|
2013
|
|
|
Areago, lurralde horietako batek, Nafarroak zehazki, erresuma gradua dute eta, beraz, haren jabea Frantziako edo Espainiako erregeren pare bihurtzen dute nominalki. Gainera, 1512an haren inbasioa, okupazioa eta zatiketa gertatzen den unetik oraindik itxi gabe
|
zegoen
arazo diplomatiko handia zen: Karlos V.a enperadoreak edo haren seme Filipe II.a Espainiakoak ez dute formalki onartzen Nafarroan beraiez besteko errege erreginarik dagoenik, baina negoziazio etengabeak izango dituzte mende osoan zehar bai Joanaren aitarekin (Henrike II.a Nafarroakoa) eta senarrekin (Antonio I.a Nafarroakoa) eta Joana berberarekin ere nafar auziari nolabaiteko konponketa bat emateko (tartean goian aipatu dugun ezkontza proposamena).
|
|
|
Gainera, 1512an haren inbasioa, okupazioa eta zatiketa gertatzen den unetik oraindik itxi gabe zegoen arazo diplomatiko handia zen: Karlos V.a enperadoreak edo haren seme Filipe II.a Espainiakoak ez dute formalki onartzen Nafarroan beraiez besteko errege erreginarik
|
dagoenik
, baina negoziazio etengabeak izango dituzte mende osoan zehar bai Joanaren aitarekin (Henrike II.a Nafarroakoa) eta senarrekin (Antonio I.a Nafarroakoa) eta Joana berberarekin ere nafar auziari nolabaiteko konponketa bat emateko (tartean goian aipatu dugun ezkontza proposamena). Ildo horretako aipuak ugariak eta sakabanatuak badira ere, bereziki interesgarria suertatzen da IV. kapitulua irakurtzea:
|
|
|
Frantzian finean zapuztua geratu bazen ere, berebiziko garrantzia izan zuen Ingalaterraren eta Eskoziaren historian eta, ondorioz, Estatu Batuetakoan (Herbehereetan, Suitzan edo Galesen izan zuen garrantzia gutxietsi gabe); Max Weberen tesi ezagunak, bestalde, ez du inongo iruzkinik behar. Bada, gure protagonista ez zen izan soilik Jean Calvinen ikasle eta jarraitzailea, baizik eta hark sortutako mugimenduaren buru nagusietakoa, mugimendua erpinean
|
egon
zen garaian. Izan ere, Frantzian bederen, mugimenduaren oinarri sozial nagusia hirietako artisau eta merkatarien artean kausitzen zen, horri gehitu behar zaizkiolarik noble ugarien artean sortu zuen interesa, behe mailatik hasita errege familiara iritsi arte.
|
|
|
Hausnarketa bereziki interesgarriak plazaratzen dira liburu honetan gai horren harira. Adibidez, Roalkerren arabera garbi
|
dago
konexio bat dagoela nafar auziaren eta protestantismoaren artean, alegia, Antonio Bourbonentzat protestantismora hurbiltzea bere etxearen (zentzu feudalean) eskubideak eta indarra sendotzeko aukera paregabea zen. Eta, hartara, protestantismora hurbildu zen eta Frantziako jaun feudalen arteko botere jokoan zeukan indarra biziki emendatu zen, besteak beste Filipe II.arekin zuzenean negoziatzea ahalbidetuz, edo Frantziako errege berri eta ahularen (Frantzisko II.a) babesle bezala agertuz.
|
|
|
Hausnarketa bereziki interesgarriak plazaratzen dira liburu honetan gai horren harira. Adibidez, Roalkerren arabera garbi dago konexio bat
|
dagoela
nafar auziaren eta protestantismoaren artean, alegia, Antonio Bourbonentzat protestantismora hurbiltzea bere etxearen (zentzu feudalean) eskubideak eta indarra sendotzeko aukera paregabea zen. Eta, hartara, protestantismora hurbildu zen eta Frantziako jaun feudalen arteko botere jokoan zeukan indarra biziki emendatu zen, besteak beste Filipe II.arekin zuzenean negoziatzea ahalbidetuz, edo Frantziako errege berri eta ahularen (Frantzisko II.a) babesle bezala agertuz.
|
|
|
Botere joko horrek esplikatzen du, adibidez, Antonioren traiektoria pertsonal zalantzatia, beti katolizismo eta protestantismoaren artean dantzatuz, orain ezker, orain eskuin. Roelkerrentzat garbi
|
dago
Antonio Bourbon gorazale oportunista bat besterik ez zela izan, sen politiko garbirik gabea gainera, bere etengabeko maniobren eta jirabiren etekinik eskuratzeko gaitasun barik: 1560 abagunean katolizismo aldera jotzen du berriro eta Joanarekin, hots, bere emaztearekin, argi eta garbi apurtzen du, publikoki; dibortzioa ere mahaigaineratu omen zen tarteka, nahiz eta Bourbondarraren ustekabeko heriotzak prozesua moztu zuen.
|
|
|
Lehenengo eta behin, beti izan zuen bihotza eta burua Frantziako arazoetan murgilduta: nafar auzia beti
|
egon
zen bigarren mailan, inoiz ez zuen serioki hartu Filipe II.arekin negoziatzea. Antonio Bourbonekin berarekin izan zuen ezkontza, neurri batean, bere burugogorkeriari zor zaio, aita (Henrike Albret, Nafarroako erregea) oso kontra jarri baitzen eta alabaren beraren deliberamendu irmoa eta Frantziako erregearen erabakimen dudagabea behartu zuten.
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan
|
egon
zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi
|
dago
, funtsean, konbertsio baten aurrean gaudela. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
Joanak, aldiz, erabakimen osoz protestantismoa besarkatu zuen, publikoki eta baldintzarik gabe, amak bere sasoian (Margarita protestanteen babesle nabarmena izan zen, baina inoiz ez zuen azken urratsik eman) edo senarrak gero ez bezala. Roelkerrek ez du erabat baztertzen Joanaren hautu horretan egon zitekeen interes politikoa, baina garbi dago, funtsean, konbertsio baten aurrean
|
gaudela
. Alegia, Joanak bere kontzientziaren arabera jokatuko zuen beti, unean uneko abantaila politikoei erreparatu gabe.
|
|
|
Roelkerren jarrera garbia da: hitz hanpurusetatik haratago joan beharra
|
dago
, ekintzak epaituz. Ildo horretan, X. kapitulua(. Queen and administrator?) iruditzen zaigu liburuko interesgarria, bereziki gai horri dagokionez, hots, Joanaren jarrera tolerantzia erlijiosoaren auziaren aurrean.
|
|
|
hitz hanpurusetatik haratago joan beharra dago, ekintzak epaituz. Ildo horretan, X. kapitulua(. Queen and administrator?) iruditzen zaigu liburuko interesgarria, bereziki gai horri
|
dagokionez
, hots, Joanaren jarrera tolerantzia erlijiosoaren auziaren aurrean. Zeren bietatik ikusi izan omen da historiografian:
|
|
|
Joana tolerantziaren aitzindari eta eredu, edo Joana intolerantzia eta fanatismo protestantearen (katolikoa bezain galgarria) eredu. Roelkerren analisi xehea irakurtzen duena problemaren konplexutasunaz ezinbestean kargutuko delakoan
|
nago
, ez baita erraza mota horretako gai bati modu orekatuan bi hitzetan erantzutea. Detaileak, liburuan.
|
|
|
Eta ildo beretik, zinez kuriosoa da Roelkerrek euskaldunei (oro har) edo nafarrei (zehazkiago) dedikatzen dizkien aipu apurrak. Gorago esan dugun legez, Joanaren ikusmira eta interesa Frantziako gortean
|
zegoen
, ez Donapaleun, ezta Pauen ere, nahiz eta Biarnok askoz ere leku handiagoa hartzen duen liburuan. Hori da behintzat Roelkerrek eskaintzen digun irudia, kasu batzuetan apur bat groteskoa suertatzen dena; honela, ez du arazorik biarnesa edo euskara patois gisa aipatzeko (egiten dizkien aipu bakanetan) edo Biarnoko separatismoa modu aski displizentean tratatzeko (xelebrekeriatzat); edo garaiko testuetan testualki agertzen denean jendea Biarnotik. Frantziara?
|
|
|
Nafar auzia, jakina, gatazka diplomatiko hutsa da haren begietan, ondorio praktikorik apenas izan zuena; gure egileak inoiz ez du Nafarroako Erresuma oso seriotzat hartzen (paradoxikoa bada ere). Roelker andrea amerikarra eta protestantea da, baina garbi
|
dago
frantses ikuspuntu jakobinoa goitik behera bereganatua duela, naturaltasun osoz. Azken detaile bat:
|
|
|
gaur egun. Frantzia? hain garbiki mugatuta ikusten dugun garai honetan ez bezala, XVI. mendean bazirela lurralde batzuk hego mendebaldean (Nafarroa, Biarno, Albret....) frantsestasunik batere gabe
|
egon
zirenak XVII. mendea ondo sartu arte (edo gehiago agian). Eta lurralde horien jabeak, ahal zuenean, buruz buru negoziatzen zuela Frantziako eta Espainiako erregeekin, bera ere errege/ erregina baitzen finean.
|
|
|
50 hamarkadan nire ingurunean
|
zeuden
euskarazko irakurgaiak zenbatzeko eskuetako hatzak aski ziren: Lardizabalen Testamentu zahar eta berriko kondaira, Maiatzeko lorak, Irigoien Zumarragako parrokoak itzulitzako Bizi, Arantzazuko Aste Santua eta Zeruko Argiaren lehen aleak, eta herriko apaizak alde egitean oparitu zidan Xabiertxo.
|
|
|
Juan San Martinek, Euskaltzaindiaren izenean, itzultzaile eskola bat Donostian sortzeko proposamena egin zidan eta horrek Algortatik Donostiara familiarekin hiriz aldatu eta bertan lan egitera behartu ninduen. Txillardegiren, Villasanteren eta abarren lanei esker, eta Euskaltzaindiak 1968an Arantzazun abiatutako prozesuaren ildotik euskara gero eta batuago
|
zegoen
eta hori ezinbesteko baldintza zen itzulpengintzaren irakaskuntza modu eraginkorrean bideratzeko. Beraz, 1980ko udazkenean ireki zituen ateak Donostiako Arbideko Dorreak izeneko gunean itzultzaile eskolak, gerora Martuteneko Eskola bezala ezagunago izango bazen ere izen hori zuen auzunean kokatu zelako.
|
|
|
Parez pare, eta garai bertsuan, EITB eskola sortu zen Iñaki Beobideren gidaritzapean eta bertan euskarazko itzulpenaren eta esatari eta aktoreen euskarazko prestakuntzaren ardura ere izan nuen; horrek aukera aparta eman zidan batzen ari zen euskararen eta ahozkotasunaren arteko loturez ohartzeko, eta eremu horretan
|
zeuden
egitekoez jabetzeko. Halaber, Hezkuntzako EIMAn lankide izateak ere modu berezian ireki zizkidan begiak euskararen kalitateari zegokionez eta ildo hartan eman beharreko urratsen kontzientzia hartzeko ere.
|
|
|
Parez pare, eta garai bertsuan, EITB eskola sortu zen Iñaki Beobideren gidaritzapean eta bertan euskarazko itzulpenaren eta esatari eta aktoreen euskarazko prestakuntzaren ardura ere izan nuen; horrek aukera aparta eman zidan batzen ari zen euskararen eta ahozkotasunaren arteko loturez ohartzeko, eta eremu horretan zeuden egitekoez jabetzeko. Halaber, Hezkuntzako EIMAn lankide izateak ere modu berezian ireki zizkidan begiak euskararen kalitateari
|
zegokionez
eta ildo hartan eman beharreko urratsen kontzientzia hartzeko ere.
|
|
|
EITBren Eskolan, testu idatziak ez ezik ahoskatuak lantzea ezinbestekoa zenez, ahoskera, azentua, intonazioa eta abarren aurrean erabakiak hartzera beharturik aurkitu ginen eta hasieran idazteko nagusiki aldarrikatzen zen euskara batua besterik gabe hartzerik ez
|
zegoela
ikusi genuen eta laster ekin genion esatarien eta film bikoizketarien eguneroko lana bideratzeko arauak bilatu eta ezartzeari Txillardegi eta beste zenbaiten ekarpenak eta, askotan, geure sena beste gidaririk gabe. Gerora Eimako IABen Ahoskera testua lantzean ikusi dudanez eta, berriki Mintzolan Julia Marinek emandako hitzaldian entzun dudanez, gaia zabalik dago eta oraindik lukeen arreta eta lantzea ez dituela jaso aitor nezake.
|
|
|
EITBren Eskolan, testu idatziak ez ezik ahoskatuak lantzea ezinbestekoa zenez, ahoskera, azentua, intonazioa eta abarren aurrean erabakiak hartzera beharturik aurkitu ginen eta hasieran idazteko nagusiki aldarrikatzen zen euskara batua besterik gabe hartzerik ez zegoela ikusi genuen eta laster ekin genion esatarien eta film bikoizketarien eguneroko lana bideratzeko arauak bilatu eta ezartzeari Txillardegi eta beste zenbaiten ekarpenak eta, askotan, geure sena beste gidaririk gabe. Gerora Eimako IABen Ahoskera testua lantzean ikusi dudanez eta, berriki Mintzolan Julia Marinek emandako hitzaldian entzun dudanez, gaia zabalik
|
dago
eta oraindik lukeen arreta eta lantzea ez dituela jaso aitor nezake.
|
|
|
Bestalde, euskararen kalitateari
|
dagokionez
Euskaltzaindiaren atergabeko lana daukagu Interneten eskuragai: Hizkuntza baliabideak:
|
|
|
Xuxenortografia zuzentzaileak, Euskalbareta zenbait Corpusen ekarpenez ari naiz, nabarmen haziz doan euskarazkoez aipatzearren. Gure hizkuntza baino hiztun gehiago dituztenen aurretik goaz zerrendan, oraindik nabarmen hobetu eta aberastu beharrean
|
bagaude
ere. Wikipedia
|
|
|
Agurtu nahi dut ere lehenbiziko lerroan
|
dagoen
Eusebio Erkiagaren familia. Nihaurek ezagutu dut Eusebio, nahiz ez naizen maiz kurutzatu harekin.
|
|
|
Gizon altu argal bat, antiojoduna, atititaren laguna dana? Bilbon bizi da, baina udan etorten da, urtero, eta parkean
|
egoten
da leiduten, gerizpetan, Hondartxikiari begira. Zer ba??.
|
|
|
–nun
|
dago
gure lanbasa??
|
|
|
ontziei begira
|
dago
|
|
|
Lumeari eragin? Bai, orduantxe hasita
|
nengoen-eta
nire lehen idazlanak taxutzen, ipuin sariketetara aurkezten, Sustraia herriko fotokopia aldizkari xumean nahiz Idatz & Mintz dotorean testuak argitaratzen. Amak, mostradore atzetik, keinu bategaz adierazi eustan joateko Eusebiogaz buelta bat emoten.
|
|
|
hegan ez dabil, kikilik
|
dago
udazkeneko eulia.
|
|
|
Beheko erreka ondoan
|
dago
arditxabola lehen zana,
|
|
|
gaur ardiz barik orbel ta iraz beterik
|
egoten
dana.
|
|
|
Gure atariak burdinazko hesi baltza eukan, ate orri bi, maratilagaz ireki eta ixtekoak. Bera alde batean eta ni bestean
|
egon
ginen, antzinako korteju kontuetan neska mutilak egon ohi ziran lez.
|
|
|
Gure atariak burdinazko hesi baltza eukan, ate orri bi, maratilagaz ireki eta ixtekoak. Bera alde batean eta ni bestean egon ginen, antzinako korteju kontuetan neska mutilak
|
egon
ohi ziran lez.
|
|
|
Egitasmo handi baten berotara batutako kideak be aitatu eustazan, Augustin Zubikarai eta Joxemari Arizmendiarrieta, alkarlanean jardundakoak Eguna egunkariaren sorrera eta garapen laburrean: . Izan be, orduko abertzale askoren pentsamenean, herrigintza eta fedea alkarri atxikita
|
egozan
, eta dana multzoan hartuta egiten genduan beharra?. Halan azaltzen dira hiru lagunak mendira eginiko txango honetan, gogoa lurreko arduren tenkadan,, negar herritik?
|
|
|
gorputzetik arima askatua
|
bego
.
|
|
|
|
bego
Berzeo
|
|
|
Behin baino gehiagotan
|
egon
ginan handik aurrera.
|
|
|
Atari ertzeko solasari Orixerenganako mirespena lotzen deutsodan moduan, herriko beste bazter batzuetan beste lotura batzuk jatortaz, eta
|
nago
, atzera begiratuta, esangura gehigarria hartu geinkiela toki horreei, ze, esate baterako, non eta Abadeen Moilan aitatu eustan zein zan bere prosazko eredu txalogarriena, Juan Bautista Eguzkitza, Lemoako abadea.
|
|
|
–erbestekoen menpe
|
egon arren
–
|
|
|
Ordurako irakurrita neukazan Arranegi eta beste lan batzuk. Ezin esan istorio hareek goitik behera harrapatzen ninduenik, azken eleberrigileen lilurapean
|
nengoalako
, baina Eusebioren idazkerari aparta neritzon: herri herriko berben ondoan (matarlako, didar, auskaka?), berba exotikoak topaten nebazan (kera, egitada, zertzelada?), neure ariketetan uztartzeko apuntaten nebazanak, idazle kutsu jantziagoa emotearren.
|
|
|
ez
|
egoanean
|
|
|
Zergaitik hori? Ez kalea aldapatsua eta iluna zalako, izan be bada?, kanponsatuko bidearen hasieratxoan
|
egoalako
baino.
|
|
|
Heriotzak Eusebio harrapatu ebanean, Bartzelonan
|
nengoan
lan kontu batzuetan, eta etxekoek zuzenean deitzeko akordua izan eben. Ordutik atzera samar kaleratu zan nire lehen poema liburuxka, idatzi baino urte pilotxoa geroago:
|
|
|
Geroago, pertsonaiatzat hartu neban Urtebete itsasargiagazte nobelako kapitulu batean, gerra zibilaren giroko eztabaida politiko baten aitzakian. Pozarren
|
egongo
litzateke bera, nik uste, lagun, erkide eta lankide baten eskutik paperezko Eusebio bihurtuta.
|
|
|
Ez nator bat; ez ezezaguna izan da, baizik eta oso ezaguna, nagusiki fama kaskarrekoa, euskalgintzan norbait izan ziren euskaltzale gerra galtzaileen artean? eta giltzarri ere ez, beraren euskararen aldeko kultur lanagatik, nahiz ekarpena ukatzen ez zaion?, baizik eta batez ere erregimenean aski ongi kokatua
|
zegoelako
laguntzaile ere izan zitekeelako euskaltzaleen arteko bilerak eta antolatzeko, elkartzeko eskubidea auzoan baitzegoen Francoren erregimenean?; eta laguntzaile izan ere izan zelako, kontrolatzaile eta zentsuratzaile izan zen bezala. Beraz, figura anbibalentea.
|
|
|
Ez nator bat; ez ezezaguna izan da, baizik eta oso ezaguna, nagusiki fama kaskarrekoa, euskalgintzan norbait izan ziren euskaltzale gerra galtzaileen artean? eta giltzarri ere ez, beraren euskararen aldeko kultur lanagatik, nahiz ekarpena ukatzen ez zaion?, baizik eta batez ere erregimenean aski ongi kokatua zegoelako laguntzaile ere izan zitekeelako euskaltzaleen arteko bilerak eta antolatzeko, elkartzeko eskubidea auzoan
|
baitzegoen
Francoren erregimenean?; eta laguntzaile izan ere izan zelako, kontrolatzaile eta zentsuratzaile izan zen bezala. Beraz, figura anbibalentea.
|
|
|
Borrokatzen duen euskara, aldiz, euskara jasoa da, kultua, kultur tresna gisa erabili nahi dena. Izan ere, frankismoak euskarari eman dion egitekoa oso bazterrekoa da, folklorikoa, familia barnekoa, hilzorian
|
dagoen
gizataldeek bakarrik erabiltzekoa. Euskara ez da hirian, pulpituan edo eskolan ibiltzeko hizkuntza, beraiek esan ohi zutenez.
|
|
|
–El peligro para un Imperio es la coexistencia de dos o más idiomas culturales?. (...) Euskara ongi
|
dago
, nekazari eta arrantzaleentzat denean; burugabekeria da euskara hizkuntza kultu bihurtzeko pretentsioa? (Torrealdai, 2000).
|
|
|
Ikusi dut Bordarik aurkeztu zuen erri poema ere. Ez
|
dago
gaizki, bainan errikoiaren errikoiez, inspirazino laburreko arkitu dut. Zer dugu, euskera popular?
|
|
|
Aiek euskera gaur arkitzen dan eror zuloan geruago ta sakonago ikusi nai dute; usteltzen, iltzen. Ez
|
nago
ni erri bertsularien aurka, aitzitik aien alde nago. Bakoitzari berea ordea...?.
|
|
|
Aiek euskera gaur arkitzen dan eror zuloan geruago ta sakonago ikusi nai dute; usteltzen, iltzen. Ez nago ni erri bertsularien aurka, aitzitik aien alde
|
nago
. Bakoitzari berea ordea...?.
|
|
|
Hortik asko
|
zegoela
erregimeneko gizonek kudeaturiko erakundeek antolatutako lehiaketetan ez da zalantzazkoa: alegia, Torrealdaik adierazten zuen horretatik, hots, euskara maila herrikoi apolitiko apalerako soilik onartzearena, hortik gorako alorretan hego puntak mozturik.
|
|
|
Beste hau ere esan beharra
|
dago
: bi eredu nagusi zeuden 50eko hamarkadan:
|
|
|
Beste hau ere esan beharra dago: bi eredu nagusi
|
zeuden
50eko hamarkadan: Euzko Gogoaeta Egan.
|
|
|
Kontatzen du, lehenbizi, denok dakiguna: zentsura
|
zegoela
garai hartan, eta hiru kopia utzi behar izaten zirela Donostian, eta baimena emanez gero, aurrera, eta bestela han geratzen zela liburua, kotxea semaforo gorrian jartzean bezala?.
|
|
|
Jarraitzen du esaten A. Zavalak Arrue ez zela liburu zentsorea, hots, euskal liburuei buruzko txostena egiten zuena, baina hark aldeko gutuna eginez gero, agintariek aintzat hartzen zutela. Eta gainera, eta hor
|
dago
aitorpen adierazgarri salagarriena, zentsurari ondo pentsatzen jarrita ez zitzaiola tranpa egiten; izan ere, A. Arrue konpromisoan ez jartzeko autoreak berak ondo neurtu behar zuen zer jarri, eta hartara, beraz,, era ortan egilleak berak egiten du bere liburuen zensura?.
|
|
|
Erregimenak, besteak beste, A. Arrueren bitartez lortzen zuen euskal idazleak berak bilakatzea beren buruen zentsuratzaile; hartara ez
|
zegoen
zentsuratzaileei dirua ordaindu beharrik eta eragin bera lortzen zen, zentsuratzailerik gabe zentsura ezartzea. Zer hoberik erregimenarentzat!, noren bitartez eta A. Arrueren arartekotasunaz.
|
|
|
Han hemenka eskuratu ditudan datuen arabera, Donostiako Ordezkaritzan zentralizatu zen urtetan euskarazko argitalpenen, irakurketa?. Donostian zentsore talde bat
|
badagoela
badakigu, eta zerbitzuak eskaintzen dizkiela beste ordezkaritzei. Baina inongo paperetan ezin izan dut aurkitu, irakurle?,, informatzaile?
|
|
|
Edozein modutan ere, badirudi Antonio Arrue ez zela plantillakoa. Plantillan
|
bazeuden
beste batzuk, prentsa eta komunikabideen zentsura egiten zutenak. Aldizkari zuzendariek bi aipatzen dituzte sarritan:
|
|
|
Hala zioen J.M. Torrealdaik: Nola debeka daiteke liburu bat Julio de Urquijo Euskal Filologiako Mintegia tartean
|
egonda
–(Torrealdai, 2000).
|
|
|
Ez da txorakeria bat; zentsura zein bizirik
|
zegoen
adierazten du. Donostiakoek bahe zabalagoa izango zuten, baina bahea hor zegoen, eta bi aldeetatik eutsia, Madriletik eta hemendik, zer da eta euskarazko liburu zaharrak berrargitaratzeko.
|
|
|
Ez da txorakeria bat; zentsura zein bizirik zegoen adierazten du. Donostiakoek bahe zabalagoa izango zuten, baina bahea hor
|
zegoen
, eta bi aldeetatik eutsia, Madriletik eta hemendik, zer da eta euskarazko liburu zaharrak berrargitaratzeko.
|
|
|
Hirugarren aldiz ere aipatzen da A. Arrue Torrealdairen liburuan, eta hirugarren aipamena, lehen begiratuan, positiboa da, Orixek Txillardegiren Peru Leartzako eleberria moralari
|
zegokionez
Arruek baino estuago iritzi zuela adierazteko aipatzen baitu.
|
|
|
Erregimenaren zutoinak zein diren argi adierazten da: lehenik, Eliza, kontuz ibili behar da elizgizonak ez gogaitzeko?; bigarrenik, politika, hots, Francoren erregimenaren aurkakorik ez
|
egotea
, eta hirugarrenik ere politika, oraingoan Sabino Aranaren politikaren aurka, jelkideen aurka.
|
|
|
Ondoren Mitxelena Koldo' k erderaz Euskaltzaindia' k zerabilzkin asmoak azaldu zituan.(...) Nere Yorgi Manrique' rena azken ikutu zai dut. Aspaldi burutu nizun, baña zuzenketak egiteko, besteren iritxi begira
|
nago
. Arrue' k itzaurrea egiteko asmoa dio, ta dotore azaldu nai dute.?
|
|
|
Artikulu honen bidez, Arantxa Urretabizkaiak amatasuna bere narratiban nola jorratu duen agerian jarri nahi da. Horrela, Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta Hiru Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan. Lehenik, amatasunaren inguruan esparru teorikoa eraiki da.
|
|
|
Este articulo analiza cómo ha tratado Arantxa Urretabizkaia el fenómeno de la maternidad en su narrativa. Se han estudiado las madres que protagonizan las novelas Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) y Hiru Mariak (2010); y la colección de relatos Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekula bakarrik (1983). Primero, construimos el marco teórico de la maternidad.
|
|
|
amatasuna eta abandonua, amatasuna eta nazioa, amatasuna eta zahartzaroa... Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta Hiru Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan.
|
|
|
Hala, ezagunak dira, esaterako, Ellen Moersek (Ciplijauskaité, 1994: 16) esandakoak, ama baten bikaintasunaren eta sortzaile eskasa izatearen artean
|
dagoen
kausazko loturaz. Virginia Woolfek (2005), berriz, oso lan zaila ikusten zuen seme alabak edukitzea eta aldi berean idaztea.
|
|
|
Biruté Ciplijauskaiték dioen modura (1994), amatasuna bi modutara ikusia
|
dago
literatur lan gehienetan: deuseztatzaile modura, independentziaren eta norberaren garapenaren suntsitzaile modura eta, bestalde, botere mitikoaren jarraipen modura.
|
|
|
Artikulu honetan amatasunaren inguruko irakurketa bat proposatzen dugu, eta Lucienne Goldmannek (1964) esaten zuena baiezta genezake: literatur egituren eta jendarte egituren artean homologiak
|
daudela
. Proposatzen ditugun narrazioetako ama protagonistek amatasunaren gainean kontakizunak eraiki dituzte.
|
|
|
Beste modu batera esanda, zerbait pribatua, biologikoa edota, asko jota, zerbait psikologikoa da. Zientziatik oso urrun eta aztertu gabe
|
dagoen
zerbait. Emakumeen kontu bat.
|
|
|
Eredu emergenteak, ordea, Del Vallek koordinatutako lanean (2002) bistan geratu den modura, identitatea duten eraikuntzak dira, eta eredu normatibotik kanpo
|
egon gabe
ere, balio eta esanahi berriak bereganatu dituzte. Harreman berriak adierazten dituzte.
|
|
|
Dudarik gabe, artikulu honetako amatasun irudikapen gehienak amatasun emergenteak dira. Kontzientzia bat
|
dago
batez ere, aldaketarako intentzio garbia. Beraz, eraikuntza sinbolikoez gain, hitz egin daiteke aldaketa eta bilaketa estrategiez; hitz batean, agentzialitateaz (Esteban, 2004).
|
|
|
Ezer baino lehen, argitu behar da historikoki emakumearen gorputzaren pertzepzioa, eta, ondorioz, identitatea, gizonezkoena baino askoz baldintzatuagoa
|
egon
dela. Arau soziokulturalek emakumeengan gizonengan baino askoz eragin handiagoa izan dute (Wolf, 1991; Ventura, 2000; Esteban, 2006).
|
|
|
Urretabizkaiaren azken eleberri honetan, nahiz eta gerra garaiko umeak izan, iraganaren gainean baino gehiago, etorkizunaren gainean hausnartzen dute. Atzera begira baino gehiago, aurrera begira
|
daude
protagonistak.
|
|
|
Mari Handi misterioa baita hasieratik bukaera arte, eta horren peskizan ibiliko da irakurlea. Beraz, pertsonaia eleberri honetan, gaiari
|
dagokionez
, berrikuntza Gorrik ekarriko du; halaber, Mari Txuriren hizkerari darion sintaxi neurtua aitzakia literario bihurtuko du Urretabizkaiak, ohituta gaituen kontatzeko era natural eta zuzena eskaini ahal izateko.
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta
|
dago
, landare bat bezala; bestea munduan zehar ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat bezala; bestea munduan zehar ibili da eta beti
|
dago
egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat bezala; bestea munduan zehar ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik
|
egotea
ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
–Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat bezala; bestea munduan zehar ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak
|
daudela
, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak? (Rojo, 2011).
|
|
|
Protagonistarentzat, konpromiso politikoa amatasunarekin uztartu ezinezko ahalegina da, eta horixe dugu, hain justu, nobelan behin eta berriro azpimarratzen zaiguna. Bere amatasunaren gunerik garrantzitsuenak (haurdunaldia, erditzea, gaixoaldiak...) gertakari politikoekin
|
daude
lotuta (amnistiaren aldeko kanpainarekin, itxialdi eta manifestazioekin), pertsonaiak aukeratutako konpromisoarekin. Modu horretan, trebezia handiz, konpromiso politikoa eta amatasuna uztartzea eragotzi dioten emakume baten aitorpena eskaini digu Urretabizkaiak (Olaziregi, www.basqueliterature.com).
|
|
|
Narrazio pribatuan, berriz, testu barneko narratario edo hartzaile bati egiten zaio. Horregatik, narrazio publiko horiek hurbilago
|
daude
irakurle eta egile arteko harreman mota horretatik. Laburbilduz, Retolazak dio Koaderno gorria Zergatik panpox n, testuaz kanpoko narratarioa edo hartzailea irudikatzen denean,, narrazio publiko argia?
|
|
|
Komunikazio linguistikoaz haratago doa komunikazioa eleberrian, Gabilondoren hitzetan. Komunikazioa ere hibridoa da; izan ere, koaderno gorria euskaraz idatzia
|
dago
, baina irakurle gaztelaniaduna du. –Hala, koaderno gorria eleberri ere bihurtzen da, hain zuzen irakurleak alabaren ikuspuntutik irakurri behar duena, Venezuelan kokatutako gaztelerazko posizio batetik?
|
|
|
209). Kritikak esandakoarekin amaitzeko, Ibon Sarasolaren ustez, eleberri honen aurkezpenean egindako adierazpenetan esan zuenez, nobela honetan
|
daude
Urretabizkaiaren orrialderik onenak.
|
|
|
Haurrak lapurtu zizkioten moduan, amatasuna eta familia lapurtu zizkiotelako. Eta hortxe
|
dago
, segur asko, istorio honetako tragediarik handiena: emakumezkoaren errealizazio pertsonala oraindik ere ukatzen duen gizarte matxistaren salakuntzan.
|
|
|
Koaderno gorria nobelako ama erakunde militarrean subjektu gisa agertzen da, eta, era berean, bere amatasuna aldarrikatzen du. Argi
|
dago
zaintzaren pragmatikatik aldentzen dela, eta bere sinesmen politikoen aldeko apustua egiten duela amatasunaren pragmatika alde batera utzi gabe. Eta hor, jendarteak ez dio barkatzen, senarrak seme alabak bahitzen dizkio eta erakundeak amatasuna eta armak bateraezinak direla gogoratzen dio.
|
|
|
4 Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekula bakarriketa Zergatik panpox.
|
|
|
Arantxa Urretabizkaiaren Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekula bakarrikipuin bildumako Espero zaitudalakoipuinean (Erein, 1983) ama berezi bat agertzen zaigu. Olaziregik esaten duen bezala (1999), 80ko hamarkadan euskal literaturan izan zen ipuingintzaren boom aren barruan kokatu behar dugu liburu hau.
|
|
|
Dena dela ere, esperoan, esperantzan, haurdunaldiarekin lotzen den izenburupean, ipuinean, amatasunaren irakurketa modu mistiko edo ezustekoan proposatzera dator Urretabizkaia. Amatasun mistikotik hurbil
|
dagoen
irudikapen honek Zergatik panpox en eskaintzen den amatasun aldarritik gehiago du, beste bi eleberrietan ikusi ditugun amatasunek eskaintzen dituzten mugetatik baino. Izan ere, lehen bi eleberrietan amatasunaren alde negatiboak jartzen dira begi bistan.
|
|
|
Ama batek bere 7 urteko semearekin bizi dituen 24 orduak kontatzen ditu. Senarrak bost urte lehenago utzi zuen protagonista, eta bakarrik
|
dago
semea aurrera ateratzeko.
|
|
|
–Bere 1986ko Antología de la narrativa vasca ren hitzaurrean dioena guztiz da azpimarratzekoa, nobela biribil eta xarmangarri gisara definitu ondoren, euskal ahots femenino lortuentzat jotzen baitu. Lasagabasterrentzat, ahotsaren indarra ez
|
dagokio
egilea emakumezkoa izateari, narratzaile trebeziari baizik? (Olaziregi, 1999:
|
|
|
153). Zergatik panpox en erabiltzen den hizkuntzan umearekiko hurbilpena
|
dago
. Berdintasunaren feminismoak, ordea, amek umeak ulertzeko erabilitako hizkera gutxietsi egin ohi du, betiere amaren nortasuna gutxitzen eta ezabatzen duelakoan.
|
|
|
Koaderno gorrialaneko ama erakunde militarrean subjektu modura agertzen da, eta, aldi berean, bere amatasuna aldarrikatzen du. Argi
|
dago
zaintzaren pragmatikatik aldentzen dela, eta bere sinesmen politikoen aldeko apustua egiten duela amatasunaren pragmatika alde batera utzi gabe. Eta hor, jendarteak ez dio barkatzen, senarrak seme alabak bahitzen dizkio eta erakundeak amatasuna eta armak bateraezinak direla gogoratzen dio.
|
|
|
Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorriaobrako ama, hau da, aipaturiko literatur pertsonaia transgresore hauek jendartean egun gertatzen ari denaren lekukotasuna dira; izan ere, amak gizonezkoen munduan sartzen ari dira, neurri apal batean bada ere, eta gizonezkoak, berriz, amatasunaren munduan murgiltzen ari dira, neurri apalagoan bada ere. Ama helduak, bakarrak, ezkontzaren erakundetik at
|
dauden
amak dira eta, halaber, ohiko rol eta ereduetatik urrunduz posizio bat definitzen ari dira.
|
|
|
Zergatik panpox eko ama euskal literaturako lehen protagonista femenino modernoa da, bera da kontalaria, berak erabiltzen du ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa, stream consciousnessteknikaren bidez. Paradigma aktantzialean subjektu nagusia da, eta 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduarekin lotuta
|
zeuden
hainbat gai ditu objektutzat: bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama?
|
|
|
GALARRAGA, A., 2011, < < Zaharra naiz eta harro
|
nago
> >, Deia,.
|
|
|
URRETABIZKIA, A., 1984, Aspaldian espero zaitudalako ez
|
nago
sekulan bakarrik. Donostia:
|
|
|
Gehitutako osagai hauekin ere, tradizioan ditu erroak. Elikatu duten erro batzuk, XIX. mendea baino lehenagoko denboretan eratutakoak dira, nahiz eta XIX. mendean ez ezik, XX. mendearen bigarren erdian bertan ere oraindik ihartu gabe
|
egon
.
|