|
2003
|
|
|
...re, bereganatunahiizanzituen, etaBasamortuarenKonkistari ekinzion.Prozesuhorretanurratsezurratsmugaurrunduz joanzenBuenosAireshiriburutik, ganadu hazkuntzan oinarriturikoekonomiaberria bermatzeko.Basamortuaren Konkistadelakoaizendapen guztizeufemistikoada, izatez, zinezkosarraskiaizanbaitzen, arokolonialetikherriindiarren eskuzeudenlurraldeak, garbitu, ziren eta.Hainbatkanpaina militargaratuziren,
|
herri
indigenakNegroibaiaz hegoalderainobultzatzeko. Rocajeneralakadierazizuen, kasurako, 1600indiarhil zituelaeta10.000gatibu altxatu, 1879kokanpainan; beroriek, gero, esklabogisa bidalizirenTucúman aldeko azukre kanaberadietara, edo BuenosAireshiribururagoimailako etxeetakoneskame.
|
|
2007
|
|
|
Lege Zaharraren garai hartan, lurralde frantziarrek
|
herri
biltzarren bidez burutzen zuten antolakuntza administratiboa. Biltzarretan baserritarrak, apaizak eta notableak ordezkaturik zeuden; euskal herritarren eta Elizaren arteko harremanak nahiko estuak ziren (parrokiaz elkartzen ziren herritarrak), Elizako buruek baserritarren ordezkarien rola betetzeraino.
|
|
|
1553an indarrean sartu ziren foruek19 Aintzineko Erregimenaren
|
herri
biltzarretako antolaketa soziopolitikoa arautu zuten. Beste aldetik, Iparraldeko gizarteak nekazaritza eta artzaingo ekonomia zuen bizibide eta foruek herri lanok ere arautu zituzten.
|
|
|
1553an indarrean sartu ziren foruek19 Aintzineko Erregimenaren herri biltzarretako antolaketa soziopolitikoa arautu zuten. Beste aldetik, Iparraldeko gizarteak nekazaritza eta artzaingo ekonomia zuen bizibide eta foruek
|
herri
lanok ere arautu zituzten. Barruko antolaketari dagokionez, herri lurren eta jabego pribatuaren arteko harremanak mugatu zituzten, bakoitzaren eginbeharrak eta eskubideak zehaztuz, foruen egituraketak sistema ekonomiko orekatua bilatzen baitzuen20.
|
|
|
Beste aldetik, Iparraldeko gizarteak nekazaritza eta artzaingo ekonomia zuen bizibide eta foruek herri lanok ere arautu zituzten. Barruko antolaketari dagokionez,
|
herri
lurren eta jabego pribatuaren arteko harremanak mugatu zituzten, bakoitzaren eginbeharrak eta eskubideak zehaztuz, foruen egituraketak sistema ekonomiko orekatua bilatzen baitzuen20.
|
|
|
Euskal herrietatik Ameriketarako emigrazioari buruz, Eskualdunan eten egitea proposatu zuten,
|
herri
euskaldunak hustu ez zitezen134 Era berean, hirietako protesta sozialak ez ziren Eskualdunaren gustukoak, komunistek sustatzen zituztelakoan:
|
|
|
Alde batetik, Eusko Ikaskuntzaren bilerak Hegoaldeko Donostian burutzen ziren bitartean, SSLABek Baionan egiten zituen eta Eskualzaleen Biltzarrak Iparraldeko
|
herri
desberdinetan. Geogra, ak bileretara joateko behin betiko mugak ezarri ez arren, eragina bazuen.
|
|
|
oso lagun ona (Charles dElbéek); adimentsua, hala ere bere> rua> akatsekin> (Jean Etcheparek); dokumentatua,
|
herri
literatura tradiziozko erara idazten dakiena (Piarres La, ttek); neurtizlari nagusia, aditua euskal hizkuntzan (Jules Moulierek).
|
|
|
Era berean, taldekideen karnetak euskaltzaleen pentsamoldea islatzen zuen: Eskual
|
herri
Zaleak hizki handiz, euskal gurutzea, Eskualzaleen Biltzarraren zigilua eta JEL siglak (Jainkoa eta Lege Zaharra) 603 Esan genezake, beraz, Piarres La, ttek mugimendu euskaltzalea sortu zuela, alde batetik, Elizari eta antzineko ohiturei atxikia eta, bestetik, Hegoaldeko euskaltzaleen eraginpean, Jainkoa eta Lege Zaharra Hegoaldeko jelkideen lema hartu izanak erakusten duen moduan.
|
|
|
Pentsamoldearei dagokionez, bigarren Aintzinak aurrekoaren oinarri ber berak izan zituen: kristautasuna, euskaltasuna eta
|
herri
jakintza. Helburu berberak izan zituen:
|
|
|
Folkloreari zegokionez, Michel Limonaire arduradun orokorra bazen ere,
|
herri
batzuek bazuten norengana jo folklore ekintzetan interesaturik egonez gero: Biarritzen Barrenetxea emakumea neskentzat eta Michel Limonaire mutilentzat, Baionan Yribarren emakumea neskentzat, Donibane Lohizunen M. A. Garcia neska eta mutilentzat, Uztaritzen Jean Duboscq mutilentzat, Kanbon Rezola emakumea neskentzat eta Hazparnen Gosterratxu, Saint Joseph ikastetxeko abadea zena, mutilentzat; Aintzina, > 1943ko urtarrila otsaila.
|
|
|
1928ko maiatza ekainaren Gure Herrian La, ttek Georges Lacomberi eskertu zion eskainitako azalpenak Linguistika alorrean. 1931ko urtarrila otsailaren Gure> Herrian azpimarratu zuen La, ttek Jean Barbierrek
|
herri
literatura tradiziozko erara idazten bazekiela. 1932ko martxoa apirilaren Gure> errian adierazi zuen La, ttek Georges Lacombe zela, Julio Urquijorekin batera, gizon jakintsuena euskal gaietan.
|
|
|
1928ko maiatza ekainaren Gure Herrian La, ttek Georges Lacomberi eskertu zion eskainitako azalpenak Linguistika alorrean. 1931ko urtarrila otsailaren Gure> Herrian azpimarratu zuen La, ttek Jean Barbierrek
|
herri
literatura tradiziozko erara idazten bazekiela. 1932ko martxoa apirilaren Gure> Herrian adierazi zuen La, ttek Georges Lacombe zela, Julio Urquijorekin batera, gizon jakintsuena euskal gaietan.
|
|
|
1928ko maiatzaekainaren Gure Herrian La, ttek Georges Lacomberi eskertu zion eskainitako azalpenak Linguistika alorrean. 1931ko urtarrila otsailaren Gure> Herrian azpimarratu zuen La, ttek Jean Barbierek
|
herri
literatura tradiziozko erara idazten bazekiela. 1932ko martxoa apirilaren Gure> Herrian adierazi zuen La, ttek Georges Lacombe zela, Julio Urquijorekin batera, gizon jakintsuena euskal gaietan.
|
|
|
Eskual herriaren> Alde.> Eskual
|
herri
zaleen> chedeak> baitezpadako> chehetasun> batzuez> laburzki> rgituak, > Baiona, Imprimerie La Presse, Baiona, 1933.
|
|
2008
|
|
|
Batzuek, ezer ez. Beste batzuek beren
|
herri
langileen momentuko inspirazioaren esku uzten dute testu kriptikoak, itzultzearen, erantzukizuna; lan horren arrakasta edo porrota, jakina, langile horien trebetasunaren araberakoa izaten da.
|
|
|
Herritarrak blokeka ematen du Administrazioak eskatzen dion informazioa, beti gidatuta, beti zainduta. Horrelako aplikazio informatikoetan diru dezente gastatzen ari da Administrazioa, baita
|
herri
langileak prestatzen ere, beren hizkuntza kalitateak hobera egin dezan.
|
|
|
Izen hauek agertu diren eremuan iberiar jatorrizko izenak ere aurkitzen dira, Geseladin, > Turciradin, > Gurtaanbas, > eta Ascoliko brontzean segienses>
|
herri
izenaren azpian zerrendatzen direnak: Sosinaden, > Urgidar, > Nalbeaden, > Umargibas, > Luspangibas, > e.a.
|
|
|
Bigerri>
|
herri
izena oraingo Bigorre ren aurrekoa da dudarik gabe; gero Bearn
|
|
|
/ Biarno> emango duen Benearnum> izenak agian euskarazko behe rekin lotu daitekeen osagarria du; Tarbelli>
|
herri
izena galoaren aldetik (ik. galozko tarbo >, zezen?) zein euskararen aldetik azal daiteke (eusk. bel>, beltz?) eta sic> de> caeteris.
|
|
|
Azkuek zeuzkan abantaila eta oztopoak ugari ziren. Alde> Oraindik
|
herri
kultura bizi bizian egotea. Bigarrenik beste kulturen ezagutzak ematen zion beha rrezko urruntasunaren edukitzea.
|
|
|
Bestalde hizkuntza duinaren obsesioarekin eta erdaldunek euskaldunetan sartu
|
herri
jakituriaren gaitzespena gainditu nahi zuen.
|
|
|
Gure
|
herri
kulturan batik bat, haurrekin Euskal> Erriaren> Yakintzako> abesti eta ipuinak erabilgarri dira. Gero etnografiaren aldetik datoak ekartzen dituzte eta hobe ki egin nahi badugu, badugu zer egina aldaera biltzen ezen uste baitut herri kultura ren laurdena ere ez dugula bildu.
|
|
|
Gure herri kulturan batik bat, haurrekin Euskal> Erriaren> Yakintzako> abesti eta ipuinak erabilgarri dira. Gero etnografiaren aldetik datoak ekartzen dituzte eta hobe ki egin nahi badugu, badugu zer egina aldaera biltzen ezen uste baitut
|
herri
kultura ren laurdena ere ez dugula bildu. Kantuekin talde bilketak abiatu dira Antton Valverderekin Hegoaldean eta egin ziren Zuberoan Martzel Bedaxagarrren taldeare kin, zoritxarrez Mauleko Ondarearen> Etxean> argitaragabe daudenak.
|
|
|
Horixe zen Azkueren kezka bat. Haren altxorra ez da Oiarzungo urre meatzak irudi agortua, baina J. M. Satrustegik euskal mitoen galera eta ez eraberritzeak kezkaturik zegoene an, arrenkura berdina zeukan, ahoz galtzen direnak
|
herri
jakintza horretan aurkituko ditugu gure arbasoek, aukeratu, hobetu ogasunak. Noski, corpus baten duintasuna dela-eta, iritziak iritzi, herri baten kulturan agrikulturan bezala lore, gari, arto eta patata egin ote daiteke lur, lohi eta zimaur arruntik gabe?
|
|
|
Haren altxorra ez da Oiarzungo urre meatzak irudi agortua, baina J. M. Satrustegik euskal mitoen galera eta ez eraberritzeak kezkaturik zegoene an, arrenkura berdina zeukan, ahoz galtzen direnak herri jakintza horretan aurkituko ditugu gure arbasoek, aukeratu, hobetu ogasunak. Noski, corpus baten duintasuna dela-eta, iritziak iritzi,
|
herri
baten kulturan agrikulturan bezala lore, gari, arto eta patata egin ote daiteke lur, lohi eta zimaur arruntik gabe?
|
|
|
Cartulario de Sam Millán de la Cogolla, 179 or., bezer. or., 96). Galarza>
|
herri
des populatua, galar >, tronco seco, delakotik).
|
|
|
IX eta X mendeetan goiko lurretatik, eta, hurbilago, euskaraz hitz egi ten zuten Arabatik jaitsiriko euskaldunen adierazpena litzateke egungo toponimia, ezen eta, isladatzen den euskararen tipologia mendebalekoa> da, gehien bat, aitz/ atx, > soro/ solo, > berri/ barri, > hiri/ uri/ > uli>/ ulli> (poblado), urritz/ urretx> (Urrez> toponimoa), dui> atzikia, beltz/ baltz> aldakiak azaltzen dira, nahiz ez beti. Ezin da ahantzi Errioxako
|
herri
eta populazioen izendegietan nabarmen direla uri> (poblado) osagaiez amaiturikoak, Otxanduri, > Ollauri, > Nafarruri, > Gipuzuri, > Galbarruli, > Semenuri, > Herramelluri> modukoak Toponimo hoiek, noski, errepoblazio baten adierazle dira uri> delakoak, poblado, esan nahi baitu, eta, hain zuzen, mende baleko euskaran (Bizkaian eta Araban goikoen moldera Enekuri, > Maruri, > Obekuri, >, eta abar agertzen direlarik).
|
|
|
Bestalde, kontuan edukitzekoa da Elizaren era kunde administratiboak mende askotan, nolabait, aspaldiko bereizketa dialektalaren adieragarri izan zirela, Calahorrako eliz-barrutiak, adibidez, Gipuzkoan egun biz kaiera mintzatzen duten lurrak bere esparrukoak zituen. Banaketa administratibo bera Elizaren aldetik Iruñeako eliz-barrutiari dagokionez, ezen egun goi nafarrera min tzatzen duten
|
herri
gehienak (Hondarribia, Irun, Oiartzun, eta abar...) Nafarroako eliz barrutian sartzen ziren, aspaldiko baskoin tribuaren lurraldetasun aztarnak gordez.
|
|
|
Eskualdearen toki malkartsuak, herriak komunikabide zabaletatik, gehienbat, aparte kausitzeak, geografiaren isola menduak eta demografia urriak lagundu bide diote iraupen horri. Hain zuzen, Pradoluengo aldean ez ezik, Valdelagunan barreiatzen diren
|
herri
eta alorretan euskal toponimiak iraupen lehia berezia erakusten digu, eta, aldiz, asko murritzagoa Bureba, Oca eta Arlanzón ibaiaren erdi eta azken ibilbidean, non gure lurrei mendiek jada ez dien beharrezko babesa eskaintzen.
|
|
|
Orobat, Burgosko lurretan ematen diren beste toponimo tipi eta nagusiak aipa garri, Arandio mendizerraren urrunean aurkitzen direlarik ere, > Urbel, > Zalduendo, > rez, > bezala. Kurioski, euskal toponimia sarria den tokietan ere egun go toponimia nagusia, gehienbat (Ezkerra, > rez> eta beste urri batzuk kenduta) gaz telaniaztatua aurkitzen da, Pradoluengo, Fresneda, Pradilla, Santa Cruz del Valle, Avellanosa, Eterna
|
herri
izenetan suertatzen denez, nahiz bertako toponimia tipi gehiena aintzinako euskaltasunaren lekukotza esanguratsua gorde. Auzia, bada, topo nimia nagusia (erdalduna) eta tipia (euskalduna) artean datza; administrazioak eta gaztelaniar mintzairaren gailentasun sozialak eragin handia ukan du aspaldidanik toponimo nagusien erdalduntze horretan, tipiek, aldiz, modu soilagoan euskaldun jarraitzeko oztoporik aurkitu ez dutela.
|
|
|
Iker 6, 320 orr.). Zalduena> (lursaila; ildo beretik Zalduendo>
|
herri
izena Burgos eta Arabako lurretan, lat. saltum etik). Zumulengo> > belardia, erreg.
|
|
|
Vizcaína> (lur-saila, ereg. 6, 149, Vizcaínos>
|
herri
izena ere bada eskualdean). Zaballa> (lur-saila; erreg.
|
|
|
Merino Urrutiak berak aitortzen digunez, bere aportazioak partzialak ziren eta, gehienbat, l932 alde an Guilermo Riitwagen en emaztekiak ahoz bilduriko lekukoetara mugatuak. Guk hemen aipatzen
|
herri
asko ikuskatua dugu eta bertako lekuko batzuen ahozko testi gutza ere jasoa, kartulario, kastatro eta jabetzazko erregistroetan bilduriko idatz adie razpenez gain.
|
|
|
(negro) ren aldakia, bestelako barri, > ago, > ran> eta antzekoen ildotik. Baskuñana> (Bascuñana, >
|
herri
toponimo nagusia* Vascuniana> batetik, Báscones, > Vasconcelos> gentilizioen antzekoa). Bastolo> (Bastola>?, > erreg.
|
|
|
Aspaldi aipatu diegu, azkenen goz, maiatzean, Trebiñu uriko Udaletxean, Henrike Knörr, Jose Antonio Gonzalez Salazar, Koldo Zuazo eta Roberto Perez de Viñaspre mahaikideei. Interesgarria izan go bailitzateke aztertzea Trebiñuko artziprestazgoa; buru Argantzon, hartzen bailituz te, ez bakarrik egungo barrendegiko parrokiak, 1955erarte Kalahorrakoak bestalde, sekula santan ez Burgoskoak, gehi Gasteizko elizbarrutia sortu arte XIX. mendearen erdialdean, baita ere Arabako zenbait
|
herri
, hala nola, Urizaharra. Portal, euskal idaz lea ez ote zen Urizaharrako semea izango eta bukatu Trebiñuko artzipreste Argantzonen?
|
|
|
Euskararen eta euskalkien aldetik, nik dakidala, ez ordea. Noski, hori ikertzeko Ganboa eskualdearen hedadura desberdinak kidekatu behar lirateke, alegia, gauza bat dela Ganboa artziprestazgoa, beste bat, ibar osoa eta hirugarrena, ibar administratiboa, alegia, lehen Ganboako Udala zena, 1957an des agertua, urtegiak zenbait
|
herri
urperatu zituenean. Eliz eskualdeak 21 herri hartzen zituen.
|
|
|
Noski, hori ikertzeko Ganboa eskualdearen hedadura desberdinak kidekatu behar lirateke, alegia, gauza bat dela Ganboa artziprestazgoa, beste bat, ibar osoa eta hirugarrena, ibar administratiboa, alegia, lehen Ganboako Udala zena, 1957an des agertua, urtegiak zenbait herri urperatu zituenean. Eliz eskualdeak 21
|
herri
hartzen zituen. Arabari dagokionez, eta baita ere Nafarroako Lizarra merindadealdeko zati bat, Berberiego artziprestazgoaren hedadura ere aztertzekoa litzateke, bertan egon
|
|
|
Hobeto zehaztu behar litzateke hau, zeren eta Iraurgi, egungo Azpeitia, Azkoitia iza nik, Zestoako parrokiak Soreasukoak izan baitzitezkeen. Beste batzutan kidekotasu na argi dago,
|
herri
batzuk zehazteko badaude ere. Baina, ikerketa, hiru parametro zehatz hauekin egiteke dago, alegia, eliza, foru, hizkuntza loturei buruzkoa.
|
|
|
Nafarroan ez bada ere, Alfontso Irigoienen eraginez eta erabakiz, Aragoira pasatu zen eskualde handi bat, elizak Valdonsella deitua. 1745erarte, 48
|
herri
, eskualde horietakoak ziren eta ez Aragoikoak, gero pasatu ziren, eta gaur ere hala dira, Jakako elizbarrutira. Lehenago, Erdi Aroan, galdu zituen Exea, Tauste,
|
|
|
liburukian pista jakingarriak ematen ditu,. Gipuzkoako eliz administra zioan ere kargu garrantzitsuak izan zituen, Gipuzkoako Artziprestazgo Nagusian: Asteasu eta beste zenbait
|
herri
biltzen zituen Herniobea korriedoko diputatu gisa azaltzen zaigu aurrena eta, ondoren, Gipuzkoako Atziprestazgo Nagusiko diputatu nagusi?. f. Una esposicion en bascuence del citado Astete que trabajé con encargo de la Venerable Hermandaz de Erniobea?. f. El dialecto en que se escriben las instruc ciones es un medio entre el de Beterri y el de Goyerri. Su diferencia del de Hernani y San Sebastian v.g. en> e, > e, > e, > e, > que es segun el modo de San Sebastián; y en el nuestro dezue, due, duanac, duenac, dituzue, ditue?.
|
|
|
Euskararen aldaera geografikoen hautapena komunikazio ekintza gertatzen den eremuaren luze zabalarekin lotu izan da inoiz. Esate baterako,
|
herri
, eskualde eta nazio esparruen hedabideek hurrenez hurren herriko hizkera, eskualdeko euskalkia eta Euskara Batua erabili luketela aldarrikatu du Zuazok (2000). Edonola, aldaera geografikoaren hautapena komunikazioaren xedeekin ere lot daiteke eta ikuspegi honetatik, kode bat baino gehiago menderatzen duen hiztunak aukera gehiago ditu komunikazio egoeretara moldatzeko3 Adibide bat ematearren, bi kode edo gehiago dituen hiztunak eremu nazionaleko hedabidea den telebistan edo irratian batean dagoelarik, aukeran izango du bere euskalkiaz hitz eginez, bere izaera eta jatorriaren berri emateko, edota bere hizkera bereko jendearekiko hurbiltasuna adierazteko, edota beste hizkera batzuk dituzten hiztunekiko distantzia agerian uzteko eta beraz, berbaldian nabariki inplikatzeko, edo euskara batua erabiliz, berbaldi autonomoagoa egiteko.
|
|
|
Jakina, horrek ez du esan nahi, bestelako erabilerarik ezin egon daitekeenik. Esate baterako, puntako ikerkuntza zientifikoa egiten duen laborategi batean
|
herri
bereko hiztun bik lan egiten badute, egiten ari diren puntako saioari buruz, alegia, oso gai berezituaz, era informalean eta beren herriko hizkera erabiliz ari daitezke: komunikazioa ziurtatuta dago, baina sortuko duten berbaldi hori ez da izango zientziaren esparruko ereduzko berbaldia.
|
|
|
Kontzeptualizazio lan honetan Günter Bellmann ek (1998). Base dialektala? kontzeptua erabiltzea proposatzen du, eremu txiki baten,
|
herri
txikietan batez ere, berba egiten den eta estandarrarekin hizkuntz ezaugarri kopuru handienaz bereizten den aldaera izendatzeko. Alemanaren eremuan %10 inguru izango dira base dialektalean mintzatzen direnak.
|
|
|
dituztenak, senar edo emaztea bertakoa dutenak, inoiz ez dutenak irakurtzen eta kanpoko berbakera inoiz entzun bakoak), errealitatea jada ez da hori; hori baino nabarragoa da. Hizkera edo
|
herri
baten ordezkari ezin da, besterik gabe, ezaugarri horiek biltzen dituen jendea izan; ez hizkuntza kontuetan, ezta bizitzaren gainerako alderdietan ere.
|
|
|
–herrikoa? zutabean
|
herri
edo inguru horretan dialektologia tradizionalean biltzen diren bezalako datuak (jende zaharrei, herriko semeei, herritik irten gabekoei... jasoak); zutabe honetan, hizkuntza iraunkortasuna, neurtu gura izan da, herriko hizkerari zaion atxikimendua, alegia.
|
|
|
hau da, jakintza horiekiko guztiekiko
|
herri
ideia eta sinesmenak. George P. Murdock ek honela definitzen du etnometerologia:
|
|
|
Beraz, definizio honen bidez etnometeorologiak zein esparruri heltzen dion jabetzen gara: fenomeno meteorologikoak ez ezik, zeruan izaten diren gertaera guztiak ere aintzat hartzen dira, baina
|
herri
ikuspegi batetik, ez meteorologiak, jakintza gisa, nola ikusi eta azaltzen dituen. Lan honen helburua ez da izango fenomeno meteorologikoen zientzia ikuspuntua adieraztea, bai, ostera, hartaz baliatzea taxuzko sail kapenak egin ahal izateko.
|
|
|
Gaia jorratzeko era berria bada ere, nola edo hala, zeharka edo zuzenean eta arlo zehatz bati ekinez, barreiaturik, meteorologia lexikoa gogoetabide eta idazpide duten hainbat lan topa dezakegu. Egile askok
|
herri
bateko hizkera jasotzen eguraldiaren gaineko hitzak bildu dituzte. Beste batzuk, aldiz, fenomeno meteorologikoen arlo zehatz bat gidari zutela, ahalik eta berba gehien biltzen ahalegindu dira.
|
|
|
El arco iris y la vía láctea en Guipúzcoa. RIEV XXII 1931 Artikulu horretan, lehenengo eta behin, Gipuzkoan 1931n ostadarra adierazteko erabiltzen ziren 71 hitzen berri ematen du,
|
herri
eta eskualdeka sailkatuta. Artikuluaren bigarren zatian hitz guztien balizko etimologiaz aritzen da eta azkenik, Esne bidea edo Santiago bidea euskaraz nola esan gaiaz jarduten du.
|
|
|
Donostia, 1989 Meteorologia zientifikoaren hiztegia eta artikuluak biltzen ditu. Guztira 234
|
herri
hitz dauzka, gainerakoak berba zientifikoak dira. Oso liburu baliagarria.
|
|
|
Je ne dis pas non, de même que je ne nie pas que les sermons de leurs curés les plus instruits et que souvent même le langage ordinaire des personnes les mieux élevées soient non seulement en guipuscoan, mains même dans la variété la `plus pure de Beterri?. Bergarako handi jendeak, beraz, Beterriko euskara giputza erabiltzen zuen
|
herri
xehearen gandik bereiztearren, baina, jakina, euskarak osasun eta bizitasun hobea zuen garaiko kontuak dira horiek, eta oso eremu euskaldun eta euskaltzalean gertatutakoak. Euskal Herriaren historian salbuespenak, azken batean.
|
|
|
Zeharo bestelakoa da, ostera, joan den hamarkadotan Euskara Batuaren inguruan zabaldu den irudia: euskara onarekin, euskara jasoarekin berdindu dute askok eta askok Euskara Batua, eta gertatu dena ikusteko, geure inguruko edozein
|
herri
euskal dun har dezakegu adibide.
|
|
|
Hiztun natiboak izan ohi dira eredutzat hartu ohi direnak, eta hiztun berriak dira eredu horretara hurbiltzen ahalegintzen direnak. Euskal Herrian ere, beraz,
|
herri
euskaldunak izan behar dira hizkuntzaren gunea hemendik aurrera.
|
|
|
Herri euskaldunetan bertako hizkera erabili eta indartu behar da
|
herri
barruko ahozko jardunetan: Haur Hezkuntzan, Udalean eta herritarrekin hartu eman zuzena duten gainerako administrazio esparruetan, herri barruko irrati eta telebista saioetan, Elizan, batzar eta hitzaldietan, eta, jakina, lagunartean eta familian.
|
|
|
Herri euskaldunetan bertako hizkera erabili eta indartu behar da herri barruko ahozko jardunetan: Haur Hezkuntzan, Udalean eta herritarrekin hartu eman zuzena duten gainerako administrazio esparruetan,
|
herri
barruko irrati eta telebista saioetan, Elizan, batzar eta hitzaldietan, eta, jakina, lagunartean eta familian.
|
|
|
|
herri
barruko zereginetarako denean. Beste kontu bat da herri jakin bateko eskoletan, lantegietan, udaletxeetan, eta ezinbestean Euskara Batua erabili beharreko gainerako esparruetan izan behar den jokabidea.
|
|
|
herri barruko zereginetarako denean. Beste kontu bat da
|
herri
jakin bateko eskoletan, lantegietan, udaletxeetan, eta ezinbestean Euskara Batua erabili beharreko gainerako esparruetan izan behar den jokabidea.
|
|
|
Alde batetik, errazago lortuko dugu beste alderdi batzuetatik
|
herri
jakin batera joandako euskaldunak bertakotzea. Laminaciones lantegian lan egiteko Lesakara joan den bizkaitarrak, esate baterako, jakin egin behar luke heldu> den, > eginen, > ortzeguna, > ra, > solastu> zer diren, eta hori jakinda, errazago ekanduko da Lesakako bizimodura.
|
|
|
Egitasmo berri hau aurrera eramateko, ezinbestekotzat jotzen dut irakaskuntzan,
|
herri
barruko hedabideetan eta herri barruko administrazio erakundeetan iraultza bat egitea.
|
|
|
Egitasmo berri hau aurrera eramateko, ezinbestekotzat jotzen dut irakaskuntzan, herri barruko hedabideetan eta
|
herri
barruko administrazio erakundeetan iraultza bat egitea.
|
|
|
Herri euskaldunetan,
|
herri
horietako euskara erabiltzeaz gainera, herri horietako hizkeratik abiatu behar da Euskara Batua egiterakoan ere: noia> > > noa> eta kantsau
|
|
|
Herri euskaldunetan, herri horietako euskara erabiltzeaz gainera,
|
herri
horietako hizkeratik abiatu behar da Euskara Batua egiterakoan ere: noia> > > noa> eta kantsau
|
|
|
Herri euskaldun askotan, irakasleek, eskola barruan ez ezik, eskola barrua bada-eta hizkera estandarraren esparrua!?, eskolatik kanpo ikasleen gurasoekin edo ikasleekin eurekin elkartzen direnean ere, Euskara Batuan egiten dute, horixe delakoan hizkera jasoa. Herri euskaldun askotan,
|
herri
barruko irratia edo telebista sortzen denean, Euskara Batuan egiten dute, horixe delakoan hizkera jasoa. Azken batean, herri euskaldun askotan, Euskara Batua erabiltzen da jardun jaso guzti guztietan.
|
|
|
Herri euskaldun askotan, herri barruko irratia edo telebista sortzen denean, Euskara Batuan egiten dute, horixe delakoan hizkera jasoa. Azken batean,
|
herri
euskaldun askotan, Euskara Batua erabiltzen da jardun jaso guzti guztietan.
|
|
|
Herri euskaldun askotan, euren hizkera txarra dela, euren hizkera ezgauza dela sinestu du herritar xeheak, eta zein gurasok erakutsiko die bere seme alabei txarra eta ezgauza den euskara! Txarra eta ezgauza dena gorde eta izkutatu egiten da, eta horrelaxe galdu da bertako betiko euskara, Euskal Herriko
|
herri
askotan.
|
|
|
Euskal Herriko
|
herri
askotan, ikastolara eta eskola euskaldunetara bidali dituzte gurasoek euren seme alabak, eurek ez zekiten euskara, ona, ikastera.
|
|
|
Baina beste urrats bat ere egin da Euskal Herriko
|
herri
askotan: gurasoak eurak ere ikastetxeetara doazen seme alaben euskara, ona?
|
|
|
ikasten hasi dira. Eta hori dela eta, Euskal Herriko
|
herri
askotan, ea zer opari nahi duten euren zorionetarako> galdetzen hasiak dira gurasoak seme alabei, edota ea eskolan pelotan> jolasten> ote duten galdetzen ere hasiak dira. Gurasoek, jakina, urtebetetzea>/ > eguna> eta pelotan> jokatu> esan ohi dute euren bizi guztian, baina euren bizi guztikoa, euskalgaiztoa?
|
|
|
Jose Paulo Ulibarri() arabarrak, albaitaria ogibidez?, urte askotan
|
herri
administrazio eta politikagintzan parte hartu zuen. Abandoko hainbat kargu publiko bete eta herri horretako ordezkari izan zen Gernikako Batzarretan.
|
|
|
Jose Paulo Ulibarri() arabarrak, albaitaria ogibidez?, urte askotan herri administrazio eta politikagintzan parte hartu zuen. Abandoko hainbat kargu publiko bete eta
|
herri
horretako ordezkari izan zen Gernikako Batzarretan. Joera poli tiko absolutista zuen, Amundarainek ez bezala.
|
|
|
Hori dela eta, Hirurteko Liberalean, erregimen politiko berria euskaldunen artean zabaldu eta sendotzeko lan egin zuen. Horregatik, eskoletan erabili beharreko eskuliburua edota
|
herri
txikieneta ko biztanle guztiek ere ezagutu behar zuten legea euskaratu zituen. Bi kasuotan Amundarainek hitz teknikoak behar zituen, zuzenbideko berbak, hain zuzen ere.
|
|
|
Interesgarriagoa deritzot aldaketaren arrastoari jarraitzeari; bestela esan, orain 80 eta 50 urte inguru dauzkaten pertsonen hizkerari begiratu, eta noiz, nola, zeinen aurrean eta zertarako darabilten aldaera bata edo bestea aztertzea. Horrela, hizkuntza baten egoerarik naturalenaren barreneko berezko aldaketa aztertzera irits gintezke, baina
|
herri
batean, Zaldibian, euskara batuaren oldarrak zerikustekorik ez duen garai bateko aldaketa gainera. Honelako iraultza baten aurretik izandako hizkuntzaren berezko jokaera da aztertu nahi dudana.
|
|
|
|
herri
()
|
|
|
–Hainbat sarreratan hitzaren maila adierazi da, behe mailakoak, lagunartekoak eta
|
herri
koiak eta goi mailakoak edo jasoak, literarioak etab. bereiziz?.
|
|
|
Lehen ere esan dizuet Euskalkien> hor ari dela egitasmo bakar bat edo irizpide bakar bat edo bate ratu bat prestatu nahian Euskaltzaindiari proposamen orokor bat egiteko. Bestetik, Komunikabideen> ere Jagon sailekoa dugu, eta komunikabideen lantalde horretan ez daude EITB eta Euskaldunon> Egunkaria> bakarrik; izan ere, hortxe baitu te beren lekua Topaguneko
|
herri
aldizkarien ordezkariek ere, herri aldizkarien eta irrati txikien bidea eta kezkak agertzeko lekua. Eta kezka horien artean, bistan da, euskalkien erabilerari dagokion kezka ez da txikienetakoa.
|
|
|
Lehen ere esan dizuet Euskalkien> hor ari dela egitasmo bakar bat edo irizpide bakar bat edo bate ratu bat prestatu nahian Euskaltzaindiari proposamen orokor bat egiteko. Bestetik, Komunikabideen> ere Jagon sailekoa dugu, eta komunikabideen lantalde horretan ez daude EITB eta Euskaldunon> Egunkaria> bakarrik; izan ere, hortxe baitu te beren lekua Topaguneko herri aldizkarien ordezkariek ere,
|
herri
aldizkarien eta irrati txikien bidea eta kezkak agertzeko lekua. Eta kezka horien artean, bistan da, euskalkien erabilerari dagokion kezka ez da txikienetakoa.
|
|
|
Baliabideen urritasunak, administrazioen axolagabekeriak, bazterketak eta hizkuntza kontzientziazioaren maila txikiak ez dute ahalbidetu eki men propio garrantzitsurik. Nolanahi ere, ezin bazter utzi euskararen (euskalkien) eta euskal kulturaren aldeko
|
herri
mugimenduak (aldizkariak, telebistak, irratiak...) eta eskolak (herri eskolak eta ikastolak), horiexek mantendu baitute, hein batean bede ren, euskararen sua Nafarroan. Den denetan uztartu dira euskara batua eta euskalkiak.
|
|
|
Baliabideen urritasunak, administrazioen axolagabekeriak, bazterketak eta hizkuntza kontzientziazioaren maila txikiak ez dute ahalbidetu eki men propio garrantzitsurik. Nolanahi ere, ezin bazter utzi euskararen (euskalkien) eta euskal kulturaren aldeko herri mugimenduak (aldizkariak, telebistak, irratiak...) eta eskolak(
|
herri
eskolak eta ikastolak), horiexek mantendu baitute, hein batean bede ren, euskararen sua Nafarroan. Den denetan uztartu dira euskara batua eta euskalkiak.
|
|
|
3 Berriki arte arrunta izan da Baztan aldeko
|
herri
eskoletan irakasleak ikasleari etxeko euskara zuzentzea, konparazio baterako, haurrak" lauretan hogei" erran, eta irakasleak honako hau erantzutea: " ez da lauretan> hogei esan behar, lau > rogei> baizik".
|
|
|
oinarri oinarriko ezaugarriak zein diren jakiteko. Ez da euskalki edo
|
herri
hizkeren jakintzan sakontzeko ikastarorik
|
|
|
Nolanahi ere, oraino lan gaitza dugu egiteko, batez ere euskara batua eta eus kalkiak zer diren errateko jendeari. Irakaskuntzan,
|
herri
komunikabideetan edo admi nistrazioan lanean ari direnek, oro har, ez dute garbi gai hau. Batzuek euskalkiak eta batua bi multzo isolatu eta aldaezintzat dituzte; bertze batzuk, aldiz, batuaren kontra egon gabe euskalkien alde ere badaude, baina ez dakite nola landu gaia...
|
|
|
Lehen multzoa euskalki marka dara maten hitzek osatzen dute. Horrelakoetan" hobe" hori Euskal Herri osoari begira idazten diren testuetako erabilerari soilik dagokio, eta hitz edo aldaera horiek egokiak dirateke beste kasu batzuetan, Herria> astekarian, Bizkaia> gehiga rrian edo
|
herri
aldizkarietan idazterakoan, adibidez. Bigarren multzoa bestelakoei, hots," zigarro" >[...] 2 Heg.>' ziga rro txikia' h. zigarreta" > edo" partidu> Heg.
|
|
|
Gramatikan zer pasatzen den?, Eman dezagun, Pedro Yrizarrek ez baitu zube reraren aditza eman, baina Bizkaikoan bezala da,
|
herri
batetik bestera aditz formak kanbiatzen dira. Azken urteotan aditz forma bat hautatu da, euskara batutik hurbilena eta hori ikastolan irakasten, hori erabiltzen da irratietan eta gramatikan zerbait indar egin da.
|
|
|
Ez ditugu, ordea, beste muturrekoak ere ahaztu behar. Ez da egokia, eta ez,, euskara batuaren kausagatik bakarrik, Bizkaiko
|
herri
euskaldunetako haur txikienekin sistematikoki kilimak, > keta, > ronpatu> eta kausitu> bezalako hitzak era biltzea, bertoko kili kiliak, > zati, > okertu> edo aurkitu> ezagunagoen ordez. Euskara batuaren aitzakiaz, ez toki horretako ez inongo den euskalgaiztoaz egindako kartel aldrebesak jartzea ere astakeria galanta da, edo Gipuzkoako herriko jaietako progra mak agian zuberotarrek hobeki ulertuko luketen euskaraz idaztea, eta gisa honetako ganorabakokeriak.
|
|
|
Beste
|
herri
guztietan bezala, dialektoek beren tokia, batez ere, maila mintzatu informalean daukate, etxeko giro eta lagunen artean, eta gurean, oro har, jendea jato rriz eta txikitandik euskalduna den herrietan bereziki. Horrek ez luke esan nahi, mun duko gainerako herri zibilizatu guztietan gertatzen denez, irakurtzearen eta kultura jasoaren eraginez, zenbait forma mintzatu aberrante, laburtuegiak, erdarakadaz josiak etab. pixkanaka landu eta eredu batura hurbiltzen joatea komenigarria ez denik, toki urrunetako euskaldunok elkar ulertuko badugu, ez baitut uste, zenbaitzuek pentsatzen omen dutenaren kontra, euskaldunik hoberena sekula santan ezer irakurri gabea denik.
|
|
|
Beste herri guztietan bezala, dialektoek beren tokia, batez ere, maila mintzatu informalean daukate, etxeko giro eta lagunen artean, eta gurean, oro har, jendea jato rriz eta txikitandik euskalduna den herrietan bereziki. Horrek ez luke esan nahi, mun duko gainerako
|
herri
zibilizatu guztietan gertatzen denez, irakurtzearen eta kultura jasoaren eraginez, zenbait forma mintzatu aberrante, laburtuegiak, erdarakadaz josiak etab. pixkanaka landu eta eredu batura hurbiltzen joatea komenigarria ez denik, toki urrunetako euskaldunok elkar ulertuko badugu, ez baitut uste, zenbaitzuek pentsatzen omen dutenaren kontra, euskaldunik hoberena sekula santan ezer irakurri gabea d...
|
|
|
irakaskuntza, litera turgintza, ikerkuntza, administrazioa, seinalizazio kartelak, hedabideak etab. Horrek ez du esan nahi, jakina, gaurko euskaldunon egoera soziolinguistikoa kontuan izanda, lexi ko eta sinonimoen erabileran, batzuetan tokian tokiko egokitzapenak gaitzestekoak dire nik, gure hizkuntz koktela oraindik behar bezain irabiaturik ez dagoelako, baina beti ere eredu batu literarioa errespetatuz (amama/ amona/ amandre/ amatxi, > apur/ pixka/ poxi/ amiñi, > ahalke/ lotsa, > artez/ zuzen, > aurkitu/ topatu/ idoro/ ediren/ kausitu, > debekatu/ galarazi, > gurdi/ orga> hitz/ berba/ ele/ mintzo, > irten/ atera/ jalgi/ ilki, > jausi/ erori, > jolasean/ olgetan, > nahi/ gura, > neba arreba/ haurride, > ondo/ ongi/ ontsa, > txakur/ or, > txerri/ urde...) > tradiziorik gabeko txokokeria, laburpen, arrunkeria edo aldaera dialektal hutsei sarrerarik eman gabe: arkitu, > arpel, > arrai, > artzai, > erten, > galazo/ galazi, > ipui, > iten> > mahain, > Eta ez nituzke aipatzeke utzi nahi
|
herri
hizkeren aitzakiaz aspaldion bazterretan agertzen hasi zaizkigun merenderue, > > karroak, > edo biberoak> bezalako erdarakada gordin horiek.
|
|
|
dar eta era idatzietan maizenik agertzen denaren ondoan, sokatira antzuan, bigarren mailako beste fantasma absurdoak ere mantendu guran. Estandarizazioak, neurri han diz, itxura idatzia, nortasun grafikoa finkatzea eta kontsakratzea esan nahi du, eta ondorioz,
|
herri
zibilizatuetan behintzat, inori ez zaio irakasten tradizio idatzi gabeko aldaerarik edo literatura modernorik ez duen dialektorik. Hizkuntza batean alfabeta tzeak irakurtzeko aukera zabalduena eskaintzea esan nahi baitu.
|
|
|
Hizkuntza batean alfabeta tzeak irakurtzeko aukera zabalduena eskaintzea esan nahi baitu. Erdaldun maisu bati, adibidez, ez litzaioke burutik pasatuko, ikasleen erraztasunaren aitzakiaz, bere
|
herri
ko analfabetoei eso> y, > to> edo pos> modukoak irakastea, esaten diren modu berean behintzat, horien forma estandarrak baizik.
|
|
|
Beldur naiz, euskara batua euskalkien arteko eztabaida, beste behin ere, idatzi ra ez ote dugun mugatzen, arazorik larriena ahozkoa dugunean. Orain
|
herri
batzuetan ahoz esaten den eran idazten dabiltza: alabia> bada ahoz, halaxe idatzita.
|
|
|
Leku batzuetan agertu den joera,
|
herri
herrikoa idatzi gura izatea, agian, ikus pegi honetatik behatu genuke: hiztunok badakigu berbetak ez direla tresna objektiboak eta sozialki neutroak, ezen esanahia trasmititzen dutelarik, talde sozial eta etnikoen identitatearekin loturik baitaude, eta ondorioz, eragina dute hiztunen jarreran.
|
|
|
Bigarrena, zein euskaldunek ez ditu entzun berben forma osoak, bertsolarien aho tan, elizan, kantaren baten edo telebistan? . Bizkaiera batu modukoa egiten genduan ber tsolariok, ez
|
herri
herrikoa, euskara batua sortu arte be, esan zidan Jon Lopategik.
|
|
|
Xao> da laguntzailea, dio> batuan. Deutso> oso arrotz ikusten da
|
herri
horretan. Dio> hurbilago dute bai soinuz eta bai geo grafiaz.
|
|
|
Gainera gogoan izan dezagun Kontzejupetik> aldizkaria barne kontsumokoa dela, Oñatin irakurtzen dela, eta ale batzuk agian Bergaran edo Arrasaten, eta
|
herri
horie takook ere gustura irakurtzen ditugula Oñatiko euskera onean idatzitako testuak. Azken batean, Amandriak> entzuteak edo irakurtzeak ez diola inori kalterik egiten, eta bai askoren begiak eta belarriak gozatzen.
|
|
|
Mitxelena baina, ez genuen hizkuntzalari hutsa. Jakituriaz eta
|
herri
senaz ongi horniturik egoteaz gainera, euskaldunon herri psikologiaren ulertzaile bikaina ere bazen. Beti testu idatziaz ez bada ere, hark gauzak esateko eta egiteko modu berezia zeukan, eta euskara batuaren formaz ez eze, proiektua ulertzeko eraz eta bera bide ratzeko prozeduraz ere uste baino eredu jarraipide gehiago utzi zizkigun.
|
|
|
Mitxelena baina, ez genuen hizkuntzalari hutsa. Jakituriaz eta herri senaz ongi horniturik egoteaz gainera, euskaldunon
|
herri
psikologiaren ulertzaile bikaina ere bazen. Beti testu idatziaz ez bada ere, hark gauzak esateko eta egiteko modu berezia zeukan, eta euskara batuaren formaz ez eze, proiektua ulertzeko eraz eta bera bide ratzeko prozeduraz ere uste baino eredu jarraipide gehiago utzi zizkigun.
|
|
|
Argi utzi nahi dut, jakina, euskalkietara itzuli nahi horretan maila ugari eta ñabardura franko direla, eta kasu guztiak ez direla zaku berean sartzekoak. Alde bate tik, badira hasierako euskara batu formalegi eta akademizista hark falta zuen freskota suna norbere euskalkiaren berezkotasunean berreskuratu gura izan dutenak, lagun eta senide arteko harremanen erregistroa, adibidez, eredu batuari
|
herri
hizkera txertatzean
|
|
|
2 Kasu nabarienetako bat aste egunen eta hilabeteen izenena dateke: aspaldiko urteotan Euskal Herrian argitaratzen diren egutegi gehienek eredu batuko izenak besterik eskaintzen ez dituztenean, eta, zenbait baserritako lagunek salbu, kale giroko jende gehienek, era batuak ez badakizkite, enerue, > febrerue, > etab. besterik esaten ez dutenean,
|
herri
mai lako hizkuntza mintzatu zein idatzian behialako forma dialektalak birpiztu nahi izateak ez dirudi premiazko ez bidez koa denik. Bestalde, gaurko gizartean dugun lekualdaketa ugari eta toki ezberdinetako euskaldunen arteko ezkontza mistoak gogoan izanda, zaila da hiri handietan eta ez hain handietan ere ume euskaldun talde homogeneoak aurki tzea, proposatzen diren euskalki egokitzapen horiek praktikara eramateko, eta are zailagoa izango da, zalantzarik gabe, etorkizunean.
|
|
|
jendea literaturarik gabeko azpieuskalkietan alfabetatu nahi izatea; kultura jendeaga na hurbiltzeko aitzakiaz
|
herri
aldizkariak azpiazpieuskakietako forma tradizio gabe bitxienekin argitaratzea; lurralde historiko bateko berriak Euskal Herri eta mundu osorako prentsaz eta internetez euskalki hutsez eskaintzea, herrialde horretako zona erdaldunetan eredu batua ikasteko hainbeste ahalegin egin duten euskaldun berriei beren herriko albisteak, iseka nabariaz, dialektoz emanez; Euskaltzain batek euskara batuan esan... Biblia osoa euskaraz daukagunean, oraindik mezako liturgia, aita gurea barne, lurraldez lurradeko euskalkietan izatea, maiz hiztunen egiazko euskararekin bat etorri ez arren (Eibar, Oñati, Oiartzun, Hondarribia, Irun...).
|