|
2002
|
|
|
1114.ean, Almumin enondorengoakalmorabideakgaraituzituen; almohadeak beriarPenintsulako atarianzeudenzelatan, etaMendebaldeosoakbazuenhaien gaiztakerienberri. Egunhaiexetakoa da, bada, Abraham barHiyya' renobra, Megilat.ha megaleh, goragoaipatua.HartanHerrialdeSantuareninguruetanEdom en (kristautasunaren) etasmaelen (slamen) arteangertatzekozirenguduez mintzo zenautorea.R.Yehudahha Levikberakere sraelberrerosiaizanenetabera AgindurikoHerrialderaberrizereheldukozenegunazegitenzuenamets.Judu
|
herria
, beresakabanaketanzapaldua, Mesiasenberehalakoetorrerarenzainzegoen, Sioneraitzultzekogertu.Eraberean, slama1130.urteangaraitukozelaetaDaniel profetareniragarkizunakbetetzeaesperozuten.EgunhaiexetanerabakizuenR. Yehudahha Levik, jadanikberrogeita hamarretatik hirurogeiurtebitartean zituelarik, Jerusalemeraabiatzea, Sionera itzultzekosentitzen zuenherri minsakon huraegiabihurtzeko.Bidaiahoriegitekoideiaberakritikatzenziotengaizki esaleei honelaerantzunzien9:
|
|
|
Kreaturaetakreatzaileakelkarrekindutenamodiozkoharremangorenarenahotsa da.Yehudahha Levi, izanere, ezdaliteratura hutseangelditzen. Jakintza, trebetasuna eta israeldarrenherriminamaisukierakutsi arren, bere bihotza aurreragodoa; poetaizateazbestaldemistikoa erebadaetaerantzukizunari uko egindionjainko
|
herri
aukeratuarendoluminadarieberehitzei.Malenkoniada olerkihauendoinubereziaetanoizbaitbereherriarenetorkizunabideratukoden ametsitxaropentsuamantentzendu.Oreinemepoxpolina(= srael), zureegoitzatik aldendua! Maite zaituena(=' Elohim) haserredago!, eta etsipenaren doinu ezkorrean, haudio: Nondaprofezia, nonargimutila, non1tunarenKutxa? (85 poema, 1.eta4.b.).
|
|
2005
|
|
|
Ez da euskaldun fededuna aldatuko, jende zuhurra egonen da fermu bere sinestean. Ironiaz beterik azken neurtitzak gutiesten du gaitz berria bai jendeetan ergel batzuk bakarrik dira joak eta bai
|
herrian
, han hemenka diolarik.
|
|
|
1883an Martin Hazpandarrak hala izenpetzen du aurkezten du Eskuara eta Eskual Herria maita deritzan kantu bat. Biltzen ditu Euskal
|
Herriko
zazpi probintziak, nahiz deitoratzen duen Arabaren galtzea, galdu baitu hizkuntza.
|
|
|
Donibane Lohizunen, 1892ko abuztuan
|
herriko
etxeak, Goyhenetche medikua alkate delarik, besta euskaldunak antolatzen ditu Antoine d' Abbadie-ren ohoretan. Alabainan euskal letretako mezenas hain ezagutua Académie des Sciences eko president edo buru izendatua izana da eta karia horretara omenaldi bat eskaintzen zaio.
|
|
|
Eguo hartan kantatua izan zen Gratien Adema Zalduby k eginikako olerkia. Titulutzat zeukan Eskualdunen sort
|
herriko
kantua, chant patriotique basque compasé a loccasion des fétes intemationales
|
|
|
Zazpiak bat nahian Ginauden aspa/ di handian. Oi 1 zein liteken ederrago, Baldin Eskualdun
|
herrian
, Eskualduna librorik halago Bere zuzenen erdian.
|
|
|
Ahapaldi batean bi ideia nagusi agertzen dira: lehena, zazpi probintzien arteko batasuna, bigarrena,
|
herri
batu horren askatasun nahia. Hitz laburretan dena errana da.
|
|
|
Zazpi Euskal
|
herriek
bat egin dezagun, Guziak bethi bethi, gauden gu Eskualdun.
|
|
|
Agur eta ohore Eskual
|
herriari
, Laphurdi, Basa Nabar, Zibero gainari, Bizkai, Nabar, Gipuzko eta Alabari, Zazpiak bat besarka loth beitez elgarri.
|
|
|
Hain zuzen, Eskualdunak publikatuko du Zalduby ren kantua 1894ko abuztuaren 24ko alean, Donibane Lohizuneko euskaldun bestak berriz ere antolatuak baititu
|
Herriko
etxeak Natalia Serbiako erreginaren eta Antoine d' Abbadie-ren babespean: Gauden gu Eskualdun Eskualdun besta eta bilt zarretako kanta.
|
|
|
15 Españan Nabar, Biscai, Alaba, Gipuzco, Frantzian Bachenabar, Laphurdi, Zubero, Zazpi
|
herri
hauc dire Eskualdunen toki; Ez dezake pareric iguzkiac argi.
|
|
|
IX. Buruzagi gorenek ez zuten sinhesten Berek ikusi gabe Eskualduna zer zen, Ikusiz dantzan eta pilotan aritzen, Biba Eskual
|
herria
! oihu egin zuten.
|
|
|
«Zazpi Eskual
|
herriek
bat egin dezagun»
|
|
|
Haurrek, Euskal
|
Herriko
haurrek behar dute obeditu, hala agindua baitzaie. Aintzineko bertsoetan laudatu ditu Dibarrartek mintzaia, jostetak, euskaldun fedea, deitoratu Zazpien batasunaren haustea, eta orduan, agintari gisa, manatzen die haurrei ikhas dezaten, atxik dezaten.
|
|
|
Denbora berean, Zazpiak bat en ideología sortzen ari da Euskal
|
Herri
osoan, harreman gehiago bada Abbadie-ren Lore jokoei esker, ideologia horren alde eta maisu gisa dago Gratien Adema Zalduby Dibarrartek miresten duena. Baigorriko xantrea, beti kontserbatzailea, moda berriari jarraikiko zaio.
|
|
|
Zerbait gehiago behar da eta euskal historia egiten dugunean saiatzen gara, hein berean historia unibertsala egiten, geure unibertsala delako, unibertsoaren zatia baino ez garelako, eta ez da gutxi. Eta Euskal
|
Herriko
historiatik abiatzea iraskas kuntzako curriculumean erabat zilegizkoa da inguruko unibertsoetan txertatuz eta irekiaz pertsona ez eta herri isolaturik ez dagoelako.
|
|
|
Zerbait gehiago behar da eta euskal historia egiten dugunean saiatzen gara, hein berean historia unibertsala egiten, geure unibertsala delako, unibertsoaren zatia baino ez garelako, eta ez da gutxi. Eta Euskal Herriko historiatik abiatzea iraskas kuntzako curriculumean erabat zilegizkoa da inguruko unibertsoetan txertatuz eta irekiaz pertsona ez eta
|
herri
isolaturik ez dagoelako.
|
|
|
Becerro de Bengoaren ikuspegiari jarraituz, berraztertu eta ara katu litzateke?. Oraingoan landuko dudana, literaturaren inguruko gaitzat ere har daitekeen historiografiaren ardatzak erakusten eta Euskal
|
Herriko
historia nola gihartu eta garatu den azken bi mendeotan erakusten saiatuko naiz.
|
|
|
Euskal historiografia,] akin 55, Donostia, 1989, 9 Ignacio ÜLABARRrk artikulu ugari argitaratu ditu aldizkari berezietan. Ondoko oharretan aipatzen dut
|
Herri
Adiskideei buruzkoa. Rafael LóPEZ ATXURRA, La foralidad en la historiografia vasca, Emaroa 6, Bilbao, 1991, 117 GARCIA DE CORTÁZAR, Fernando, eta MONTERO, Manuel, Diccionario de Historia del País Vasco.
|
|
|
Hala ere, oraindik behin behine ko azpiegiturazko lanen gabezia nabarmena da historia arloan. Ez dugu, adi bidez, Euskal
|
Herriko
hiztegi biografiko sakona. Espainiako gobernuak oraintsu erabaki du Espainiako Hiztegi biografikoaren proiektua burutzea.
|
|
|
Bestalde, berriztapen epistemologikoak eta diskurtsiboak gertatu direla Euskal
|
Herriko
historia lantzeko eran da eta azken 20 urteotan aski ondo eta sakon landu da euskal historia. Oro har, euskal subjektua euskal historia burutzerakoan nabarmenago asmatu dela esango nuke.
|
|
|
Baina nola sortu, asmatu, garatu, gihartu eta indartu da azken mendeotan euskal historia? Berez ez dago ezer ere, beraz, Euskal
|
Herriko
historia, lan tzeko esparrua sortzen doa, gaur egun euskal historia edo Euskal Herriko his
|
|
|
Baina nola sortu, asmatu, garatu, gihartu eta indartu da azken mendeotan euskal historia? Berez ez dago ezer ere, beraz, Euskal Herriko historia, lan tzeko esparrua sortzen doa, gaur egun euskal historia edo Euskal
|
Herriko
his
|
|
|
Euskal historiaren parte dira ere bai gure lurraldetik at beren bizimodua ateratzen saiatu zirenak eta direnak, mun duko edozein txokotan. Euskal
|
Herriko
historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik. Hara bada, Euskal Herriko historia lantzea beti izan da gai zaila eta azken hiru mendee tan definitzen eta zehazten joan doa.
|
|
|
Euskal Herriko historia ezin dugu mugatu Pirinio inguruko lurraldeetara, Aturri eta Ebroren arteko lurraldera soilik. Hara bada, Euskal
|
Herriko
historia lantzea beti izan da gai zaila eta azken hiru mendee tan definitzen eta zehazten joan doa. Gogoeta ibilbide honetan, A. Oihenart euskal idazleak merezi du goren graduko aipamena.
|
|
|
Kongresu berezia antolatu zuen Euskaltzaindiak eta liburu mardula argi taratu5 Oihenart historialari gaia ipar Euskal
|
Herriko
historiografian, Manex Goihenetxek zehazki landu du.XVII. mendean bi erresuma nagusiren artean banaturik dago Euskal Herria. Oihenart Nafarroako historian murgildu zen Nafarroa Frantziako erresuman kokatzeko eta gero Vasconiakoa landu zuen'.
|
|
|
Diego Catalánek arazo hau ederki adierazten du, historiografía nazionalen sorreraren jatorria azaltzerakoan9? Arrasateko E. Garibay k Espainiakoa eta historia unibertsala landu zuen, tartean euskal
|
herriarena
txertatuz.Kontestu honetan kokatu behar dugu A. Oihenarteren lan nagusia: Notitia Utriusque Vasconiae.
|
|
|
Ez da, ez, lan histoirografiko soila. Bestalde, Euskal
|
Herri
mendebaldea Cantabriaren nortasunez jabeturik agertzen zen, nolabait ikuspegi vaskonikoari kontrajarririk.Errenazimientu garaian, euskaldunak, frantziar eta espainiar inperio nagusien baitan ageri ziren. Nafarroa, indarraren poderioz sarturik Espainiako erresuman eta Louis XIII.a, Frantziako eta Nafarroako errege iza nik, bere borondatez eta Donapaleun bildu ziren jaunek aurkako iritzia ager tu arren, Nafarroa Beherea Frantziako koroako parte bihurtu zuen.
|
|
|
Sarrera Diego Catalán. ...zat, erakunde desberdinetan banaturik zegoen jende multzoen komuntasun lotu rak azpimarratzen zituen eta, beraz, diskurtso historiko berria asmatu; sub jektua, diskurtso berrian, euskaldunak ziren, hau da, Vasconiakoak, etni ikus pegi batetik euskaldunak, eta Aro Berriaren modernitateak eskatzen zuen hiritar status hatera jauzia egiteko, bidea eta ikerlana urratu zuen. lnperio berrien baitan
|
herri
nortasuna azpimarratu zuen. Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz.
|
|
|
Vasconia, lurralde kontzep tua, berriz, hasi zen erabiltzen, horrek definitzen baitzuen euskaldun guztien batasun esparrua, ohizko besteak, dela Nafarroa, dela Bizkaia, gaindituz. Berak ukatu egingo ditu mito tradizionalak, kantabrismoa, bereziki, eta beste elementu objektiboetan oinarrituko da, hizkuntza eta kultura amankomunean.Vasconia Euskal
|
Herri
kontzeptu euskaldunaren itzulpen zehatz eta ego kia baino ez da erromantze hizkuntzetan eta objektiboki egokien definitzen duena gure lurraldea. Euskara ederki menperatzen zuen A. Oihenartek.Zergatik latinez idatzia?
|
|
|
Partikulartasuna eta unibertsaletasuna konbina tu nahi ditu modu horretan. Berez, Vasconiari, historiografian eta teoria poli tikoan existentzia berria eransten zion eta lurralde horrek aurrerantzean ber takoak definitzeko gaitasuna eragingo zuen, euskaraz euskaldunak Euskal
|
Herrikoak
zirela aski nabarmena baitzen. Historia nazionalen sorrera garaian, A. Oihenartek euskaldunen historia sortarazteko oinarrizko ikuspegia eta ele mentuak sortzen ditu.
|
|
|
Froga positiboak behar ditu eta dokumentuen kritika zorrotza eragingo zuen. M. Montaigne eta F. Bacon izango dira gizarte zientzien arloan libertino eru ditoen eredu teoriko berriak eta modernitatearen aitzindariak.Oihenartek bere kontzeptu historiografikoa finkatzerakoan
|
herri
eta hiz kuntz komunitateari garrantzi sakonagoa erantsi zion bestelako gertakizun historiko eta politikoei baino. Bere gogoetaren bidez espazio bat definitzen du eta espazio horretan bizi diren gizataldeez arduratzen da, bere nortasun eta erakundetze juridiko politikoak desberdinak izan arren.
|
|
|
Horra bere original tasuna eta ondorioz bere horno vasconicus en sorrera asmatu zuen, kanpora begira bereziki. Euskal Herriaren hizkuntz nortasuna eta berezitasuna azpi marratuz, kategoria politiko berria sortarazteko eta indartzeko argudio sen doak burutzen ditu.38EUSKAL HISTORIAN BARRENA, ETORKIZUNARI BEGIRAILUSTRAZIO GARAIKO
|
HERRI
ADISKIDEAKXVIII. mendeko Euskal Herriko historialari eta pentsalari ilustratuetan hain pentsamolde arrazionalistaren jabe zen Oihenartek, badirudi ez zuela izan eragin zuzenik. Dena dela, Xabier Munibek sortu zuen erakunde sozial berria eta bertako kide ziren Euskal Herrialdeetakoek gehi Ameriketan edo Europako beste erresumetan bizi zirenek bascongado izatearen harrotasuna eta nortasuna erakusten dute.
|
|
|
Horra bere original tasuna eta ondorioz bere horno vasconicus en sorrera asmatu zuen, kanpora begira bereziki. Euskal Herriaren hizkuntz nortasuna eta berezitasuna azpi marratuz, kategoria politiko berria sortarazteko eta indartzeko argudio sen doak burutzen ditu.38EUSKAL HISTORIAN BARRENA, ETORKIZUNARI BEGIRAILUSTRAZIO GARAIKO HERRI ADISKIDEAKXVIII. mendeko Euskal
|
Herriko
historialari eta pentsalari ilustratuetan hain pentsamolde arrazionalistaren jabe zen Oihenartek, badirudi ez zuela izan eragin zuzenik. Dena dela, Xabier Munibek sortu zuen erakunde sozial berria eta bertako kide ziren Euskal Herrialdeetakoek gehi Ameriketan edo Europako beste erresumetan bizi zirenek bascongado izatearen harrotasuna eta nortasuna erakusten dute.
|
|
|
Munibe gizon praktiko eta politiko legez ageri zaigu. lrurac bat, laurak bat, zazpiak bat izan dira hari bereko aldarrikapenak gaur egun mundu mundializatuan euskaldunok bat, agian izan luke.Herri Adiskideen elkartean (Real Sociedad Bascongada de Amigos del País) hasieran gogoeta sozialak, historikoak eta politikoak egiten saiatu ziren, baina aurrerantzean gai hauek bazterturik ageri dira, zientzia aplikatuen eta teknologi gaien mesedetan. 1765eko apirilaren 18ko
|
Herri
Adiskideen batza rrean elkarteko idazkariak, M. Olasok memoria bat agertu zuen izenburu honekin: Instrucciones para escribir la Historia Nacional, hau da, txostena bes teak beste Historia de nacion vascongada idazteko plangintza da, Euskal Herriko hiru probintzietara mugaturik, Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabara.
|
|
|
1765eko apirilaren 18ko Herri Adiskideen batza rrean elkarteko idazkariak, M. Olasok memoria bat agertu zuen izenburu honekin: Instrucciones para escribir la Historia Nacional, hau da, txostena bes teak beste Historia de nacion vascongada idazteko plangintza da, Euskal
|
Herriko
hiru probintzietara mugaturik, Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabara. Giro berean beste txosten baten asmoa azaldu zen:
|
|
|
Idatzi ere Landazurik idatzi zuen Historia General del País Vascongado comprendido en sus tres Provinicas, El Señorío de Vizcaya, Guipúzcoa y Álava eta Segunda parte de la Historia Nacional de las tresProvincias Vascongadas. Relación histórica de los sucesos ocurridos en estaregión de Cantabria hasta la entrada de los moros10Egitasmo guztietan etaidatzi ziren testuetan, Euskal
|
Herriko
hiru probintzien esparrua zen País Bascongado delakoa. Testuak irakurriz, badirudi beste Euskal Herririk ez zela ageri.
|
|
|
Relación histórica de los sucesos ocurridos en estaregión de Cantabria hasta la entrada de los moros10Egitasmo guztietan etaidatzi ziren testuetan, Euskal Herriko hiru probintzien esparrua zen País Bascongado delakoa. Testuak irakurriz, badirudi beste Euskal
|
Herririk
ez zela ageri. Egia esateko eta bere garaian garaiko ikuspegian murgilduz gero, probintzia soila gainditzeak eta Irurac bat izeneko elkarguneaz aritzeak, urrats nabarmen berria suposatzen zuen, ez baitugu ahaztu behar tokian toki ko aginteak probintzi mailakoak baino boteretsuagoak zirela.
|
|
|
Harrezkero, hiru probintzien arteko harreman politiko instituzionalak indartu eta estutu egin ziren. ...rizko kategoria erabiliz, hau da, hiru pro bintzien arteko harremanak erakundetu egingo ziren Batzar iraunkorrenbidez, konferentzia izenez ere ezagunak izango zirenak 12Bergarako HerriAdiskideen egoitzan hiru herrialdeetako Batzar Nagusien ordezkariak biltzen hasi ziren, ekintzabide komunak indartzeko asmoz.Herri Adiskideen elkartean, kantabrismo dogmak nagusi izaten jarraituko du eta horretan
|
Herri
Adiskideak ez ziren bat ere berriztatu edo moderni zatu. Kontraesana dirudi.
|
|
|
Beraz,
|
Herri
Adiskideen historiografi lanetan, ez da ageri etenik ez berriztapenik, ohizko historiografiaren mitoen jarraipena baizik.
|
|
|
Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunez orokorki ari direla, Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz. Badirudi iparraldean bertako ohizko erakundetze politiko eta juridiko pro pioa galdu zenean, intelligentsiaren joera hizkuntza eta
|
herri
berezitasunez gogoetak burutzera eta histori arloan herri euskalduna lantzea bihurtu zela egitasmo berria.
|
|
|
Hori da beharbada iparraldeko historiografiaren konstantea, euskaldunez orokorki ari direla, Euskal Herria bere osotasun geografikoan hartuaz. Badirudi iparraldean bertako ohizko erakundetze politiko eta juridiko pro pioa galdu zenean, intelligentsiaren joera hizkuntza eta herri berezitasunez gogoetak burutzera eta histori arloan
|
herri
euskalduna lantzea bihurtu zela egitasmo berria.
|
|
|
Zalantza barik ildo berriztatua landu zuen, gizartea eta
|
herria
hartzen du bere diskurtso historikoaren abiapuntu eta Bizkaiko historiografia eztabaida juri diko politikoan murgildurik aurkitzen zenean, foru sistemaren legitimatate historikoa frogatu nahian, Zamakolaren historia berriztatzailea da. Sabino Aranak liburuaren bigarren edizioa Amorrorturen moldiztegian argitaratzea bultzatu zuen.
|
|
|
Jaurgainek onartzen du vascoiberismoa eta iparraldearen inba sioa17 Hegoaldean, aldiz, historiografía ohizko erakundetze politikoaren zer bitzuan eta defentsan burutzen zen, batez ere probintzia bakoitzekoa azpima rratuz. Nortasuna hizkuntza,
|
herri
edo etnia bereizkuntzetan oinarritu ordez, egitura eta erakundetze politikoaren bidez hartzen zuten probintzia bakoitze ko bizilagunek. Aipatu behar da historiografía erreaktiboa izan zela, Espainiako Historiarako Erret Akademiak hasi zuen Foruen autogobernu politikoa finkatzeko zegoen interpretazioa suntsitzen, erregearen subiratasu nean soilik kokaturik.
|
|
|
Bilbon F. Sagarminagak eta lagunek Sociedad Euskal Erria delakoa eta La Unión vasco navarra egunka ria. Berbizkunde historiografikoa ageri da aldizkariotan, baina sarritan ohizko mito eta leiendekin Euskal
|
Herriko
iragana interpretatuz. Mende bukaeran A. Kanpion, E. Labayruk eta K. Etxegarairen lanek historia berria landu nahi zuten, mito eta leienda gabekoa, enpiriko positiboa, non dokumentuaren jato rria eta egiaztasuna bihurtzen zen behin behineko abiapuntua.
|
|
|
Azken batean, liburuaz zera dio, obra meritísima dela, abiapuntu eta gogoeta berriak irekitzen zituelako historiaren arloan.Arturo Kanpionen lan erraldoia ere testuinguru berean kokatu behar dugu. Nafarroako historiatik abiatzen da, Euskal
|
Herriko
ikuspegia izanik. Teoría historiografikoan, psikologismoaren esparruan kokatuko nuke, gerta kizun handien azalpena bilatzeko orduan.
|
|
|
Horregatik, demografiaz, migrazioez eta egu neroko bizitzan garatu ziren zibilizazio material guztiak ondo deskribatu zituen eta bere bilakaera azaldu. Euskal
|
Herri
ia osoa (Enkarterria eta Tutera izan ezik) eta kasu batzuetan inguruko lurrraldeak (Biarnoa) hartzen zituen aztergai. Garaiko lan historiko garrantzitsuena izan zen ezbairik gabe, gure artean gutxi ezagutu eta landu dena, tamalez.
|
|
|
Atal honek azterketa berezia merezi luke autorez autore. Hala ere, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal
|
Herriko
ikuspegia garatuz. Euskal Herria, edo zein herri bezala, anitza eta moeta askotakoa dugu eta kostaldeko herrialdeen edo barrualdekoen dinamika eta denborak ez dira berdintsuak.
|
|
|
Hala ere, zenbait gogoeta orokor azalduko ditut.ETORKIZUNARI BEGIRAAzpiegiturazko ikerlanak burutu behar dira, oraindik gure iraganaz eza gutza urria dugulako Euskal Herriko ikuspegia garatuz. Euskal Herria, edo zein
|
herri
bezala, anitza eta moeta askotakoa dugu eta kostaldeko herrialdeen edo barrualdekoen dinamika eta denborak ez dira berdintsuak. Historiak era kusten diguna zera da, denbora kronologikoez gain, beste denbora eta errit moak bereiztera, arkaikoa, mitikoa, betidanikoa duguna eta erabat errotua gizarteko hainbat arlotan.
|
|
|
Hala ere, subjektu kolektiboaren nortasunean, baterokatasun eta desberdintasuna ikusten eta arakatzen saiatu behar dugu. Horregatik,
|
herri
ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu, herri eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa. Estatu nazioak XIX. mendean eraiki eta antolatu zirenean, Espainian nazio politiko bakarra zegoela adierazteko historia nazionalak idazteari ekin zioten.
|
|
|
Hala ere, subjektu kolektiboaren nortasunean, baterokatasun eta desberdintasuna ikusten eta arakatzen saiatu behar dugu. Horregatik, herri ikuspegia esaten dugunean, gizartean islatzen zaiguna, abiapuntutzat hartu behar dugu,
|
herri
eta gizartea multzo berekoak baitira.Badago gai bat, besteak beste, historia nazionalari buruzkoa. Estatu nazioak XIX. mendean eraiki eta antolatu zirenean, Espainian nazio politiko bakarra zegoela adierazteko historia nazionalak idazteari ekin zioten.
|
|
|
Horregatik historia nazionalaren ikuspegira ezin daiteke makurtu edo soildu, ezin dugu guztia ekintza guztiak euskal abertzale versus beste abertzale ikuspegira lerrotu edo eskema dikotomikoan Espainiako historiaren ispiluan arakatu.
|
Herri
baten fenomenología aberatsa dugu eta nire ustez ez da sinplifikatu edo ahuldu behar gizarte aberatsaren historia, dinamika interpre tatzaile eta diskursibo bakarrera. Ezkutatu ere ez, ez balego bezala.
|
|
|
Enpresaren historiak, historia ekonomikoaren arloan, hutsune nagusia da. Eta azkenik, biografiaren arloa deritzot, besteak beste, bai diskurtso berriak baita ere
|
herri
nortasunaren adierazle gisa, ondo laburtzen duela ikuspegi indi biduala eta kolektiboaren arteko tirabira.Erakundetu da historiazko ikerkuntza, karrera akademikoa ere bihurtu da. Editorialak historiazko arloan titulu berriak argitaratzeko beldur dira eta horrela Eusko Ikaskuntza edo EHUko unibertsitate moduko erakunde insti tuzionaletan argitaratzeko bidea gelditzen zaigu.Nire kezka da euskal historiaz arduratzen garenon artean ez dugula behar heineko loturarik, sarerik, Euskal Herria erreferentzi sare gisa izateko.
|
|
|
Azpiegieturazko ikerlanen ondoan, nahietaezkoak ditugu diskurritzeko modu kontraesankorrak, horrek egiten duelako
|
herria
. Folklorean murgildu garenok badakigu tradizioa nahaste eta borraste guztien bilgunea dugula.
|
|
|
euskalkien arteko eragin diglosikoak: eredu estandarra eta folk hizkeren arteko adbergentzia edo goitik beherako eragin diglosikoa, hizkera baten barreneko berregituraketa, hizkuntza arau monozentrikoen eta plurizentrikoen konstelazioak, euskalkien erabilera eta prestijioa eta
|
herriko
hizkeraren alde azken urteotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat bazterretan sumatzen den kemena, iritzi batzuen kasuan ikuspegi idilikoa izatera ere iristen dena. Dena den, garrantzi handiko gauza da auzi hau estetika hutsa ez dela jabetzea; azken batean, hizkuntzaren kalitaterik ezak eta haur anitzen euskaran sumatzen den gaitasun murritzak etxeko eta lagunarteko hizkerak jasan duen ahultzean bai tute jatorria eta guztiz loturik dago honekin guraso eta seme alaben arteko euskararen eten edota jauzia (cf.
|
|
|
euskalkien arteko eragin diglosikoak: eredu estandarra eta folk hizkeren arteko adbergentzia edo goitik beherako eragin diglosikoa, hizkera baten barreneko berregituraketa, hizkuntza arau monozentrikoen eta plurizentrikoen konstelazioak, euskalkien erabilera eta prestijioa eta herriko hizkeraren alde azken urteotan Euskal
|
Herriko
hainbat eta hainbat bazterretan sumatzen den kemena, iritzi batzuen kasuan ikuspegi idilikoa izatera ere iristen dena. Dena den, garrantzi handiko gauza da auzi hau estetika hutsa ez dela jabetzea; azken batean, hizkuntzaren kalitaterik ezak eta haur anitzen euskaran sumatzen den gaitasun murritzak etxeko eta lagunarteko hizkerak jasan duen ahultzean bai tute jatorria eta guztiz loturik dago honekin guraso eta seme alaben arteko euskararen eten edota jauzia (cf.
|
|
|
Bestalde, gure
|
herritik kanpo
ageri diren joerei eta norabideei begiak herstea jokabiderik egokiena iruditzen ez zaigunez, hor barrena sumatzen denari ere arreta amiñi bat ezarriko diogu.
|
|
|
Bereizkuntzaren oharmen horretan oinarritzen du Terracini k dialektoaren sentimendua (1937, 1960); aipatu sentimendu horren arabera hiztuna bere erkidegoari loturik egon ohi da. Hizkera erkidegoaren bizitasunaren ezaugarria da arestiko sentimendu hori eta Euskal
|
Herriko
bazter guztietan berdin gertatzen ez bada ere, Bizkaian adibide nabarmenak ditugu: «eixu ondarrutar! > > entzuten genien bertako gazteei duela hogei urte arrantzale herri
|
|
|
Hizkera erkidegoaren bizitasunaren ezaugarria da arestiko sentimendu hori eta Euskal Herriko bazter guztietan berdin gertatzen ez bada ere, Bizkaian adibide nabarmenak ditugu: «eixu ondarrutar! > > entzuten genien bertako gazteei duela hogei urte arrantzale
|
herri
|
|
|
' Diaf!, losia darabilgunean hiztunak hizkera geografikoen arrean batetik bester edo bat bamo gehiagotara bere mintzoan egiten duen iragatea adierazi nahi dugu; aldiz, diglosia dio gunean, bi ereduren arteko konkurrentziaz dihardugu; eredu horietarik bat, gainera, nagusi dabilena da. Gure kasuan euskara batua eta norberaren
|
herriko
hizkera lirateke bi ereduok.
|
|
|
Dagoeneko, begienbistakoadaEuskalHerriko eremubatzuetan jatorrizkohizkerak,
|
herrikoak
, dialektoak, euskalkiak, sendodirauela.Bestebatzuetan, berriz, hizkuntzarenaldiorokoerabileraetaorainartekotransmisio naturalahainbatinterferentziaedozailtasunek inguratzendutenguneetan, jatorrizkohizkeraketaereduakurtzenaridira, besteur korronteugariagoeta eman handiagokobatzuetaramurgiltzerajodute, orduraartekohizkera erre
|
|
|
Ezdezagunpentsa, bestalde, soilikgureanaridirelaherri hizkerak urtzen.EuskalHerrianbartarratsekogertakaria denez, estandarizazioaren garaiarenhurbiltasunagatiksentitzenduguhori, hizkuntzarenbatasunesplizituaduelahogeitahamabosturtehasizelakoetaegunere, inoizbainoareago, Euskaltzaindia erabakiak hartzen eta erregelak hedarazten ari delako. Iruditzenezbazaiguere, hemendikkanpo, industrializazioarenondorioden urbanizazio prozesua etahomogeneizazioranzko joeraorokorra
|
herri
hizkerakkoloregabetzenaridira.ItaliakohizkerenegoerazdiharduenSobrero ren
|
|
|
Zinezadierazgarria daAzpeitiko kasua'.
|
Herri
honetan euskaraindarreandagoetaezdioguhauerabileraren mailagatiksoilik; corpusean erebizitasunnabarmena sumatzen da.Auzotik auzora handixkoa eta, beraz, aberatsa dadagoenaldeaetahiztunek aisebereizten dutepertsona batzeinauzotakoa edoondokozeinherritakoa den.Azpeitikobereko hizkeraren transmisioak etenikezdu, bestalde.Ezdagoiajauzirikgazteenetahelduagoenarteko hizkeran, oraindikere ereduaetxekoad...
|
|
|
...zdioguhauerabileraren mailagatiksoilik; corpusean erebizitasunnabarmena sumatzen da.Auzotik auzora handixkoa eta, beraz, aberatsa dadagoenaldeaetahiztunek aisebereizten dutepertsona batzeinauzotakoa edoondokozeinherritakoa den.Azpeitikobereko hizkeraren transmisioak etenikezdu, bestalde.Ezdagoiajauzirikgazteenetahelduagoenarteko hizkeran, oraindikere ereduaetxekoadaetahorixedakaleannagusitzendena,
|
herrikoa
, Azpeitiko berekoa.EzdaUrolaaldekokoinerik; lagunartean, kalean, Azpeitikoaegitenda.Adierazgarria da, denaden, gazteenarteandesberdintasunakegoteaere; aipatudigutenez, balitekehorrelako zerbait eregertatzea eta honekAzpeitianbereangazteentzatadierazgarriedotatalde senaren emailedirenaldaerakdaudelaadierazlezake, hizkuntzarenosasunaonadela, alegia.
|
|
|
Guztiz bestelakoadaHondarribikoegoera4? Hondarribian eraginhandia izan dubertakoeuskarankanpotikherrirabizitzeraetorridirenenkopuruak; hauetarik anitzIrun erdaldunetiketorriak, gainera.1996anbiztanleguztietarik %46' 3 baizik ezziren
|
herriko
seme alabak. Gazteen artean eguneredu batuaentzutea euskarazaridirenean ezdaharritzekogauza: fakiyaizeredukoak txantxetan edobezalaerabiltzen omendituzte inoiz.
|
|
|
Mendehonetakogizarte aldaketasakoneketamodernizazioarenurratsek
|
herrien
kulturan berdintze eta homogeneizatze nabarmena eragin dute. Honela, Europako hizkera erkidegogehienetanereduestandarraklekuaira baziduorduraarteandialektoanbaizikmintzatzenezzirenhiztunenerrepertorioetan.ProzesuhoriEuropanezdagoizetikarratsgertatu, mailazmaila baizik: denboraren poderioz, geografiangaindi, hizkerenbarrenean, hauen egituretanzehar.
|
|
|
Halaz ere, Euskal Herrian ezdazailbereiztea
|
herri
euskaratikbestera
|
|
|
Esanohida, gainera, tradiziozkohiztunek, euskara estandarra berandu ezagutudutenek, halakoxegutxiespenaedojasandutelaetaprestigioahizkera eredu berriek hartu dutela. Errealitatekoatalgehienek bezala, badu horrek egiatikzerbait, bainabaitamitotik ere.Betiegonda, are1968urtearen inguruanikasizuten euskaldunberrienarteanere, folkhizkera ikasteko etamenderatzeko borondate izugarria, izanerehorrexetan baitzetzan «benetako» euskaldunen arteanintegratzeko baitezpadagainditubeharrekolanga.Eta alderantziz, betiizandiraetaizanenere, oraingoz,
|
herri
euskara ezdenoro betertzezdakusateneuskaldunzahar analfabetohandiustekogogaikarriak, euskarabatua«españula»edo«gipuzkoanoa»baizikez deladiotenak. Tradiziozko euskaldunahalketuengaiaereezdabilhonetatik urrun etaarazoa EuskalHerriannonahi agerizaigunarren, berebizikoa daNafarroa Garaiko kasua.Baztangoaegokideskribatu duKasaresek':
|
|
|
Esanohidaoinarrizkodialektoa adineko jendeezmugikorrenmintza tresnadela; EuskalHerrian erkidegolokalhorieuskarazeskolatugabeadagainera.Gure
|
herri
anitzetan hortik beheitiko hiztunek dialektoa ezden beste ereduedohizkerakonplexuago, hibridoagoedonahasixeagobatdarabilte.
|
|
|
Debaarroko berriakinteresgarriakdira.Ibarrari dagokionez
|
herri
bakoitzekohizkeraren aldekohautuaagerizaiguJ.M.Elexpuru bergararraren aldetik:
|
|
|
|
Herri
euskara, adinekojendearenahotanoraindikindartsubadagoere, gainbeheradator, etaezgatzezberakatzduenhizketahibridobat, ezbatuaez euskalkia, nagusitzenaridaeskualdeaskotan, belaunaldiberrienartean.
|
|
|
Deba arrotikbegiratukodut (etaneure ikuspegitik, jakina, hanereden denokezgatozelakobat). Nortasunhandikoherriakditugugureeskualdean, euskara aldetikdiferentzianabarmenakdituztenak.EzduguDeba arroko euskarabaturiknahi;
|
herri
(edoberbeta eskualde) bakoitzak bereeuskara mantentzealitzatekehelburua.Baina betiereamankomunadenariindar gehiagoemanez, bereiztengaituenaribaino (Elexpuru 1996: 523).
|
|
|
...ak erabiltzekooinarrizkoarautegia» aurkezten, nahiz arau horiezezdengeroargudiatzen.Ordea, KikeAmonarrizekeuskalkienerabileraren arautzeaz zalantza ageriduenean etaeuskalkien zirkulazio librearen ideiaaipatzen duenean (Argia1850, 17.or., 2002/IV/21) K.Zuazok arrazoia ematendio (18) etaEuskararensendabelarrakliburukokutsupreskriptibotik saihestenda; garaiberetsukolanbateanereeuskalkiarieta norbere
|
herriko
hizkerariarauzehatzak etazorrotzak ezartzearen aurkaageridaikertzaile eibartarra (2002: 50) eta2000.urteko laneanezbezala cf.euskaranafarreko instrumentaleko s morfemaz dioena (185), euskalkiarentzat muga jakin bakarrazuzenadenaetazuzenaezdenabereizibeharraaldarrikatzenditu.
|
|
|
Adieraziduguherri euskaratikurruntzekoprozesuaezdelalekuguztietanberdingertatzen.Erkidegobateanbertako hizkeraguztizbiziriketaindarreandagoeneanbelaunaldibatetikbesteraaskiongitransmititzendafolkhizkeraetaaldaketaezdahorren nabarmena.Etxean, kalean, gizarteko hainbathartu emanetanetalagunartean
|
herriko
euskaradaerabiltzen denaetaezda
|
|
|
zalantzan jartzenereduaren balioaedotaegokitasuna. Litekeena da, gainera,
|
herri
hizkeratikereduestandarrera dagoen jauziaberebizikoa delako, oraingozherrikoa kutsatu gaberikegotea, zubigintza zailekobisistemadesberdin izaten jarraitukobalutebezala.
|
|
|
ingurukoherrietan aldehandia dagoikasketak
|
herritik kanpo
Iruñean egin dituztenetaherrian bereanegindituztenegungo gizon gazteen gaztelanian. Desberdintasun nabarmenak gertadaitezkeikasketakIruñean egindituen batengandik herrian bereanetaberazmailaapalagoanegindituen bereanaiarengana.Herrianfamiliarenetatradiziozko lanenetahizkuntza ohituren inguruan biziizanak edozein pertsona markatzen du, ikasketek etaIruñeko kulturaetagirourbanoagoakloturik daramatzatenhizkuntza erekmarkatzen duten bezala.
|
|
|
ingurukoherrietan aldehandia dagoikasketak herritik kanpo Iruñean egin dituztenetaherrian bereanegindituztenegungo gizon gazteen gaztelanian. Desberdintasun nabarmenak gertadaitezkeikasketakIruñean egindituen batengandik
|
herrian
bereanetaberazmailaapalagoanegindituen bereanaiarengana.Herrianfamiliarenetatradiziozko lanenetahizkuntza ohituren inguruan biziizanak edozein pertsona markatzen du, ikasketek etaIruñeko kulturaetagirourbanoagoakloturik daramatzatenhizkuntza erekmarkatzen duten bezala.
|
|
|
Pentsaotedezakeoraindik norbaitek guztizintimoakdirenezedotaseni deeninguruko egoerabatzuezkanpodialektoek orainarteanbezalaberen ezaugarri guztiekin aldaketarik gabeiraun dezaketela? Are
|
herriko
bereko hainbategoeratan, dialektoak ezdugaurgerobalio, hainbat etahainbat errealitatekontzeptual etatekniko geuregogoakeuskalkitik guztizdisoziaturik dakuskielako: kulturaetaohitura kontua bainoezdahau, egiaesanbeharbal dinbada.Berdin berdingertatzen dabestehizkuntzabatzuetan etabereziki gureabezalakohizkuntzatxikiedotaeremuurrikoetan.
|
|
|
Folk euskara galtzen ariden
|
herriez
esanohidugu, guztiz makur esan gainera, adinekohiztunek, besterikezdakitenez, euskalkiarieustendiotelaeta
|
|
|
Lasterbidc, zidor eta erdibide ugari eta lotura konplexuagokoakdira hemen gertatzen aridirenak; literatura eredueneta
|
herri
hizkerarenarteko eskualdeko hizkera edo«regiolekto> > enezaugarriak lerro lerroemanezeuskaramoldeberrietaaldakorhoriekdefinitzeaezlegoketxarkibestelekubatzuetan ikuspegidiaskopikoaaztertzen dengaraiotan:
|
|
|
Egunlagunartean entzuten dugun euskaramaizezdaezestandarra ezta
|
herri
hizkeraere, tarteko zerbait baizik: horzeharkurridabilensubestandar
|
|
|
Herrikoeuskarari dagozkion aldaera batzuen erabileraren iraupenaren edogaleraren eta bestealdaera batzuen interferentzienzurrunbilohorretan kokatu beharkodugubilakabidea.Ingurunebatzuetan
|
herri
euskarakoaldaerok txandakatzeradatozen aldaera berri horiek ezdute zertan beti euskara estandarrekoakizan, berdin berdinizandaitezke aldameneko hizkera hedatuagoedotaerabiliagobatzuetakoak; horregatik, sortzen direnhizkuntza errealitateberriak, diruditenbainokonplexuagoakdira.
|
|
|
|
Herri
anitzetan oinarria tradiziozkoetxeko euskara izan arren, mailaz mailadifuminatuzdoaereduhau: keraberriaksortuaz doaz, eskualdeko lektoaren, lagunartekohizkeraren edotasubestandarrarenosagaiakhainbatberri kuntzarekinbateraagerizaizkigu.Berrikuntzahauekeuskalkiarenbarreneko akizandaitezke, edotaeuskalkiko hiztunen taldebatekopartaideenaksoilik. Ereduestandarretik«irabazi> > direnhainbateleketaohiturak ereosatzen ahal dutedefinitzen aiseezdenhizkeraberrihori.Adierazgarria da, gainera, beste hizkuntzabatzuetan gertatudirenaldaketetan ere, subestandar edolagunarte
|
|
|
...reanegunoroz behinbederenentzun beharizatenditugun bistaizo, arratsalde parteedopeskizabezalakoeleakaiseonestekoak direnik: lanbidehorrek horrenbestealda rrikatzen duen hizkeraren naturaltasunaren eta hurbiltasunarenizenean eta kazetarien ohikosetakeriazadnauseamerrepikatzendiraelehorieketainorkezdakielanola, kontsig napeko bailiren, langaguztien gainetik eta petik azkarki hedatzen dira Euskal
|
Herriko
azkenzokoraino.EITB ko euskaraarduradunakdioenlegez«ondorioz, gauregunmolde horretakohiztunezdirenekereimitatuegitendituztehalakoereduak, horixeeredudire lakoan» (Etxebarria 1996: 551). Baliodu berriz eregogoraekartzea elehoriekin euskarak irabazi, ezdueladeusirabazten.EuskalHerria arrailduraz josirikuzteko baizikezdiraele horiek, hangoetahemengoeuskaldunguztiok ulenzen ditugunei itzalaegitek... Anitzdiralehenere gaihonetaz etairitzi hauhedatuaz idatziduten euskalariak; adibide on batK.Zuazorena dugu (1993: 59). Ezbaitalekurikegokiena, hemenezduguazkenhonetan horrenbesteen tzuten den< < soberaníalinguístikoa»delakoazdeusesanen.
|
|
|
Dominique Garat hau ere, 1735ean Uztaritzen jaioa, norbait izana zen bere sasoian eta, bai Lapurdiko deputatu egon zelarik, Parisen, 1790ean, bai Uztaritzeko auzapez izendatu zutelarik herritarrek, bere azken urteetan, beti bere euskaltasuna erakutsi zuen, batetik, Parisen Euskal
|
Herriko
departa mendua eskatuz, bestetik Uztaritzen irakasle elebidunak hautatuz. Eta fun tsean, zioen Manex Goihenetxe historialariak, Lurraldetasuna eta hizkuntza nortasuna:
|
|
|
Horretan, jaun suprefeta mintzatu da erranez Euskal
|
Herri
hedadura gutitako honek, bere ona eta hoberena lukeela, kanbiorik balitz ere, bera baino gehiagoko eta aberatsagoko eskualdeen batasunean egotea eta hartan egotea, Bordale lukeelarik hiri nausitzat, eta hego mendebal alde hautako lazpabortz departamendu aberatsen batasuna.
|
|
|
Dena dela, oraiko aldian, gobernamenduak berak gogotik hartuko ditue naz geroz eskualde guzietarik igorriko dizkioten kontseiluak eta galdeak, desohore ginuke galde horri ez bagenio ihardesten Euskal
|
Herritik
, ez axo lez edo ez balioz. Jakin eta gainera, jadanik hasiak direla iratzartzen, Bretainian eta Flandrietan.
|
|
|
Eta zeren galdez behar dute euskaldunek mintzatu? Lehen lehenik galda bezate ez ditzaten lehenagoko herrialdeak suntsi; ez bereiz Zuberoa beste bi euskal
|
herrietarik
, baina hiruak bil elkarrekin, Baiona dutela hiriburu. Galda euskara izan dadin eskoletan irakatsia eta etsaminetan onartua.
|
|
|
Bigarren artikuluak jakinarazten digu lehen ur: rats bat egin dutela mendiz honaindian euskararen eta
|
herri
ohiduren zaintzeari aspaldion bermatzen diren hiru batasunek: Euskalzaleen Biltzarrak, Gure Herriak eta Eskualdunak, Darlan amiralari gutun bat bidali diote adierazteko garbiki zer nahi duten Frantziako euskaldunek:
|
|
|
Non ditugu ordea Euskal Herriaren begirale bipilak? Zenbat deputatu ala senatore ikusi ditugu hemendik Vichy-ra ibiltzen
|
herriaren
intresen alde?, galdatzen dio bere buruari Piarres Lafittek, eta etsituxe berak ihardesten: Euskal Herriaren alde nehor ez.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal
|
Herriko
historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal Herriko ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Gure irakasle zenak errana zuen lehenago Euskal Herriko historia eta geografia apur bat behar luketela ikasi Euskal
|
Herriko
ume guziek eta atsegi nekin jakin du orai jakitate hori etsaminetan ere baliagarri duketela beren ama hizkuntza bezala. Eskerrak igorri ondoan Vichy rat Carcopino jaun minis troari, euskarari egin dion fagore handiaren gatik (sic), ikusi behar da nola hobekienik balia eskola orenez landa eskaintzen den asteko ordu eta erdi hura.
|
|
|
Euskarazko katiximaren gaia da auzi hori, jadanik aipatua izana, buraso zenbait hasiak baitziren bere apezen kontra, galdatuz zer behar zuten Euskal
|
Herriko
apezek euskarazko katixima haurrei inposatzen ari izanik. Ez ote zuten denetan bezala frantsesez ematen ahal?
|
|
|
Euskal
|
Herriko
errient errientsek euskaraz eman balituzte beren irakaspenak,
|
|
|
Azken mende erdi honetan anitz gauza aldatu dira Iparraldeko
|
herri
ta hirietan, eskoletan eta katiximetan, bainan iduritu zaigu Eskualduna xaharra ren azken zenbakietan, alemanen denboran agertu pasarte horietarik zenbai tek merezi zutela berrirakurketa baten egitea, menturaz gaur beste itxura bat hartu duten baina beti hor dirauten arazo batzuen argitzeko. Post Scriptum:
|
|
|
Titulu hau dakar: Zigoitiko aditza, eta ondoren, parentesi artean,
|
herriaren
izena: Echagüen.
|
|
|
euskal aditzari buruzko lan argitaragabea, hainbat
|
herritako
argi
|
|
|
Zigoitiko Etxaguen
|
herrian
Hipolita Larrinaga, 71 urtekoa, izan zuen Azkuek berriemaile nagusia. Emakume hori aipatzen du Orixek, Erizkizundi rako bere datuetan.
|
|
|
Oso ezaguna dugu Bonaparte Printzea Euskal Herrian. Gure
|
herri
honetara egin zituen bidaien ondoren burutu zituen ikerketak hainbat liburu eta artikulutan argitaratu zituen, eta gure artean asko izan dira pertsonaiaz eta bere lanez hitzez eta idatziz aritu izan direnak. Esan genuke berak
|