutxirekin?
|
|
|
Dakus, nola Txakurtxoak egiten diozkan pozkariak
|
etxeko
jaunaren bularrean aurreko oñak ipiñirik; nola zaunka eginda igoten zion beste batzuetan belaun gañera, ta miazkatzen ziozkala eskuak ta arpegia. Dio beregan:
|
|
|
Ekusi zueneko etxeko nagusia era onean artarako, arrantza batzuek eginda, igoten dio aurreko oñekin bularrera, ta mingaiñ zatarrarekin igortzi nai zion arpegia. Asto zarraren pisuaz jo zuen bea
|
etxeko
jaunak: asi zan au deadarrez morroiai.
|
|
|
|
Etxeko
jaun aldaketa izugarri gaizki bizitu zuen Bittorrek. Laster hamabi bedats kunplituko zituen eta bikotearentzat haur nahasia bilakatua zen.
|
|
|
Une berean abere orroa libratu zuen eztarri hondotik Agustinek eta amak hasperen ozenaz, isuri zuria ketan mihisean barreiaturik malgutzen zihoan gizonaren zitzi puska kanporatu zuen, gerriaren atzera keinu salbai batez.
|
Etxeko
jaun berria zutitu zen zakila inarrosiz eta ahurraz emaztearen alua garbituz.
|
|
|
Aspaldiko Mehainerateko xendra hertsian, behialako Eguberri hartan aita nola, Graxi herioak baketzen eta lasaitzen zuela zirudien
|
etxeko
jaun ohiari buhameen gisara mintzatu zitzaion, umekia adina distira zebilkion irri xehea ezpainetan:
|
|
2006
|
|
|
Berbetan entzungo bazenitu, adausika ari diren txakurrekin oroituko zinateke, hizkuntza erabat basatia baitute: Jainkoari Urcia deitzen diote, Jainkoaren Amari Andrea Maria, ogiari ogui, ardoari ardum, haragiari aragui, arrainari araign, etxeari echea,
|
etxeko
jaunari iaona, etxeko andreari andrea, elizari elicera, apaizari belaterra esan nahi baita pulcra terra, lur ederra?, gariari gari, urari uric, erregeari ereguia, Santiagori Iaona domne Iacue.
|
|
|
Haratago, etxe bat altzariz husten ari; oheak, mahaiak eta kadirak airez aire zebiltzan leihoetatik beheiti.
|
Etxeko
jauna ate ondoan zetzan, kaskezurra bi erdi egina.
|
|
|
Soldaduak, ez samurrago, Enekot Ezpondaren galdea egin zuen. Barneko bozak zakar ihardetsi zuen, kanpoan zela
|
etxeko
jauna eta ez zela etxean inor hartzeko tenorea.
|
|
|
Berehala jabetuko nintzenez, hala izaten zen gehienetan. Ezin jakin gauzak nola pasatzen ziren
|
etxeko
jauna etxean zelarik. Nik ikusi nuenez, han ez zen gizon galtzadunen beharrik etxeko biztanle guztiak arrasto beretik eramateko.
|
|
|
Eltxoen hondamendi, goian eskegitako lanpara antzekoak, zeinetara intsektuak erremediorik gabe sartzen diren, eta bertan hil. Horiei begira goizean
|
etxeko
jaunak galdetu didana etorri zait.
|
|
2007
|
|
|
Eurak banatuko balira familiek eurek galduko lukete euren euskarria, eta, horren ondorioz, familiaren etorkizuna bera amaituko litzateke. Halandaze,
|
etxeko
jaunak euren seme alabetako bat aukeratzen du, familia osoaren etorkizuna bermatzeko. Aiarako lurrean, etxeko jaunaren eskubideak zabalagoak ziren, eta edonor aukera zezakeen oinordeko legez.
|
|
|
Halandaze, etxeko jaunak euren seme alabetako bat aukeratzen du, familia osoaren etorkizuna bermatzeko. Aiarako lurrean,
|
etxeko
jaunaren eskubideak zabalagoak ziren, eta edonor aukera zezakeen oinordeko legez.
|
|
|
Baina hiri edo herri bakoitzak ere bere jeinua izaten zizun (izpiritu begiralea), eta eskualdeak edo lekuak berea halaber(, genius loci?, Virgiliok Eneidan), eta pertsona bakoitzak ere bai. Ponpeiako etxeetan behin eta berriro aurkitzen da
|
etxeko
jaunaren, jeinua, lararioan (etxeko jainko edo izpiritu babesleen txokoan) pintatua, eskaintza egiten jainkoei.
|
|
|
Baina hiri edo herri bakoitzak ere bere jeinua izaten zizun (izpiritu begiralea), eta eskualdeak edo lekuak berea halaber («genius loci», Virgiliok Eneidan), eta pertsona bakoitzak ere. Ponpeiako etxeetan behin eta berriro aurkitzen da
|
etxeko
jaunaren «jeinua» lararioan (etxeko jainko edo izpiritu babesleen txokoan) pintatua, eskaintza egiten jainkoei. Conimbrigara bazoaz, Portugalen, museoan harlandu txiki bat ikusten duzu «Genius Conimbricae» izkribuarekin.
|
|
|
|
Etxeko
jaun batek Astoa, eta Txakurtxoa zeuzkan.
|
|
|
|
Etxeko
jaun batek Astoa, eta Txakurtxoa zeuzkan.
|
|
|
|
Etxeko
jaun batek [zeuzkan] Astoa, eta Txakurtxoa.
|
|
|
|
Etxeko
jaun batek [BAzeuzkan] Astoa, eta Txakurtxoa.
|
|
|
[BAzeuzkan]
|
Etxeko
jaun batek Astoa, eta Txakurtxoa.
|
|
|
Kepa Altonagak, arrazoi osoz," euskarazko prosa zientifikoaren aurrendari" gisa aurkezten dituen lagun horien artean —gutxi edo aski— ezagun geratu direnetan aipatu behar ditugu: Albert Constantin Atharratzeko medikua, Dominique Iribarne, hori ere adopzioz atharraztarra eta, besteak beste, lehendabiziko gasnategi kooperatibaren sortzailea, Xemark eta Marcelin Zugun Zalgizeko
|
etxeko
jaun osaba ilobak, Grazien Istillart Makeako jaun auzapeza, eta Felix Larrieu medikua, sortzez mauletarra baina gazte gaztetik Paris aldera bizitzera joan zena eta Montfort l’Amaury hiri entzutetsuko auzapez bilakatu zena.
|
|
|
Josefina irriz zagon eta, bere saldo osoaz jarraiturik, auzoko herrirat buruz joan,
|
etxeko
jaun handi baten larrunbatetako eskearen bila.
|
|
|
— Ez zazula ospitalerik aipa, itzuli zion
|
etxeko
jaunak, berak ere haurtzaro malerusa jasainik.
|
|
2008
|
|
|
ezabatu zitzaion begietako alaitasuna, ezabatu zitzaion ezpainetatik irria? Alvarok buruan behar zituen balizko erreakzio erasokor baten ondorioak, ar apaldua zen, azken batean, bere artasun harrotasunak eskuratu behar zituena, inor izatekotan?, lana galtzera eraman zezaketenak, baita
|
etxeko
jaunaren zigorrada batzuk nozitzera ere, besteak beste; Alvarok, baina, inkontzientearen lurretan errotua behar zuen, halaber, inkontziente kolektiboak ere bere eragina du kolektiboaren partaideengan?, ar konkistatzailearen eredua. Indibil eta Mandonio, El Cid eta Juan de Austria, Cortés eta Pizarro, Valdibia eta Orellana, Daoiz eta Velarde, Espartero eta Esparteroren zaldia??, Espainiako Histor... Reginak eman ziòn masailekoa, oroimenaren gordelekuren batetik oihuka ari zitzaiona:
|
|
|
edo tabakoa, habanoak? ekartzen zizkiena eta
|
etxeko
jaunaren aginduen zain egoten zena, haren esku txilinari adi.
|
|
|
artzaingo), artxaun> (< > ardi>+ > xaun), altsai> eta artxaiko>, artzai gaxtea?; arraiketari>, arrainen salerosketan dabilena? ustez; arrantzari> edo arrantzuari>, arrantzalea?; atezai, > atelzai> edo atalzai; aurtzai, baratzezai, bar > ber, eixtari> (eta eiziari; ez dugu ahantzi behar berriki arte, gurean eta bestetan, ehiza ogibidea izan dela), emagin, erizai, errotazai, eskribau, etxokandre> eta nausi etxokandre>?
|
etxeko
jauna eta etxekoandrea?, gobernari> (eta mandatari; hau, agintaria, ez ezik, mandatuketaria?
|
|
|
KOLDO. (Hozkailua irekiko du) Lasai,
|
etxeko
jaunak erosketak be egin ditu eta! Hemen yogurrak.
|
|
|
ehiza –markes jauna ehizazale itsua zen, kontsula ez hainbeste–, politika, Espainiaren eta Ameriketako herrien arteko harremanak, industrializazioa eta modernizazioa –markes jaunak noiznahi esaten zuen ezen bera ez zela ingeles bazkidearekin abiarazi zuèn meategiaren abentura hartan sartuko, baldin eta buruan Espainiaren modernizazioa eta garapen ekonomikoa izan ez balitu... pentsatzekoa den arren helburu lehenagoko bat ere izango zuela eragile: ...ita Madrilen bertan gertatutako edozein txikikeria ere...; bilera haiek, beraz, pribatuak izaten ziren, bi gizonen artekoak; etxeak ongi bereizitako bi zati zituen, eta bi gizonek haietako bat hartzen zuten, egongela zabal bat zeukana, zerbitzuko neskamea haien menera, jan edatekoak –pastak edo pastelak, kafea eta botila bat absenta– edo tabakoa –habanoak– ekartzen zizkiena eta
|
etxeko
jaunaren aginduen zain egoten zena, haren esku txilinari adi.
|
|
|
ezabatu zitzaion begietako alaitasuna, ezabatu zitzaion ezpainetatik irria... Alvarok buruan behar zituen balizko erreakzio erasokor baten ondorioak –ar apaldua zen, azken batean, bere artasun harrotasunak eskuratu behar zituena, inor izatekotan–, lana galtzera eraman zezaketenak, baita
|
etxeko
jaunaren zigorrada batzuk nozitzera ere, besteak beste; Alvarok, baina, inkontzientearen lurretan errotua behar zuen, halaber –inkontziente kolektiboak ere bere eragina du kolektiboaren partaideengan–, ar konkistatzailearen eredua –Indibil eta Mandonio, El Cid eta Juan de Austria, Cortés eta Pizarro, Valdibia eta Orellana, Daoiz eta Velarde, Espartero eta Esparteroren zaldia... berak ederra eman zian, eta emaiok orain berari!
|
|
|
Marletako Petan,
|
etxeko
jaun bat
|
|
|
Musde Goiadar,
|
etxeko
jaun bat
|
|
2009
|
|
|
Hain zuzen, etxaldetxoan bizi den desplazatu kolonbiarrak burdina zaharra eraldatu eta aulkiak egiten ditu.
|
Etxeko
jauna atera zaigu ongietorria ematera, anaiarekin eta 18 edo 19 urte inguruko beste gazte batekin. Triste dago, etxeko bat galdu berria du eta.
|
|
|
Halakoetan ordena jakin bati jarraitzen zaio estu estu:
|
etxeko
jauna, etxeko andrea, zaldun nagusia eta dama nagusia, zaldun gaztea eta dama gaztea. Etxea osatzen duten familiako horien koplek osatzen dute kantuaren mamia edo muina, baina izaten dira beste batzuk ere, hala nola, gizon edo andre alargunak, etxeko umeak edo herriko abadea, inoiz edo behin etxeko mutilzahar edo etxeko aitona zaharren bat. Azkenez eskea egiten da, eta amaitzeko agurra.
|
|
|
Bakailaoa piperrekin edo tomatearekin jaten zen. Edateko,
|
etxeko
jaunak, ardo saltzaileak edo binoteruk ekarritako ardoa izaten zuen. Baina luxua izaten zen.
|
|
|
|
Etxeko
jaun eta etxeko andrearen ohea izaten zen gehienetan. Baita edadeko osaba izeko zein etxe barruko autoritate eta begirunearekin lotutako senitartekoena ere.
|
|
|
Saloitik, hitzik ez.
|
Etxeko
jaunak erabaki bat hartu zuen. Eta azkar egin.
|
|
|
Z ORIONTSU zegoen
|
etxeko
jauna egoitza berrian. Goizetan, batez ere.
|
|
|
hain hunkituta zegoen, antza, non pozezko negar malko batzuk ere bota baitzituen, Villalbakoa besarkatzean; jarraian, arratsalde erdia zen?, hartzaile abegitsua eta bidaian etorria bi kotxetan Regina enerantz abiatu, iritsi, Reginak markesa anderea bere logelan egokitu, eta egongelara bildu ziren biak, solasean aritzeko, harik eta Nazario ordu pare bat geroago etxeratu?. Nola dago markes jaun agurgarria?? galdetu zion
|
etxeko
jaunak, eta markesa andereak: –Primeran.
|
|
|
etxeko emakumeak ere halatsu.
|
Etxeko
jaunak, berriz, erdibitua behar zuen, bi sentimendu kontrajarriren artean, semeen artean Teofilo Maria baitzuen kuttun eta alaben artean Ada; hain kuttun zuen azken hau, non, egoera hartan, aitari gogorra egin baitzitzaion, ausaz, erraietako sentimendu errukizko bat eragin ote zioten Nazariori Adaren malkoek??, alaba are gehiago estutzea; nola, bada, baldin eta Nazariok buru buruan bazuen, izango... Adari umetan egin ziona, noiz eta haren ametsari, kantagintza ogibide bihurtzeko posibilitateari, alegia, opera kantari edo beste mota bateko abeslari gisa?
|
|
|
Nazario sinetsi ezinik zegoen, bistan da, bere alaba polit eta kuttun hura hain gezur handiak esateko gai ote zen, bada??, baina
|
etxeko
jaunak etxekoandrearen begirada zuen gainean, zama pisutsu bat bezala sentitu eta emaztearen aldera lerratzera behartzen zuena:
|
|
|
|
Etxeko
jaunak bidea ireki ziola ohartu ez beste, aulkia pulpitutzat hartu eta bide hartan barrena egin zuen don Anizetok, kementsu:
|
|
|
entzumena entzumenago ere bai, gela hartan itxia zegoena, itxia zegoelako, hain zuzen? gelaz kanpoko espaziora begira bizi baitzen, mundu itoak mundu zabala amets; horregatik aditu zituen Rakelek, ausaz, soinuak ere soinuago izan ohi dira ilunaren baitan dautzan ezpazioetan?, Reginak arrastaka zeramatzàn txapinen hotsak, eta horregatik ireki zien
|
etxeko
jaun andreei, gelako argia piztu ondoren, atea, haiek iristerako; gero, belaun bat tolesten zuela, honela esan zuen Rakelek:
|
|
|
kezkarik ez izateari edo arazoak estaltzeari zegokièn lasaitasun egoera hura, esate baterako, Nazariok etxera itzultzen zen bakoitzean sentitzen zuena, baita Reginak ere? senarraren lasaitasunak lasaitzen baitzuen emaztea, etxekoandrea
|
etxeko
jaunaren zerbitzuan betiere.
|
|
|
Haietako egun batean izan zen, bai, guztiak afaltzeko tenorean bilduta zeudela, amak afalaurreko ohiko errezoa egin ondoren doi, noiz eta
|
etxeko
jauna honela mintzatu baitzen, etxe hartako gizalegezko arauak hautsiz:
|
|
|
Nazarioren emazteak bere adostasuna erakusten zion halakoetan,
|
etxeko
jaunarenarekin zerikusirik ez zuèn beste hizkera batean, jakina, Reginak erraien arrazoiak baitzituen nagusi, etxeko neska mutilak defendatzera bultzatzen zutenak, baita anarkista eta komunista guztiak ukatzera eta are urkatzera ere, egoerak hala eskatzekotan. Teofilo Maria, berriz, aitaren suarekin sutzen zen, baina, nola antzezpen haietan aitarena baitzen hitza, keinu batzuk egitera mugatzen zen, burua goitik behera mugitzen zuela edo eskuin eskua ukabil bihurtzen.
|
|
|
Orbetarrak, berriz, Regina eneko goiko terrazan zeuden? hantxe Regina ere, Adaz erditu berria, lepotik prismatiko batzuk zintzilik zeramatzàn senarraren ondoan,
|
etxeko
jaunak, lanean gutxitan huts egiten zuenak, baimentxo hura eman baitzion bere buruari egun hartan, pilotu trebeen hegaldi lurreraldien ikuskizuna ikusteko; Nazario Orbek, izan ere, ezin ahaztuzko oroitzapentzat behar zuen hamalau hamabost hilabete lehenago ikusia, 1910eko martxoaren 27an doi, noiz eta Hubert le Blon pilotuak exhibizioa egin baitzuen bere aireplano Bleriot XIrekin, hiriko hondartz... hiru egunetan jardun zuen, 27an bertan, igandea?, 28an eta 29an; hain liluratuta geratu zen Nazario igandeko erakustaldiarekin, non haren iruzkinak, lehen hegazkin haiek zurezkoak ziren funtsean?
|
|
|
Eta
|
etxeko
jauna, orduan, honela mintzatu zen:
|
|
|
lehenengoa eta garrantzizkoena, baita lekutsuena ere, etxekoen egoitza zen, bere sarrera dotorearekin, orbetarren armarria aurrealdean; bigarrena, berriz, lehenengoari itsatsita zegoena (barruko ate batek bereizten eta lotzen zituen bi espazioak) eta sarrera nagusia eraikinaren atzealdetik zuena, gonbidatuen bizilekua zen; eraikinaren inguruan, azkenik, aterpe teilatudun bat zegoen, garaje aski hedatsu bat, bestela esanda?, eta lorategi bikain bat, txabola itxurazko bat ere bazuena, sukalde, logela eta guzti, lorezainarentzat, baita, soropilarekin eta hamaika landare apaingarrirekin batera, iturri bat eta zuhaitz tantai batzuk ere, osotasunari halako ukitu monumental bat ematen ziotenak. Seme alabak jaio eta haiek hazten hasi zirenean, gainera, bi zabu jarri zituen lorezainak, baita, aurrerago, zuhaitz tantai haietako batetik soka bat zintzilikatu ere, Nazarioren adostasunarekin, bai, baina ez erabateko adostasunarekin,
|
etxeko
jaunak ezin ekidin izaten baitzuen jolas parke txiki itxurako hura zirkuaren irudiarekin lotzea, eta Beñardoren irudiarekin, azken batean, etxeko ardi beltzarenarekin: berak, baina. Nazariok?, bazekien hura gehiegizkoa zela?
|
|
|
Regina enean, izan ere, seme alabak ziren, ume umetatik, ongi baino hobeto zaindu beharreko altxorra, haiek orbetarren etorkizuna, haiek etxe hartako poza eta alaitasuna? hori noiznahi nabari zitekeen, 1918ko udazkeneko igande arratsalde euritsu hartako bazkalondoan, adibidez, anai arreba guztiak egongelan zeudela. Adak, gazteenak, zazpi urte zituen, eta Teofilo Mariak hamabi?, nor bere marrazkia egiten, aita egunkariak irakurtzen ari zen bitartean, hantxe zegoen aita kalonjea ere,
|
etxeko
jaunaren aldamenean, eginbehar bertsuan, antza, nahiz eta bere ahalegin hartan lotan gelditu zen, eta ama eta izeba Ernestina puntu egiten.
|
|
|
(?) Nazario Orbek ez zituen gauzak, beharbada, hain garbi, eta horregatik geratu zen isilik, halako zerbait esan baitzezakeen, bestela: . Arrazoi du amak, eta kito!?, baina ez zuen ezer esan, esan nahi zuena esateko inongo eragozpenik ez bazuen ere,
|
etxeko
jauna izanda, hitza noiznahi eta nolanahi erabiltzen zuena; baina Nazariok periodikotik eta irratitik jasotzen zuen informazioa, eta bazekien nola zegoen, gutxi gorabehera, mundua, ez al zien, gainera, errege Alfonso XIII.ak hirian bertan Morane eta Tabuteau pilotu ezagunei Karlos III.aren gurutzea eman urte batzuk lehenago, haien hegaldiak balentria handitzat hartuta??, baita nola bereganatzen z... baita heroikoagoa ere, ondorioz?, ez al zen bera ere aparatuari begira harri eta zur gelditzen, liluratuta bezala?; eta, halere, bera. Nazario?
|
|
|
esan nahi baita zuhurtasuna ez zela Domingoren bertutea, baina zuhur arituko zen hil edo biziko joko hartan, zuhur eta tinko, mutilari iragan baitzitzaion, itxuraz, pausoa inork baino lehenago emateko garaia, jokoari ekin baino lehen kartak agerian uzten zituenekoa; une hartan, adibidez, gorputzak errabiazko oihu bat egiteko eskatzen zion, hain iruditu zitzaizkion amak erabilitako hitzak ankerrak eta bidez kanpokoak, baina ez zuen oihu egingo; une hartan, halaber, egoera analizatzen hasi eta, amak jotako mailukaden ondotik, aita isilik geratu zela ohartu zen: hura, jakina, amarekiko adostasuna agertzeko modu bat izan zitekeen, baina aitak beti hitz egiten zuen memento erabakigarrietan, gainerakoen aurrean beti erakutsi behar izango balu bezala bera zela
|
etxeko
jauna, etxekoandrearen gainetik zegoena eta azken hitzaren jabea; aitak, baina, pilotuak eta miresten zituenak, azken hitza isildu zuen: zergatik?; zalantzaren bat zuelako ote zen, edo aita ere Domingoren iritzia aintzakotzat hartzen hasia zelako?; azterketa hartan guztian Domingok ez baitzuen bere jarrera aldaketa ahazten, aitarena ere eragin zuena, azken bolada hartan; eta hala ere, hala eta guztiz ere?, egoerarik okerrenean jarri zen halako batean, gertatu ere gerta baitzitekeen etxeko bide guztiek kale itsu batera jotzea:
|
|
|
Leihoetako gortinak apurtuta daude, katuek arrakalatuta. Orain beraiek dira
|
etxearen
jaun eta jabe. Sasiak eta asunak etxeetako bihotzetan sartu dira.
|
|
|
Esaterako, Donostia, 1950 Egunero,
|
etxeko
jauna etxera orduko emazteak eltzea prest behar du. Senarrak txirrina jo eta badoaz eskaileran behera, gizona aurretik, emaztea eltzea daramala.
|
|
|
Bien bitartean, gure
|
etxearen
jaun eta jabe ez garenok, behar hori ase gabe daukagunok, aukera bat izan dezakegu, sarri zabaltzen ez den aukera bat: inbertsio emankor eta seguru bat eskaintzen duen merkatu batean (hau da, higiezinen merkatuan) espekulatzailerik gabe negoziatu eta (dirua lortu edo ordainketak atzeratzea posible badugu) erosteko aukera, alegia.
|
|
|
Nire
|
etxearen
Jaun eta Jabe.
|