|
2003
|
|
|
Pasarte hau P. Urquizuri jaso diogu (2000: 27) eta
|
bertatik
euskaratu dugu.
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: . Ez ziran euskaldunak/ bein
|
bere
menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke.
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: . Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma
|
bera
ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo berean hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke.
|
|
|
Lehen Gerra Karlistan sartzen bagara, 1837ko bizkaierazko bertso-paper karlista anonimo batean, zera irakur daiteke: . Ez ziran euskaldunak/ bein bere menpetu,/ Erroma bera ez zan/ eurakaz jaubetu? 62 Aurrekoaren ildo
|
berean
hau ere pertsona eskolaturen batek egindako bertsoa zen, euskal historiaren inguruko ohiko topiko bat herritarrei jakinarazten ziena, euskaldunen betiereko ausardia baieztatu eta egungo karlista euskaldunei kemena eman nahian. Bertso sail honetan (eta garaiko bertso gehienetan), herritar euskaldunek politika aktiboan zuten protagonismoaren aitortza argia ikus daiteke.
|
|
|
espainiar herritarrei ere, Aro Garaikideko gerra batean (Napoleonen aurkako gerran) aitortu zitzaien protagonismo politikoa eta zehazkiago subjektu nazional izaera. Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari,
|
bere
behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001:
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa
|
bereko
historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen herria edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
363). Halako zerbait egon arren, guri bereizketa biribilegia iruditzen zaigu, zeren XIX. mendetik aurrera, gehiago edo gutxiago, talde politiko guztiek kontatu behar baitzuten masekin, eta
|
beraz
denei interesatzen zitzaien mito kolektibo mobilizatzaileak erabiltzea, baita karlistei ere. Eta zentzu horretan, euskal karlisten kasuan, erromatarrei aurre egiten zieten euskaldunak aipatzen dituen bertsoa, bakana izan arren, adierazgarria iruditzen zaigu:
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora
|
bera
,/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu zuten/ erreiño bat bera;/ orain galdeera/ zoaz egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
1/ Oraintxe sei eun urte,/ gutxi gora bera,/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera;/ artean Nafarroak,/ Gipuzkoak gañera,/ egiñ izandu zuten/ erreiño bat
|
bera
;/ orain galdeera/ zoaz egitera: / zeren billatzera/ gipuztarrak joan giñan/ Gaztel aldera?
|
|
|
Bertso hauen tono didaktikoan argi ikusten da gipuzkoar herritarrek ezezagun zuten historia probintziala irakatsi nahi zitzaiela. Herritarrek, euskaldun edo gipuzkoar, subjektu aktibo gisa,
|
bere
iragana ezagutu beharra zeukaten, uneko egoera hobeto ulertu eta nola jokatu jakiteko. Muñagorriren bertsoen kasuan, Gipuzkoaren eskubide foralen jatorri historikoa azaldu nahi zen (ohiko historiografiaren araberakoa), hurrengo bertso batzuetan uneko erreibindikazioa ere Foruetara mugatu behar zela esateko.
|
|
|
Propaganda eta bertso bidez soldadu karlistak erregegairen erreibindikazioa uztera bultzatu nahi zituen, haien atxekimendua lortzeko era guztietako argudioak erabiliz (praktikoak, historikoak eta orotarikoak). Bertso hauen egilea Muñagorri
|
bera barik
, haren kolaboratzaile bat izan zela dirudi, ziurrenik Agustin Pascual Iturriaga apaiz eta pedagogo gipuzkoarra() 66.
|
|
|
Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa).
|
Beraz
nolabaiteko ikasketadun bertsolariek egindako historia aiputxo pare bat baino ez ditugu aurkitu. Historia dibulgatuaren hastapen hastapenetan gaude.
|
|
|
Foruzalea zen, Muñagorriren ildokoa edo, eta gorago aipatu dugun Iturriagaren adiskidea.67 Gipuzkoako historia baino lehen Guipuzcoaco dantza gogoangarrien Condaira edo Historia dantza folklorikoen inguruko lana argitaratu zuen (Donostia, 1824).
|
Bere
historia argitaratzeko arrazoia, Gipuzkoako euskaldunei, beren iragan ohoretsua ezagutaraztea zen:
|
|
|
Guztiz asco eta chit gogoangarriac dira, gure guraso ernai azcarrac itsasoz ta leorrez eguindaco azaña andiac, beren seme languille prestuac itsu ta gor arquitcen badira ere, norc arguitaratu ezdutelaco beren jaiotzaco itzcuntz Euscarazco garbian. [...] Guipuzcoaco necazari ondraduai leguez ta bidez zor ziozcaten gauza balio andico oec ondo adierazteco, nai ta naizcoa da, bada, bularrarequin batean mamatu izan zuten itzquera gozoan itzeguitea; bestela egon bearco dute beti barau gorrian[...] ¿ Nola aldateque, bada, Guipuzcoaco necatzalleac ondo aditutcea erdaraz esaten diran gauzac, baldin ezpadute itzcuntza
|
bera
icasi Greciatarrena baino gueiago? 68
|
|
|
Nekazari mailako euskaldunei zuzentzen zitzaion
|
beraz
lan hau. Ordura arteko erdal historiografia ezin irakur zezaketen euskaldun elebakar haiei (Iztuetak emandako datuen arabera Gipuzkoako 120 mila biztanleetatik 100 mila ziren elebakarrak).
|
|
|
Zeren, zergatik kezkatu euskaldunentzat idazteaz? Iztuetak argi zekusalako euskaldunak Gipuzkoako biztanleriaren gehiengo handia zirela, Gipuzkoaren oinordeko legitimoak, eta
|
beraz
ez zela bidezkoa haiek baztertzea eta beren historia jakinarazi gabe edukitzea. Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan.
|
|
|
Xede horiekin koherentzian eskolan euskara erabili beharra ere aipatzen zuen. Hala ere,
|
bere
historialari gaitasun apalaz jabetzen zen, eta premia larri bati erantzun beharrez idazten zuen,, uste oso osoarequin, ezen, izango aldala Guipuzcoatar ernairen bat, nic esaten ditudan moldacaitzqueri ta uts aldiac egoquitu ta beteric, igoco dabena condaira balioso au goienengo mallara.? 71
|
|
|
Kondaira honen edukiei dagokionez, Antzinako Erregimeneko historiografia apologetiko eta probintzialaren ildoan kokatzen zen. Nolanahi ere bazekien Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik edo iruzkinetatik, eta
|
bere aldetik
datuak erantsi.72 Hola, bere liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a erabili zituen iturri gisa. Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen.
|
|
|
Kondaira honen edukiei dagokionez, Antzinako Erregimeneko historiografia apologetiko eta probintzialaren ildoan kokatzen zen. Nolanahi ere bazekien Iztuetak iturri klasikoak errespetatzen, nahiz batzutan ez bereizi geroagoko biltzaileetatik edo iruzkinetatik, eta bere aldetik datuak erantsi.72 Hola,
|
bere
liburuan zehar Juan Martinez Zaldibiak XVI. mendean idatzitako Gipuzkoako historia, Larramendi, Astarloa, Erro, eta Espainiako Historiaren Erret Akademiak 1802an argitaraturiko Diccionario geográfico histórico a erabili zituen iturri gisa. Era horretara, Iztuetak 511 orrialdetako liburua osatu zuen.
|
|
|
Hasteko tubalismoa: . Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal
|
bere
echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan bere gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen. Horregatik euskaldunak San Saturnino eta San Ferminen eskutik Ebangelioaren berria ona entzun bezain laster kristautu egin ziren74 Halaber, gipuzkoarrek, historian zehar hainbat atzerritar eraso jasan zituzten, baina beti eutsi zioten independentziari:
|
|
|
Hasteko tubalismoa: . Lau milla ta gueiago urte dira Noe-ren billoi Jafet-en bostgarren seme Tubal bere echetarrequin Armeniatic Españara etorri izan zala;[...] Zori oneco Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan
|
bere
gendearequin Guipuzcoaco itsas bazterretan[...]? 73 Tubalek, jakina, euskara, erlijio monoteista eta nekazaritza abeltzantza ekarri zituen. Horregatik euskaldunak San Saturnino eta San Ferminen eskutik Ebangelioaren berria ona entzun bezain laster kristautu egin ziren74 Halaber, gipuzkoarrek, historian zehar hainbat atzerritar eraso jasan zituzten, baina beti eutsi zioten independentziari:
|
|
|
Gerrez gain,. Guipuzcoatarrac itsasoz sarritan eguindaco azaña gogoangarriac? ere aipatzen zituen (Elkano etab.). Baita Gipuzkoako herri guztiak banan banan errepasatzen ere,
|
bertako
pertsonaia historiko ospetsuen berri emanez.
|
|
|
Xede herrikoi horrekin, Iztuetak kapitulu bakoitzaren amaieran, atal hartako gaia, bertso batez laburbiltzen zuen. Eta forma poetiko horretan,
|
bere
kondaira liburuaz aparte, kantu historiko bat konposatu zuen: Guipuzcoa tarren condaira Erroma tarren denboran.81 Beraz Iztuetak euskaldun irakurleentzat, narratiba historiko sintetiko eta erraztu bat eskaini zuen.
|
|
|
Eta forma poetiko horretan, bere kondaira liburuaz aparte, kantu historiko bat konposatu zuen: Guipuzcoa tarren condaira Erroma tarren denboran.81
|
Beraz
Iztuetak euskaldun irakurleentzat, narratiba historiko sintetiko eta erraztu bat eskaini zuen.
|
|
|
Nolanahi ere, kargu publiko batzuen artean bederen, historia euskaldunen artean sozializatzeko interesen bat egon bazegoela erakusten digu. Eta agian, Iztuetaren obra,
|
bere
adiskide Agustin Pascual Iturriagaren ekimenekin erlaziona daiteke, azken honek eskola elebidunak bultzatu eta euskara gaztelaniazko testuak prestatu baitzituen Gipuzkoako lehen hezkuntzarako83 Posible da, beraz, Iztueta, Iturriaga eta agian beste adiskide batzuen inguruan, eta akaso aginte guneetan kontaktu eta laguntzaren bat izanik, Gipuzkoan euskarazko narratiba historiografikoa eta didaktiko... Alta, halakorik izan bazen, produkzio gune gisa ez bide zen finkatu eta indartu.
|
|
|
Iztuetak
|
bere
historia argitaratu eta handik sei urtera, 1853an, Jean Martin Hiribarren() lapurtar erretorak84 Escaldunak: Iberia, Cantabria, Eskal Herriac, Eskal Herri bakhotcha eta hari darraicona 5000 bertso lerrotako poema liburua argitaratu zuen (240 orrialdetan).
|
|
|
Gutic yakin herrian nondic heldu diren,/ Cer eguin duten aitec hemen egoteco,/
|
Bere
sor lekhu maiten harmez beiratzeco. [...]
|
|
|
|
Beraz
Hiribarrenek euskal narratiba historiko bat eskaini nahi zien herritarrei. Itxura batean Iztuetaren xede berberak ematen zuten, baina bazen alderik.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta
|
beraz
ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada he... Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen
|
bere
eragin frantseslea.86 Beraz Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
Honek, Espainiako eta Frantziako eskolatze ereduen desberdintasuna erakusten digu: lehenean Estatu zentralak oraindik eratu gabe zeukan eskola nazionala (Moyano legearekin hasiko zuen 1857an), eta beraz ez zuen inolako historia ofizialik zabaltzen herritarren artean; Frantzian berriz, eskola nazionala, gorabeherekin baina martxan zegoen (Frantses Iraultza garaitik), eta Hiribarrenek salatzen zuenez, jada soma zitekeen bere eragin frantseslea.86
|
Beraz
Iztuetak, Gipuzkoako historia probintzial ofiziala edo ofiziosoa herritar ikasi gabeen artean sozializatu nahi zuen bitartean, Hiribarrenek jada hedatzen ari zen frantses historia ofizialari beste historia bat kontrajarri nahi zion. Euskal historia eredu bat.
|
|
|
–Nafarroa Behera, Chubero, Laphurdi,/ Franciari citzaizcon partiletan gueldi. / Españiaco dire Nafarroa gora,/ Alaba, Guipuzcoa, Bizcaia ederra.? 87
|
Beraz
zazpi herrialdez osaturiko Euskal Herria azaltzen zuen. Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da.
|
|
|
Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal Herri mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek
|
bere
garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau. Manex Goihenetxek erakutsi duenez, arteko Iparraldeko historiografian, euskal jatorrien inguruko gaiak ziren nagusi.88 Eta orduko ikertzaileen artean Hiribarrenengan eraginik zuzenena izan zezakeena Agosti Xaho bide zen.
|
|
|
Ez dugu puntuotan gehiago sakonduko nahiz auziak lan espezifiko bat lukeen. Soilik aipatuko dugu Hiribarrenek egiten duen periodizazioa interesgarria dela (nahiz agian ez den
|
berak
asmatua: aztertu egin litzateke ea Xahok edo antzekoa zerabilten).
|
|
|
Hasteko Tubalen kontuak baztertu egin zituen Hiribarrenek.
|
Bere
olerkian, euskaldunak zuzenean agertzen dira Iberiar Penintsularen eta Europaren aurreneko populatzaile gisa, ustezko patriarka biblikoen bitartekotzak alboratuz. Tesi iberistak justifikatzeko garaiko ikertzaile berrien autoritatea erabiltzen zen:
|
|
|
Euskoiberismoa, zientzia gisa XIX. mendean Humboldten itzalpean sortu zen. Euskoiberismoa, ez zen ordura arteko tubalismoa bezala euskararen ustezko jatorri biblikoaz arduratzen, baizik garai historikoetako iberiarrak euskaldunekin erlazionatzera mugatzen zen93 Hiribarrenek, apaiz gisa,
|
bere
kontakizuna historia biblikoarekin hasten bazuen ere, euskaldunak Iberiar Penintsula osoan hedatzen zirela justifikatzeko, ez zuen jada Tubalen mito zaharkitura jotzen, Humboldt eta beste ikertzaile batzuen autoritate zientifikora baino. Puntu honetan Iztueta baino aurreratuago zebilen Hiribarren.
|
|
|
91 Gorago, 80 oharrean, aipatu dugu nola Iztuetaren Kondairan Nafarroako erreinua arrotz gisa ageri zen, are gipuzkoarren etsai gisa. Ez da gauza
|
bera
gertatzen Hiribarren-ekin: honentzat nafar erregeak sorrera bertatik Euskal Herri osoko errege ziren (adib.
|
|
|
Ez da gauza bera gertatzen Hiribarren-ekin: honentzat nafar erregeak sorrera
|
bertatik
Euskal Herri osoko errege ziren (adib. –Laugarren erreguea Escal Herrietan/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan?
|
|
|
–Laugarren erreguea Escal Herrietan/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan? 1277 bertsoa), eta haien erreinuan batuta, populu
|
bera
ciren escaldun guciac? (1069 bertsoa).
|
|
|
Are okerragoa arlo batean: Hiribarrenek
|
bere
lanean zerabilen forma poetikoak kutsu literario (egi) a ezartzen zion testuari. Dudarik gabe Iztuetaren prosa egokiagoa zen historia generoko lan baterako, ezen ez Hiribarrenen idazki errimatua.
|
|
|
Azkenean, lapurtar apaizaren obra, lan historiografiko bat baino, gai historikodun poema bat zen (erromantze edo balada bat). Izan ere, poesia ez zen forma literariorik egokiena historia lan bat
|
bere
aparatu kritikoaz aurkezteko. Eta hola, bertso artean egiten zituen autore klasikoen (Estrabon, Diodoro) eta egungo jakintsuen (Humboldt, Ampero) aipuek, ezin zioten seriotasun historiografikorik eman forma poetikoak zamaturiko lan honi.
|
|
|
Euskaldunentzat herrikoia zen forma narratibo batean (hitz neurtuz) idatzi nahirik, historiografiaren moldeetatik irten zen Hiribarren. Ikusi dugunez, Iztuetak ere kontzesio herrikoiak egin zituen
|
bere
liburuan bertsoak sartzean, eta idatzi ere egin zuen kantua historiko bat, baina ez zitzaion bururatu Gipuzkoaren kondaira osoa bertsotan idaztea. Nolanahi ere, kasu bietan, eta baita karlistadako bertso historikoetan ere, irakurlego herritarrak ezarritako baldintzapenak agerian geratzen dira, soluzio gisa bertso erako forma narratiboak hartzeko joera eraginez.94
|
|
|
1858an, esate batarako, Alexander Meabe delako Hegoaldeko batek Erromanoak euskaldunen guduan izeneko lana aurkeztu zuen. Eta urte
|
berean
, Indianotegi zeritzon Iparraldeko batek, hola zioen bertso batean: –Beti fier, leal eta kortes/ Eskalduna kantabre da sortzez,/ Izena du xoilki kanbiatu,/ Bainan ezta arraza mendratu.?
|
|
|
Nolanahi ere, euskal festetako bertso eta poesiek, kontzientzia historiko horrek euskaldunen artean zuen hedaduren erakusgarri eta eragile ziren.95 Alta, historia generoko olerki hauek, nekez kontsidera ditzakegu euskarazko historiografia. Gehiago dira kontzientzia historiko baten agerpen literarioak, historiografia lanak baino.96 Gauza
|
bera
esan daiteke, XIX. mendetik ugaldu ziren kantu historiko apokrifoei buruz: Garay de Monglave k 1835ean, aurkitu?
|
|
|
94 Diskurtso historikoa azaltzeko forma poetikodun narrazio erabiltzearen desegokitasun
|
bera
aipatzen du J. Juaristik (1998: 174), Ricardo Becerro arabarrak 1885ean idatzitako Romancero Alavés komentatuz (guztiz ere Eskaldunac en erako forma literariodun kontakizun historikoa).
|
|
|
Hiribarren
|
beraren
Escaraz eguia (1858an argitaratua), aipa dezakegu lehen lekuan. Lafittek, ponposoki erlijioen historia deitu zion lan honi, zenbait erlijioren berri gonbaratua ematen baitzuen.
|
|
|
Baina aski da atalburuak irakurtzea, lanaren xede katoliko militantea ikusteko: . Brahma, Vichnu eta Siba ez dire Yainco?,. Budda ezda yainco?,. Confucius ez da Yainco?... 101 Nalanahi ere lan bitxia da, zeren ikuspegi katoliko batetik arrisku gutxi zegoen euskaldunak halako erlijio exotiko eta urrunen batean, erortzeko?, eta
|
beraz
ez da oso agerikoa lan honen praktikotasuna. Susma daiteke Xahok ekarritako proposamen erlijioso berriei (Ekialdeko erlijioetan oinarrituriko sinkrestismoei) erantzun nahian otu zitzaiola Hiribarreni liburu hau idaztea (adibidez Xahok 1842an argitaratu zuen Philosophie des religions comparées lanari arrapostu emanez).
|
|
|
urrun zegoen oraindik maila horretatik. Izan ere, XIX. mendean herritarren protagonismo politikoa haziz joan zen arren (horren haritik euren ustezko euskal, espainiar edo frantses iraganaz aipatu ditugun aurreneko narratibatxo idatziak sortuz euskaraz), oraindik ere Antzinako Erregimeneko eskema sozialak ziren gailen; eta Eliza moduko botere eta produkzio gune sendoaren babespean heziketa erlijiosoa (eta
|
beraz
euskaraz idatzitako historia erlijiosoa) guztiz nagusi izan zen zibilaren aldean.
|
|
|
Goihenetxerekin segituz, Etxepareren bide
|
beretik
letorke Joanes Leizarraga kalbinista, sortzez lapurtarra baina Nafarroa Beherean ezarria (1506??). Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz).
|
|
|
Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz). Baina obra horren hitzaurrean ikus daitekeenez,
|
bere
pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi bere garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
|
|
Leizarragak ez zuen historiografia lanik idatzi, baizik Testamentu Berria euskaratu (1571 urtean argitaratuz). Baina obra horren hitzaurrean ikus daitekeenez, bere pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi
|
bere
garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
|
|
Baina obra horren hitzaurrean ikus daitekeenez, bere pentsaera irekita zegoen arlo sozialeko gogoetara, arlo instituzionaletako auzietara, eta adi bere garaiko eta herrialdeko gertakarietara. Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga,
|
bere
moduara, kontenporaneista bat zen. Bere garaiaz gogoeta egin eta ekinbide bat proposatzen zuen.
|
|
|
Goihenetxeren hitzetan, Leizarraga, bere moduara, kontenporaneista bat zen.
|
Bere
garaiaz gogoeta egin eta ekinbide bat proposatzen zuen. Hola zioen Testamentu Berriko hitzaurrean:
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre horrek, hastapen gisa, identitate nazional aldi
|
berean
euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan esatean, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia, haren aurkako gerra proposatuz; eta beraz nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz.
|
|
|
Goihenetxeren arabera, hitzaurre horrek, hastapen gisa, identitate nazional aldi berean euskaldun eta nafar baten hazia izan zezakeen17 Batetik, Nafarroa Garaia galdu eta mende erdira idatzitako testu honetan, Satan esatean, akaso Gaztela katoliko eta usurpatzaileari egiten zitzaion erreferentzia, haren aurkako gerra proposatuz; eta
|
beraz
nafartasun militante bat erakutsiz. Ala, beharbada, Nafarroa Beherean kalbinismoaren aurka zeuden bertako zenbait jauntxo katolikoz ari zen, edozein kasutan inplizituko nafartasun eredu protestantea aldarrikatuz.
|
|
|
Bestetik, Leizarragak. Heuscaldunac berce natione gucien artean ezgarela hain basa? esatean
|
bere
burua euskaldun gisa agertu eta euskaldungoak egokitze kultural bat egin beharra (idazkerara heltzea) eskatzen zegoen, atzean ez geratzeko. Leizarragak kontzientzia bide zuen, maila idatzira igaro ezean, herri bat ahozko tradizioekin eta usadioekin soilik, ez zela gainerako nazio modernoen mailan geratzen, baizik azpirago, basati mailan.
|
|
|
Hola, Leizarragak, Testamentu Berriaz gain ABC edo Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz: . Berce natione guciek, ceinek
|
bere
lengoagean beçala, Heuscaldunac ere berean duençat, certan iracurtzen ikas ahal deçan? 18.
|
|
|
Hola, Leizarragak, Testamentu Berriaz gain ABC edo Christinoen instructionea lana idatzi zuen, euskaldunak eta bereziki gazteak alfabetatzeko asmoz: . Berce natione guciek, ceinek bere lengoagean beçala, Heuscaldunac ere
|
berean
duençat, certan iracurtzen ikas ahal deçan? 18.
|
|
|
Autore hau, bada, itzultzaile soila baino gehiago zen. Humanista honek
|
bere
garaiko gertakariez idazten zuen, narratiba bat eta historiaren irakurketa berri bat abiatuz. Eta ez iniziatiba pertsonal soil gisa, baizik inspirazio kolektiboko obra moduan.
|
|
|
Nafarroako errege erreginen Gortea, adibidez, Biarnon zegoen (eta bertan biarnesezko literatura sustatu zuten). Historiografikoki ere, nafar monarkia hark,
|
bere
interes geopolitikoen eta erreferentzia kultural nagusien araberako produkzioa bultzatu zuen; eta Nafarroa Behereko euskaldun protestanteen proiektua ez zen nagusi. Nafar errege erreginen historiografia batik bat biarnes kronistek idatzi zuten, dinastian oinarrituz (ez herrialdean) eta frantsesez.
|
|
|
Nafar errege erreginen historiografia batik bat biarnes kronistek idatzi zuten, dinastian oinarrituz (ez herrialdean) eta frantsesez. Gainera Nafarroako erregea, laster katoliko eta Frantziako errege bihurtu zen, azken erresuma hau izanik aurrerantzean monarkaren eta
|
bere
kronisten erdigune. Leizarragak euskalduntasunaren, kalbinismoaren eta nafartasunaren inguruan abiatu nahi zuen narratiba, kontraerreforma katolikoak, erregeren zerbitzuko historiografia nafar biarnesak eta frantses kultur ereduen hegemoniak desegin zuten.
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela herri hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142,
|
bertan
erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Leizarragak Testamentu Berria argitaratzen zuen urte
|
berean
, 1571an, beste euskaldun batek, Esteban Garibai gipuzkoarrak(), bere Compendio Historial de España liburua atera zuen. Bertan, Leizarragak idatzi zuenaz bestelako narratiba historiko bat proposatzen zen, arrakasta askoz handiagoa izango zuena.
|
|
|
Leizarragak Testamentu Berria argitaratzen zuen urte berean, 1571an, beste euskaldun batek, Esteban Garibai gipuzkoarrak(),
|
bere
Compendio Historial de España liburua atera zuen. Bertan, Leizarragak idatzi zuenaz bestelako narratiba historiko bat proposatzen zen, arrakasta askoz handiagoa izango zuena.
|
|
|
Garibairen bide
|
beretik
, eta haren tesiak garatuz, beste euskal idazle batzuk euskararen eta euskaldunen inguruko apologiak idatzi zituzten: Andres Poza bizkaitarrak (De la antigua lengua, 1587), Baltasar Etxabe gipuzkoarrak (Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra vascongada, 1607), etab. Baziren euskal foru herrialde bakarrean zentraturiko historia lanak ere, baina elementu tubalista kantabrista berberak sartzen zituztenak, adibidez, Juan Martinez Zaldibiaren Suma de cosas cantábricas y guipuzcoanas (1571).
|
|
|
–Burlatcen naiz Garibayez,/ bay halaber Echavez,/ Cenak mintzatu baitire/ Erdaraz Escaldunez. / Ecen cirenaz gueroztik,/ Escaldunac hec biac,/ Escaraz behar cituzten/ Eguin
|
bere
historiac.. Horra, euskalduntasun diskurtsoa euskaraz gauzatzeko aldarrikapena.
|
|
|
Nafarroako monarkiaren inguruko narratibak desagertu egin ziren; bai Leizarragak nahi zuen euskarazkoa, eta baita nafar dinastiaren kronista biarnesena ere. XVII. mende hasieran Nafarroa Beherea Frantziari lotua geratu zen, eta Iparralde osoan frantses errege
|
berak
agintzen zuen. Protestantismoa ere garaitua izan zen eta Kontraerreforma katolikoa ezarria.
|
|
|
Euskarazko kantu sasihistorikoez ikus P. Urquizu (2000: 27, 48),
|
bertan
bibliografia kritiko gehiago aurkituko da balada apokrifo horien inguruan.
|
|
|
Eta Sarako lapurtar eskolakoen artean ez ezik Iparralde osoan, ikuspegi historiko hori agertzen zaigu. Adibidez, Zuberoako Ivan Tartasek,
|
bere
Onsa hilceco bidia obraren hitzaurrean, hola eskaintzen zion liburua Valentin de Domesaing zuberotar noblearen ondorengo bati:
|
|
|
–Ezta hil oraino Valentin de Domesaing, de Moneins, Iaun handy, Capitain çuhur, coraios haren memoria actione ederric, eta sainduric eguindu harc ere, Charles Françiaco erregue içen hartaco bederatçu garrenaren pian, eliça saindiaren,
|
bere
resumaren, bere erreguiaren, bere herriaren alde eta favoretan, eresiaren, eta huguenauten [protestanteen] contra? 25
|
|
|
–Ezta hil oraino Valentin de Domesaing, de Moneins, Iaun handy, Capitain çuhur, coraios haren memoria actione ederric, eta sainduric eguindu harc ere, Charles Françiaco erregue içen hartaco bederatçu garrenaren pian, eliça saindiaren, bere resumaren,
|
bere
erreguiaren, bere herriaren alde eta favoretan, eresiaren, eta huguenauten [protestanteen] contra? 25
|
|
|
–Ezta hil oraino Valentin de Domesaing, de Moneins, Iaun handy, Capitain çuhur, coraios haren memoria actione ederric, eta sainduric eguindu harc ere, Charles Françiaco erregue içen hartaco bederatçu garrenaren pian, eliça saindiaren, bere resumaren, bere erreguiaren,
|
bere
herriaren alde eta favoretan, eresiaren, eta huguenauten [protestanteen] contra? 25
|
|
|
Testu honetan 1569 urtean Nafarroako erregina Joana Albretekoaren eta
|
bere
politika protestantearen kontra borrokatu ziren euskaldun noble familiei egiten zaio erreferentzia. Euskarazko narratiba berrietako ikuspegi historikoa Leizarragaren aurkako bandoan kokatzen da:
|
|
|
Hola, Axularrek euskarari buruz zera aipatzen zuen: , badirudi ecen bertce hitzcuntça eta lengoaya comun guztiac bata bertcearequin nahasiac direla, Baiña euscara
|
bere
lehenbicico hastean eta garbitasunean dagoela.? 28 Eta Etxausi eskainitako hitzaurrean esaten zenez: –Çu içan çara, eta içanen çara, euscaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta cantabres fina, naturala eta eguiazcoa? 29 [gure etzana]; eta aurrerago:
|
|
|
Esaldi xume horietan, Hegoaldeko euskal apologisten ideiak laburturik errepikatzen ziren. Hasteko, euskara hizkuntza nahasgabea,
|
bere
lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela zioen Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez. Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen.
|
|
|
Hasteko, euskara hizkuntza nahasgabea, bere lehenbiziko garbitasunean mantentzen zela zioen Axularrek, iraganeko jatorri sakonei erreferentzia eginez. Ildo
|
berean
, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen. Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar.
|
|
|
Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen. Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak,
|
bere
etorkiaren, bere arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela.
|
|
|
Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen. Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren,
|
bere
arrazaren eta bere leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela.
|
|
|
Ildo berean, uneko euskaldunak behinolako kantabriarrekin identifikatzen zituen. Gainera Etxaus bezalako euskaldun onak, kantabres finak, bere etorkiaren, bere arrazaren eta
|
bere
leinuaren ezaugarriei eusten zion denboran zehar. Goihenetxek dioen bezala, ikuspegi horretan garai historikoen bilakaera desagertu eta euskararen eta euskaldunen arketipo bat sortzen zen, Tubalen garaitik aldagaitza31 Axularrek ez zuen auzi hau gehiago landu, baina argi dago inplizituki diskurtso historiko kantabristarekin bat egiten zuela.
|
|
|
Eta Iparraldean, laster ikusiko dugunez, ez zen bakarra izan. Hortaz pentsa daiteke Iparraldeko euskaltzaleek, halanola Klaberiak
|
bere
bertsoekin, Hegoaldeko apologistak kritikatzean, euskalduntasuna erdaraz adierazteagatik egiten zutela, ez euskalduntasun hori kantabrismo gisa ulertzeagatik. Eta zentzu horretan, apologista vs. humanista bereizketa, ez legoke oso justifikaturik batzuen eta besteen diskurtsoen edukiei begiratuta, ezpabeze batzuk erdaraz eta Espainiari begira ziharduten heinean eta besteak euskaraz eta espreski euskaldunentzat narratiba bat sortu nahian.
|
|
|
Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen. Tarte horretan, historia kantabrista kritikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen,
|
bere
latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak baino kultur prestigio handiagoa zuela33 Oihenartek, agirietan oinarrituz, Baskonia osoaren (Euskal Herriak eta Akitaniak osatua) historia idatzi zuen, tubalismo k... Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren bere gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen.
|
|
|
Tarte horretan, historia kantabrista kritikatu zuen euskaldun bakarra Arnaud Oihenart zuberotarra izan zen, bere latinezko Notitia Utrisque Vasconiae (1638) obra zorrotz eta bikainarekin32 Latinez idaztea adierazgarria da, erakusten baitu latina zela garaian nazioarteko hizkuntza, eta gainera Iparraldean oraindik XVII. mende erdialdera frantsesak baino kultur prestigio handiagoa zuela33 Oihenartek, agirietan oinarrituz, Baskonia osoaren (Euskal Herriak eta Akitaniak osatua) historia idatzi zuen, tubalismo kantabrismoak baztertuz. Euskaraz propioki historia lanik idatzi ez arren
|
bere
gaztaroa neurtitzetan kontatu zuen. Oihenarten saioa gora behera, historia kantabrista, euskal noblezia eta kaparetasuna legitimatzeko zituen inplikazioekin, garrantzitsuegia zen kritika batzuengatik desagertzeko, eta nagusi izaten segitu zuen hurrengo bi mendeetan.
|
|
|
() izan zen diskurtso hau euskaraz gehien landu zuena. Etxeberri, Sarako Eskola baino geroagokoa bazen ere, hein handiz, haren jarraitzailetzat har daiteke (adierazgarriro,
|
berak
Axular aitortzen zuen maisutzat). Izan ere lapurtar euskaltzale honek, lehenagokoek bezala, euskarazko narratiba bat landu nahi izan zuen, hizkuntza hau hainbat arlo formal eta idatzitara hedatuz eta gainerako kultur hizkuntzen pare erabiliz.
|
|
|
Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: . Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen
|
bere
lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Liburuaren lehen zatia, iragan urrunaz ziharduen hura, galdua bada ere, haren atalburuak gorde dira; eta titulu horiek argi erakusten digute historiaren ikuspegi kantabrista tubalista zerabilela: . Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34
|
Beraz
Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak bere bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
–Tubal cen Iapheten bortzgarren semea, eta Noeren illobassoa?,. Cein partetaric Tubal sarthu cen Espainiarat eta non eguin çuen bere lehenbicico egoitça?,. Tubalen hitzcuntça ala Escuara centz, ala bertce hitzcuntzaric?,. Escuara hitzcuntça çaharra[...] noblea, eta bertce hitzcuntcetaric ethorquiric gabecoa da?,. Cantabria icen hau nondic heldu den?,... 34 Beraz Etxeberri lapurtarrak erdarazko apologien eduki beretsua azaltzen zuen. Eta hein horretan ez bazen originalegia izan, mito kantabristak euskaraz garatzean esan daiteke aurreneko euskarazko historia lana idatzi zuela, aurreneko narratiba historikoa euskaraz, Klaberiak
|
bere
bertsoan eskatzen zuen huraxe; beti ere, diskurtso kantabrista hauek historia generokotzat har daitezkeen heinean, esan dugunez nahiko atenporalak eta beraz historikotasun gutxikoak baitziren.
|
|
|
Etxeberrik, laguntza hori Lapurdiko Biltzarrean bilatu zuen. Hori bihur zitekeen
|
bere
produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa bereko laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzitako kultur produkzioa sustatzeko interesik agertu, auzi horietarako erdara nahiago baitzuten.
|
|
|
Hori bihur zitekeen bere produkzioaren gune sozial babeslea. Berak egindako beste obra batzuetarako ere, halanola euskara latin frantses gaztelania hiztegi baterako eta latina euskaratik ikasteko metodo baterako, Lapurdiko Biltzarrera jo zuen, baina kasu guztietan arrakastarik gabe.35 (Aurreko mendean, Nafarroa Behereko Estatu Orokorretan eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan, euskarazko beste liburu batzuk argitaratzeko gisa
|
bereko
laguntza ukapenak gertatu ziren) 36 Beñat Oiharzabalen ikerketak erakusten duenez, XVII. mendearen erdialdetik aurrera, frantsesa kultur hizkuntza gisa gero eta gehiago sartu zen Iparraldeko klase ertainen artean (Hegoaldean gaztelaniaren hegemonia bere hartan mantentzen zelarik) 37 Hortaz, euskal erakunde publikoek, Iparraldekoek zein Hegoaldekoek, eliteen esku egonik, ez zuten euskaraz idatzit... Eta, hola, euskarazko historiografia, eta oro har euskara idatzi oro, produkzio gune sozial laiko gabe geratu zen Antzinako Erregimenean.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). ...90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal Herrirako, gisa
|
bereko
inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
idatzi ez arren,, deus eztaquitenentzat ere? ez zuen eskribatzen, eta
|
beraz
maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen. Ezin gauza bera esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez.
|
|
|
idatzi ez arren,, deus eztaquitenentzat ere? ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta
|
bere
irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen. Ezin gauza bera esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez.
|
|
|
ez zuen eskribatzen, eta beraz maila bateko irakurlegoari zuzentzen zitzaion40 Hola, Axularrentzat eta bere irakurleentzat, Antzinateko historiak interesgarriak eta jakingarriak izan zitezkeen. Ezin gauza
|
bera
esan geroagoko beste apaiz idazle gehienez eta haien irakurleez. Izan ere, Sarako Eskolak Lapurdiko kostaldeko erdi mailako euskaldungoa izan bazuen irakurle, XVII. mende erdialdetik aurrera klase ertainak frantsesez irakurtzera ohitu ziren.
|
|
|
Bestalde, Larregiren lana argitaratu baino lehenago ere idatzi ziren santuen bizitzak euskaraz. Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren berri onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta
|
bere
Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen. Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico erri chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe.
|
|
|
Azken obra honetan hainbat hitz teknikoren euskarazko ordainak azaltzen zituen, adibidez, historia? esateko kondaira hitza proposatuz, eta era horretara, inplizituki, euskarazko narratiba historiko bat abiatzeko oinarriak finkatzen ari zen.43 Hala ere, Larramendik erdaraz idatzi zituen
|
bere
lan historiko apologetikoak: De la antigüedad y universalidad del Bascuence en España (Salamanca, 1728), Discurso histórico sobre la antigua famosas Cantabria (Madril, 1736); eta argitaratu gabeko beste zenbait.
|
|
|
47). Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta
|
beraz
ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal Herriko egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997:
|
|
|
Kantabriarren kontuekin hasi eta handik Bizkaiaren historiara (Andres Poza), Gipuzkoaren historiara (Lope Martinez Isasti) edo Arabaren historiara (Juan Arcaya) igaro ohi zen. Nafarroa Garaiak, ere
|
bere
historiografia berezitua sortu zuen (J. Moret, F. Aleson, etab).
|
|
|
Oihenarten ondoren, Jean Philippe Bela zuberotar militarra() aipatu behar da.
|
Bere
Histoire des Basques lan mardulean (artean idatzia) zazpi herrialdeak hartu zituen kontakizunaren markotzat (Oihenartek eransten zien Akitania albo batera utziz). Kantabrismotik abiatuz, euskal noblezia eta euskal jatorri berezia defendatu zuen, irakurketa hierarkizatu eta aristokratiko bat eginez.
|
|
|
Frantses Iraultza aurretxoan idatzitako liburu honen xedea Iparraldeko euskal aristokraziaren estatusa defendatzea eta ohoratzea zen, eduki aldetik nahiko kalitate halamoduzkoagaz. Belaren obra ez zen argitaratu, baina Jean Baptiste Sanadon ek() abiapuntutzat hartu zuen
|
bere
obra itxuraz erudituagoa egiteko: Essai sur la noblesse des basques, pour servir d, introduction à l. Histoire générale de ces Peuples (1785ean argitaratua).
|
|
|
Argitaratu gabeko beste bi liburu ere utzi zituen (euskaraz eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen
|
bere
burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere bere lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari. Aurreko hainbat euskal idazleren berri ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta haien segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan.
|
|
|
Argitaratu gabeko beste bi liburu ere utzi zituen (euskaraz eta frantsesarekin batera). Egiategi ez zen historialaria eta ez zuen bere burua halakotzat (baizik filosofotzat), baina hala ere
|
bere
lanean hainbat erreferentzia egin zizkion historiari. Aurreko hainbat euskal idazleren berri ere bazuen (Leizarraga, Axular, Etxeberri Sarakoa, Oihenart, Larramendi,...) eta haien segidan kokatzen zuen bere burua49 Beraz euskarazko narratibaren baitan.
|