|
2000
|
|
|
Hasteko, Aita Frantzisko Vitoriakoa izango da, noski, ezagutzen direnen artean
|
lehena
, sakonena eta mundu zabalera begira zabalduena edo ezagunena. Bere bataiozko izen deituraz Frantzisko de Arkaia zen, arabarra, familiaz ganboarren leinukoa, 1483 urte inguruan jaioa.
|
|
|
Frantziskok, hamalau urte baino gehiagoz, 1508tik 1522ra arte, Parisen egin zituen ikastaroak, eta ondoren Sorbonako Unibertsitatean irakasletzan. Handik itzultzean,
|
lehenik
Valladolid hiriko Unibertsitatean katedradun Humanitate gaian eta ondotik Salamancan.
|
|
|
Frantziako Tolosan egin zituen
|
lehen
ikastaroak. Batez ere Zuzenbide Kanonikoan burutu zuen lana du aipagarriena.
|
|
|
Hala ere, esan beharra dut, Gaztelako
|
lehen
errege haiek eta gure probintzietako Batzar Nagusiak, hauek aspalditik zituzten foruak errespetatuz, elkarren artean aski ongi konpondu zirela. Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela.
|
|
|
Izan ere,
|
lehenik
bertakoon elkartasuna dugu beharrezkoena eta gero besteekiko adiskidetasuna. Gizakia, edonongo gizakia baita errespetagarri eta hortik abia gintezke beste ororen elkartasunera.
|
|
|
ONUko Adierazpen agiri haren
|
lehen
euskarazko itzulpena Nikolas Ormaetxea. Orixe, idazle bikainari zor diogu, zeinak argitara eman baitzuen 1949an Alderdi aldizkarian, izenburutzat Giza eskubide guztien Aitorkizuna jarriz.
|
|
|
XVII. mendean Arabako Batzar Nagusiek ahaleginik aski egin zuten, baina alferrik: konstituzio desberdinak zituztela-eta,
|
lehenean
jarraitu behar izan zuten.
|
|
|
Euskarak
|
lehen
aldiz izan zuen ofizialtasuna, epaitegiak barne, Nafarroako erresuman izan zen, bertako historiak hala erakusten duenez. Uste hori nuen nire irakurketen arabera, eta horren lekukotasuna agertzen digu Jimeno Juríok ere bere Navarra.
|
|
|
Eta inori ez zitzaion iruditzen etikoa ombudsman batek bere eskualdean birizik zirauten hizkuntzak ez jakitea. Lehen
|
lehenik
, administrazioaren aurrean, hiritarren eskubideak gorde behar zituenarentzat nahitaezkoa iruditzen zitzaigun bertako hizkuntzak ezagutze hori.
|
|
|
hasteko, sarrerakoan, Europak bere jatorriz duen hizkuntz aberastasuna adierazten du, denak osagarritzat joaz eta gizarte oreka egokia lortzeko arau juridikoen beharra aipatuz. Horretarako,
|
lehen
partean erabaki orokorren adierazpena dakar, ondokoetan zehaztasunak agertzeko.
|
|
|
Hala ere, esan beharrekoa dut, Gaztelako
|
lehen
errege haiek gure probintzietan Batzar Nagusiek aspalditik zituzten foruak errespetatu zituztela, eta elkarren artean aski ongi konpondu zirela. 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak.
|
|
|
Baina oroigarriagoa dugu oraindik Unesco erakundearen L, emploi des lan gues vernaculaires dans l, enseignement (1953), guztiontzat hain gomendagarria dena. Horiek guztiak kontuan harturik idatzi nuen Euskararen ostarteak liburuko
|
lehen
partean VI. kapitulua (ikus 60 orrialdeak). Nire liburu honen aipamen soilak ez du ezertarako balio, bertan agertzen nuena ulertu ezik.
|
|
|
ALTUNA, Jesus:
|
Lehen
euskal herria. Guía ilustrada de prehistoria vasca.
|
|
|
VITORIA, Francisco de: De indis insvlanis, De ivre belli (1557ko Lyongo
|
lehen
edizioaren faksimilea, Arartekoaren aurkezpenarekin). Vitoria Gasteiz, 1993.
|
|
|
Euskal Autonomia Erkidegoko alderdi abertzaleei ere aditzera eman behar diegu, administrazio postuetarako euskara jakitearen puntuazioa ezinezkoa dela,
|
lehenik
abertzaleek beraiek euskara goi mailako karguetarako kontuan hartu gabe. Euskarari eta euskaldunei begira, guretzat ulertezina baita Jaurlaritzako zein Diputazioetako goi karguetan elebidunak ez jartzea.
|
|
|
Jokaera horrek euskalduna, bere burua gutxietsiz, etsipenean uzten baitu. Eta benetako abertzaleek hobe dute
|
lehenik
beraiek zuzen bete besteei eskatzen dietena. Izan ere, abertzalearen lehen eginkizuna izan behar luke euskara ikastea.
|
|
|
Eta benetako abertzaleek hobe dute lehenik beraiek zuzen bete besteei eskatzen dietena. Izan ere, abertzalearen
|
lehen
eginkizuna izan behar luke euskara ikastea. Horregatik, gure politikari abertzeleei gogoraraz diezaiegun fedea ekintzaz bete behar dela.
|
|
|
Hizkuntzaren ofizialtasunari buruzkoan ordea, kon tuan hartu eta ezagutarazi beharrekoa iruditzen zait, euskarak
|
lehen
aldiz izan zuen ofizialtasuna, Nafarroako erresumaz gainera, Iparraldean gertatu zela, Frantziako Estatuaren barnean XVI. mende hasieran. Bazirudien bide egokia hartu zutela, baina laster aldatu ziren irizpideak eta, gerorantz, hango hertsitasuna na bar menagoa izan da.
|
|
|
Baina ez da gutxi, zeren otoi eta oroi horiek mundu zabalerako gomendagarri ematean Frantzia bera ere sinatzaileen artean partaide izan zela eta hortik sortzen zaiola erantzun beharra. Eta horretarako, adibidez, Europaren Batasunean bertan ereduak aurkitu ezinik ez dugu, besteak beste Aosta eta Tirol; beharbada Suitza dugu adibide hobea eta lehenagokoa, Helvetiar federakuntzak bertako lau hizkuntzak ofizialak izan zitezen, joan zen mendearen
|
lehen
partetik, Konstituzioan jarri zituen arau egokiak direla eta. Beraz, Frantzian lana nolabait bideratzeko ere ez zaigu falta ez argudiorik ezta ahalmenik ere.
|
|
|
Bukatzeko, oroitu beharrekoa iruditzen zait, iragan otsailean Baionan aurkeztu nuen. Jagon Sailaren ardurapeko
|
lehen
lanari buruz? 2 txostenean azaldu nituela gure antolaketarako eta ekintzetarako zenbait aburu, eta kontuan hartu beharrezkotzat jotzen ditudala, orain hemen azaltzen dudanari ekintzarako lotura emateko. Euskaltzaindia ezin daiteke lo egon egungo egoeraren aurrean.
|
|
|
J.M. Jimeno Jurío nafar idazleak Navarra. Historia del euskera (1997) deritzan liburuaren sarrerakoan eta
|
lehen
kapituluan Plinio, Tito Livio eta beste zenbait erromatarrek Vasconum non kokatzen zuten argi jasotzen du.
|
|
|
Ilunaldi luze batean murgildu ziren Europaren mendebaldeko herriak Erdi Arora arte. Hala ere, etenaren ondotiko
|
lehen
mendeetan berezko indar edo inertziazko jarraipena ezagutu zuten, poliki poliki itzaltzen joango zena. Hemen, uste dugu mende askotan zehar adituen artean euskara latin elebitasunak iraungo zuela.
|
|
|
Latinak eman zigun ahozko hizkuntza idatziz jartzeko aukera. III. mende bukaera ingurutik VI.era arte, erromatarren erako ohitura jarraitu zuten oroitarrietako idazkiak latinez jarriz, eta euskaldunen izen eta jainkoak hor agertu ziren
|
lehen
aldiz, latinaren grafiaz idatziak; bereziki Akitaniako eskualdeetan, erromatarrentzat Novenpopulania zeritzan Gaskonian (Vasconiatik datorrena noski, Europako zenbait tokitan ohi bezala, lehen letra hori W erabiltzetik G-ra igaro baitzen). Idazkion eragina Kataluniako Ipar mendebaldera, Aragoira eta Nafarroaraino iristen zen.
|
|
|
Latinak eman zigun ahozko hizkuntza idatziz jartzeko aukera. III. mende bukaera ingurutik VI.era arte, erromatarren erako ohitura jarraitu zuten oroitarrietako idazkiak latinez jarriz, eta euskaldunen izen eta jainkoak hor agertu ziren lehen aldiz, latinaren grafiaz idatziak; bereziki Akitaniako eskualdeetan, erromatarrentzat Novenpopulania zeritzan Gaskonian (Vasconiatik datorrena noski, Europako zenbait tokitan ohi bezala,
|
lehen
letra hori W erabiltzetik G-ra igaro baitzen). Idazkion eragina Kataluniako Ipar mendebaldera, Aragoira eta Nafarroaraino iristen zen.
|
|
|
Pirinio mendien bi hegaletan Kataluniaraino agertzen dira euskarazko toki izenak. Eta Erdi Aroan,
|
lehenik
guztiok Nafar erresumaren eskutik joan ginen, latinez ziotenaren arabera Lingua Navarrorum mintzatuz, 1200 urtean Gaztelako Alfonso VIII.a sartu arte. Geroztik, Yon Etxaide zenak ongi zioen bezala, ez dugu bakerik ezagutu.
|
|
|
Gainera, besteak beste, nafarra genuen Bernat Etxepare, 1545 urtean Linguae Vasconum Primitiae (Euskaldunen Hizkuntzaren Hastapenak) zeritzan euskarazko
|
lehen
liburu inprimatuaren egilea. Gogoangarria baita ere Juana Albretekoa Nafarroako erreginaren aginduz Joannes Leizarragak itzulirik argitaratu zen Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, 1571.
|
|
|
Seme alabak eskolatu nahi zituzten gurasoek ordea, ezin ba kexatu, beren haurrak ikasketarik gabe geldituko ziren beldurrez. Jokaera horren
|
lehen
lekukoetariko bat dugu, nik dakidanez behintzat, Nafarroako Galipentzu herriko maisua, 1730 urtean era horretan haurrak zigortzen zituena, Jose Mateo zeritzan galipentzuarrak urte horretako irailaren 14an Orreagako artxiboan utzi zuen lekukotasunak dioenez; Bernardo Estornés Lasak bere liburuetariko batera oso ongi eraman zituen euskarak historian zehar izan dituen gertakariak, Canto y cantares ... Poemario nacional vasco (1994) delakoan.
|
|
|
Nazio Batuen Erakundeak, 1948ko abenduaren 10 ean agertu zuen Giza eskubide guztien Aitorkizuna. Espainian
|
lehen
aldiz Coruñako Agrupación Cultural O Facho zeritzan erakundeak galegoz, gazteleraz, katalanez eta euskaraz eman zuen argitara, Giza eskubideon XX. urteburua ospatzeko asmoz, Santiago Compostela-ko Unibertsitatean Zuzenbide Politiko sailean katedradun zen J. A. González Casanova jaunaren hitzaurrez, Editorial Moret (1968) argitaletxean.
|
|
|
ONUren Giza Eskubideen
|
lehen
Artikuluak argi eta garbi dio: –Gizon emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute?.
|
|
|
Euskaltzaindiaren Arautegia ikustea aski zaigu, erakunde bezala duen ardura zertan den jakideko.
|
Lehen
artikuluaren zenbait zati begiratu besterik ez dugu: e) Euskararen erabilera aitzinatzea. f) Hizkuntzaren eskubideak zaintzea. g) Hizkuntza gizarte maila guztietan gai bihurtzeko, lan egitea.
|
|
|
Jarraian datozen kapituluetan adibiderik aski eskaintzen dut.
|
Lehenik
euskararen jatortasunez, zeren, esan dudan bezala, euskarak, preindoeuroparra izatez, Europako hizkuntza jatorra eta zaharrena edo zaharrenetakoa izanik, Europaren batasunean bere baitarik du, inoren baimen beharrik gabe, bizitzaz irauteko eskubide osoa. Aurten bertan Espainiako Auzitegi Gorenak UEMA erakundeari euskararen alde zituen asmoak debekatzea ere ez da lotzen ONU eta Unesco ren arauekin.
|
|
|
Benetan jakingarriak kulturaz arduratzen diren arabarrentzat. Eta, nik neuk ere, Arabako Billerlen (Legutio) euskarak bere gogoa
|
lehen
aldiz piztu zion F. Krutwig adiskideari eskaini nizkion. Gure amagandiko Gabon kantak?, 299 orrialdeetan.
|
|
|
1 Treviño konderriaren
|
lehen
izena eta bere geografia.
|
|
|
Alde horietatik begiraturik doa honako liburu honetan biltzen dudana, uste dudalarik zentzuzko arrazoirik aski badugula edonon aurkezteko, hilketarik gabe eta indarkeriarik gabe noski, zeren gauza guztien gainetik, lehen
|
lehenik
gizakia jarri behar dugu, edonongo gizakia. Eta ideia kontuak, Aita Vitoriak ongi zioen bezala, itsutasunik gabe, elkarrizketaz bideratzeko ahaleginak eginaz aurrera joan gintezke.
|
|
|
Isilik zihoazen, batez ere autoaren zaratak elkarrizketarako gogoak kentzen zituelako, eta beraz Irinak zinta bat jarri zuen irrati kasetean. Phil Collins en abesti baten
|
lehen
notak entzun ziren motorraren abarrotsaren gainetik. Eider gogorarazi zion.
|
|
|
Horrexegatik diot, hain zuzen ere, gure oilarrak dohainen bat duela: eguzkiaren
|
lehen
printza oraindik azaldu gabe dagoenean abesten duelako. Bere kantua jaurtitzen du, eta azken notaren azken bibrazioaren ostean segundo bateko isiltasuna sortzen da; eta orduan agertzen da, orduan eta ez beste inoiz, eguzkia.
|
|
|
Besoak mugitu zituen gorputzaren beheranzko indarrari kontra egiteko, baina beranduegi zen eta jadanik turista zaharren oihu eta laguntza eskaera antzuak ere ez zituen entzuten. Ez zion astirik eman zain zuen itsasoari begiratzeko eta ez zekien zein harriren kontra jasoko zuen
|
lehen
kolpea. Zorabiatu egin zen bere begien aurrean zeru, itsaso eta lurrak bueltaka ikustean.
|
|
|
Baina laburtzeko: konortea galdu zuen
|
lehen
harriaren kolpea sentitu zuen une berean, bizkarrean. Bere bizitza oroitarazten zion argazkien desfilea klik klik klik doinuaz apaindurik sentitzen zuen Txemak, eta ahots bat, urrunekoa," hain gauza txikia gara, hain gauza txikia gara..." errepikatuz.
|
|
|
arrazoi bi emango dizkizut" lagunengana" ez joateko.
|
Lehena
, zure moduko lagunik ez dudala behar. Bigarrena, munduan ez dagoela toki bat oroitzapenik ekarriko ez didanik.
|
|
|
Yes, yes, OK, OK, bota zion honek. Ez zeukan burua askoz ere gehiago pentsatzeko, eta ingeleseko akademiako
|
lehen
ikasgaira jo zuen mentalki. " Can I help you?", ekin zion neskak, harrerako lanak ondo betetzen zituela erakutsiz.
|
|
|
" Badator, badator..." izan zen mundu berrian umeak aditu zuen
|
lehen
gauza. Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre berri lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak.
|
|
|
Haizeak eta euritxoak aurpegia nola laztantzen zidaten konturatzea, eta abiaduraren sentsazioa bide estuaren ertzeko landareak atzean uzten nituenean, lehenengoz antzeman dudan zerbait izan da. Eta gainera, Irlandako
|
lehen
amildegiak ikusi ditut, errepidetik itsasoraino jausten. Ez ziren handiegiak, onartzen dut, baina kostalde honetatik gora (dezente gorago, egia esateko eta zoritxarrez) dauden Cliffs of Moher famatuetarako prestaketa majoa izan da gaurkoa.
|
|
|
Arratseko
|
lehen
orduetan, beste egitekorik ez nuenez, ditxosozko izurdea ikustera joan naiz. Lehengoan ere esan nuen Dingleko uretan izurde bat bizi dela, eta txalupak irteten direla bera ikusteko asmoa dutenentzat.
|
|
|
Batzuetan galdetzen zion bere buruari zer ote zegoen motxilaren hondo hondoan, arropazko sakontasun hartan. Memoriari gogor eraginda ere ez zuen oroitzen zer izan zen hara barrura
|
lehenen
amildu zena: kamixeta, edo alkandora, edo batek daki zer.
|
|
|
bakarrik utzi nauzula. Behintzat
|
lehen
zu zintudan. Zure engainu eta guzti, konfiantza falta eta guzti, baina nire ondoan zeunden, egiaren muturrik ageriena ere ezagutzen ez nuelarik.
|
|
|
Galderatik asko zegoen begirada hartan, baina gehiago txundiduratik. Eiderrek ez zion bere bizitza osoan inmentsitateari buruz berba egin, ezta hondartzako
|
lehen
aldi hartan ere. Berak zerbait handia eskaini zion, bai, akaso lortzeko konplikatu samarrak ziren opariak; baina horrek ez zuen esan nahi itsaso zabala paketetxo batean sartu eta zinta batez lotuko zuenik.
|
|
|
Lo egin zuen ohe berean etzan beharra zegoen. Ez hainbeste azpian izan zuen koltxoiak zer nolako fereka egin zion jakiteko, lo hartu baino
|
lehen
Eiderrek ikusi zuen sabaia ezagutzeko baizik.
|
|
|
Zurrunbilo horretatik apur bat, apurrik txikiena, beldurragatik. Autoaren intermitentea da ikusten den
|
lehen
gauza: poza, norbait laguntzeko prest; beldurra, eta orain zer?, orain ezin diozu ezetzik esan, ez zaizula bere aurpegia gustatzen, orain dena eginda dago.
|
|
|
Ez zuen berri pozgarririk topatzerik espero, liburutegia ixteko minutu gutxi geratzen zirenean 1994ko apirilaren 9ko egunkarian zerbait aurkitu zuen arte. Titular handi batek betetzen zuen
|
lehen
orrialdeko goi partea, eta horren azpian begirada kateatu zion argazki parea: " IRAren aurkako operazio poliziala.
|
|
|
Larregi iruditzen zitzaidan hiru eguneko tartea berarekin egon barik. Heldu naizenetik, eta aireportuko
|
lehen
kontaktua alde batera utzita, telefonoz baino ez dugu hitz egin, eta Txemak ez du merezi niregatik sufritzea.
|
|
|
Eskerrak nire ingelesa maiz praktikatzen dudan (berarekin telefonoz, noski), bestela... Zoragarria izan da aireportuan besarkatu dudan
|
lehen
aldia. Uste nuen ez zitzaiola pasa den urtean bezain ondo irtengo, baina argi utzi dit askoz ere hobeto irteten zaiola:
|
|
|
iraganari begiratuta, esan zitekeen aspaldiko aje guztiak berpizten ari zitzaizkiola. Baina, hala ere, ezin zion inori kargu hartu, eta Eiderren izena behin eta berriro bururatzen bazitzaion ere, izandakoa kanposantuko G12 kalean zegoen hilda, ezkerretik hasita seigarren hormako
|
lehen
zuloaren barrenean. Txemaren malko guztiekin sartu zuten bertara, eta zulo ilunera begira geratu zen, apurka apurka adreiluz estaltzen ari ziren zulora begira, betiko, betiko eta betiko Eiderren irudia gorde nahi izan balu bezala.
|
|
|
Orainaldiari buruz, berriz, Txemak galduta ikusi zuen bere burua: " eta orain, zer?" izan zen egunerokoa irakurri eta okurritu zitzaion
|
lehen
galdera. Eta orain, zer?
|
|
|
Rocío, gainera, egona zen jadanik Irlandako hego hegoko hiri honetan, eta ez zuen errepikatzeko gogorik. Nahiago zuela Killarneyra joatea, askoz ere gehiago gustatu zitzaiola, eta (ni tentatzearren esan du hau) Killarneyn hasiko nintzela usnatzen barruan daramadan benetako Irlanda horren
|
lehen
lurrin eta kresal usainak. Horrelaxe esan dit.
|
|
|
Ondorengo guztia zurrunbilo bat izan da: gertatutako gauza bakoitza zein ordenatan joan den ziurtatzerik ez dut, kontrolik gabeko jai batean zuritoa ala kubata, bietatik
|
lehena
zein izan zen jakiterik ez dagoen legez. Badakit adibidea ez dela zorrotzegia izan.
|
|
|
Eta ahoa, hatz esploratzailearen igurtziarekin batera zabaltzen zena, nire hatza listuzko soinekoz janzten zuen ahoa. Neurrira eginiko kutxatxo bustia zen bere ahoa, zeinetan ezpain mamitsuen erresuma izan den nire eskuak konkistatutako
|
lehen
lurraldea. Eta gero mingain xeratsua, ahosabaia...
|
|
|
Baina ez nuen oroitzen sentsazio hori, alegia, gertatuko dela jakin eta hala ere denbora joaten uztea, denborarekin jolastea. Ez nuen oroitzen, beharbada hau izan delako musuaren zain lasaitasunez itxaron dudan
|
lehen
aldia, gertatu behar zuenak ordutegi jakinik ez zuela ulertu dudan lehen aldia. Presarik gabe, gure helburuan sekula pentsatu gabe, helburua zela ere jakin gabe, gertatuko zen ziurtasunaz eta, bien bitartean, gure arteko begiradekin gozatuz.
|
|
|
Baina ez nuen oroitzen sentsazio hori, alegia, gertatuko dela jakin eta hala ere denbora joaten uztea, denborarekin jolastea. Ez nuen oroitzen, beharbada hau izan delako musuaren zain lasaitasunez itxaron dudan lehen aldia, gertatu behar zuenak ordutegi jakinik ez zuela ulertu dudan
|
lehen
aldia. Presarik gabe, gure helburuan sekula pentsatu gabe, helburua zela ere jakin gabe, gertatuko zen ziurtasunaz eta, bien bitartean, gure arteko begiradekin gozatuz.
|
|
|
Egun guztia pasatu dut berarekin pentsatzen. Ez da berari buruzko gogoetak izan ditudan
|
lehen
aldia izan, Rocío ezagutu nuenetik maiz bururatu zaidalako Txemak ez duela sufrimendurik merezi ni neu izatearen ondorioz. Baina gero ezkerreko sorbaldan deabrutxoa agertzen zait eta esaten dit Txemak ez duela sekula jakingo, eta beraz ez diodala minik egingo.
|
|
|
Baina azkenean bai. Atea bere gibelean ixten ari zela ikusi zuen azkenengoz Maite, oraindik adi, gelara sartzean Txemaren
|
lehen
erreakzioa zein izango zen zain. Askotan egona zen Eiderren gelan, batez ere pisua erosi baino lehenagoko garaietan, eta denbora gutxi falta zen biak batera bizitzen hasteko, zoritxarreko istripua gertatu zenean.
|
|
|
Gehiegi idazten dela diotenen kontra, ahots berri bakoitzak edertu egiten baitu gure barne paisaia, liburu berri bakoitzak aberastu gure mundu ikuskera. Nobela bat da Gabiriaren
|
lehen
obra hau, tamaina politekoa gainera (oso ohikoa ez den gauza), eta nik edonori gomendatuko niokeena, idazlan fresko, arin, atsegin eta mamitsua delako. Frogak behar dituenak, aski du kontakizuna irakurtzen hastea.
|
|
|
Oso erromantikoa da abiapuntua, baina kontuz, ezer ez baita
|
lehen
begiratuan dirudiena. Ustekabe ugari ditu Txemak zain, eta irakurleak irribarrez deskubrituko ditu bideko sorpresa horiek guztiak.
|
|
|
" Esaidazu zein lurralde nahi duzun, eta zuretzat konkistatuko dut", promes egiten zion maitale utopikoak, artean poetikotzat jotzen zituen esaldiak erabiliz. Eider segituan hasiko zen amaitzeko tankerarik ez zuen zerrenda luzea botatzen, arrosarioaren moduan, Kubatik hasita Sri Lankan arnasa hartzeko
|
lehen
geldiunetxoa egin arte, eta hortik Cabo Verdera, eta gero Madagaskar edo Tibetera, edo Korsika zein Poloniara. Eta zerrenda horretan, erdi ostenduta, Irlanda ere aipatuko zuen, oraindik hitz haren atzean zer gordetzen ote zen erreparatu gabe.
|
|
|
Eta halatan zen gure etxeko ardi beltz hura bi aldiz maradikatua:
|
lehenik
, protestant izan zelako, eta, bigarrenik, bere buruaz bertze egin zuelako, oilobusti halakoak...!
|
|
|
Eta, nik are aitzinago egiten nuela, hitzak aldapa beheiti, erran nioan: ‘Non dago...? ’ Baina aitonak, ene
|
lehen
oldarraldian gibela egin ondoren, ez zian bigarrenean berdin gertatzerik nahi, eta erran zidaan: ‘Zertarako jakin nahi duk?
|
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren
|
lehen
urte haietan, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik nola ikusten ditudan harreman haiek, haiei buruzko ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
|
Mattin anaia etxeko
|
lehena
zen, eta ni bigarrena, eta, nola aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara.
|
|
|
Bai, badakit ezen aita ere, bere sasoinean, etxeko
|
lehena
izan zela bere anaia bakarraren —osaba Joanikoten— aitzinean, eta aitona Nikolasek eurekin egin zuena egiten ari zela bera ere gurekin —Mattinekin eta biokin—, eta aitak, beraz, garbi zituela gauzak lehenbizikotik, eta etxearen eta leinuaren jarraipenak kezkatzen zuela oroz gain; eta badakit, hargatik, ezen erabiltzen zituen hitzak eta keinuak, eta egiten zituen komentarioak, ... Eta ni mindurik sentitzen nintzen maiz aitaren jokamolde harekin eta deus guti egin nezakeen haren kontra.
|
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako
|
lehen
urte haietan gogotsu baino gogotsuago egoiten nintzela aitaren aiduru, hura bidaia haietarik noiz itzuliko, zeren eta beti ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
|
Eta Mattinek, jakina, anaietan
|
lehen
izaiteak zemaion eskubideaz baliaturik, zaldi handia hautatzen zuen, brontzezko kanoia, jenerala...
|
|
|
Eta, hala, aitaren hurrengo bidaian, berdin egonen nintzen, hura noiz itzuliko, gogo gogotsuz eta gutizia gutiziatsuz, nahiz eta jakin bi zati izanen zituela josteta hark:
|
lehena
zen masusta beltza bezain gozoa, bigarrena zitroin berdea bezain garratza; lehenean loratzen zen esperantza, bigarrenean zapuzten. Baina, erran bezala, ez guztiz.
|
|
|
Eta, hala, aitaren hurrengo bidaian, berdin egonen nintzen, hura noiz itzuliko, gogo gogotsuz eta gutizia gutiziatsuz, nahiz eta jakin bi zati izanen zituela josteta hark: lehena zen masusta beltza bezain gozoa, bigarrena zitroin berdea bezain garratza;
|
lehenean
loratzen zen esperantza, bigarrenean zapuzten. Baina, erran bezala, ez guztiz.
|
|
|
Begi bistakoa zen ezen present haiek ez zirela, ohi bezala, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina. Fardel luzearen idurirat, berehala ohartu ginen Mattin eta biok zer izan zitekeen, eta, hala, fardelak laxatzen eta destolestatzen hasi baino
|
lehen
aitaren ohiko erritualari aitzinatzen zitzaiola, Mattinek erran zuen:
|
|
|
NOLA ahantzi egun haiek, noiz eta teleskopiotik beha jartzen baikinen harat eta honat...! Hura urduritasuna, eta hura asaldura,
|
lehen
egun haietan partikularzki...! Hainbertzekoa izaiten zen, non bi begiak ireki edo biak hersten bainituen, ezinegonak itsuturik.
|
|
|
Eta
|
lehenik
kontatuko dizut, nola lehengoan, ez dakit eguraldi ezin hezeagoa izan genuelako edo, erreumaren seinaleak eta ondoreak areagotu zitzaizkidan, eta nola aitona Nikolasez oroitu nintzen oharkabean, baita gaitzak eragin zion dolorezko doloreaz ere. Eta, segidan, Publilio Siriarraren hitzak etorri zitzaizkidan gogorat:
|
|
|
alegia, denborak bere bihotza duen bezala, neure bihotzak ere bere denbora duela, eta ez duela denbora batek bertzearekin zerikusirik, zeren denbora bat baitzen makinarena, monotonoa eta beti berdina, eta bertzea odolarena, zentzuei eta sentimenduei lotua, eta barrendik bizi gaituena. Eta
|
lehenak
bere sekeretua gal bazezakeen ere, bertzeak ez, nehoiz ere ez, zeren gizonaren bihotza beti izan ohi baita sekeretu bat, zeinak bere baitan bertze sekeretu bat gordetzen duen, bertze bat eta bertze bat. Eta odolaren denbora, halatan, bertzea baino luzeago edo laburrago izan daiteke, odolak bere baitan gordetzen dituen sekeretuen arabera.
|
|
|
Gure jauregian lau urte eta zertxobait gehiago egin zituen, hiru
|
lehenak
Mattin eta biok ikasle gintuela —nahiz eta Mattinek eskola haietarat ere anitzetan huts egiten zuen—, eta azkena ni bakarrik, zeren eta, hamabortz hamasei bat urte zituela, Mattinek Villagrandeko dukearen etxerat egin baitzuen, dukeak berak gonbidaturik, Madrilgo dantza eta eskrima eskolak eta gorterako joan jinak ikasbide egokiagoak izan zitezkeelakoan, Urbiainen irakasten zitzaizkiona...
|
|
|
—Ongi hitz egin gogo duenak isilik egoiten jakin beharra du... zeren eta, bertzela uste badezakegu ere, isiltasuna ez da hitzaren ausentzia edo hitzaren ukoa, baina
|
lehen
hitza eta argia den hitza —hitzen hitza, alegia—, bertze hitzen beharrik ez duena, iturburuan argia delako eta bere argi horrekin guztia argitzen duelako eta guztia esplikatzen, esplikazionerik eman gabe...
|
|
|
Eta, adituaren kontra, ene buruko bertze zoko batetik osaba Joanikot itzartzen zitzaidan: "
|
Lehen
anaia salatu eta saldu huen, eta orain konfiantza emaiten dian eta lagun agertzen zaian gizona...?" Eta, boz haien isiltzeko, lizifrinaren zale eta gura egin nintzen berriro. Eta, obra penatuetan penatzen nintzela, kasik ez nuen egunik izan, neure burua apaldu eta zigortu ez nuenik, ezin sutsuago.
|
|
|
Zeren boz batek erraiten baitzidan orain ezen,
|
lehen
manamenduak manatuaren arabera, lehenbailehen salatu behar zintudala jaun erretorearen aitzinean, Jainkoa guztiz ere zegoelako zure gainetik; bertzeak, berriz, ezetz, bertze judas bat izan nahi ez banuen bederen; buruak arrazoinik arrazointsuenak bilatzen zituen, salatzearen zuritzeko eta justifikatzeko; eta bihotzak, berriz, jakinarazten zidan ezen imajinazinoaren idurikeriak zirela haiek guztia... Eta horrela ibili nintzen, harik eta egun batean neure deliberamenduaren hartzerat deliberatu nintzen arte:
|
|
|
Eta, haren izena ezagun egiten bazitzaidan ere, zeren jaun Marcel prezeptorearen ezpainetarik noizbait aditua bainuen, Bartolomé de Carranza artzapezpikuarenarekin baterat, zerbait gehiago jakin nahi izan nuen, eta orduan kontatu zenidan nola Barasoaingo doktoreak Fernando Katolikoaren indar armatuetarik ihesi ibili behar izan zuen, haren familiakoak Nafarroako errege legitimoaren aldekoak zirelako; nola apez ordenatu ondoren urte luzeetan Salamancan irakasle izan zen, Frantzisko Vitoriakoarekin batean, eta gero Portugalerat joan zen, non Coim brako unibertsitatean aritu baitzen, luzaroan han ere; nola, gero, Carranza artzapezpikuaren defendatzaile izan zen, Europa osoan sonatua izan zen auzian, eta nola hargatik gogotik sufritu behar izan zuen, halako tailuz, non etxean preso eduki baitzuten denbora batez, errege Filipe II.aren manuz; nola Erromak, ondoren, Toledoko artzapezpikuaren kasua bere gain hartu zuen, eta nola Mar tinek, halatan, Erromarat joan behar izan zuen, non aita saindu Pio V.ak kardinal izendatu nahi izan baitzuen bi aldiz, nahiz eta bere xedea ez zuen bete ahal izan, errege Filipe II.ak hatsarretik beretik eragotzi ziolako, zeren lau akusazino baitzituen doktore nafarraren kontra:
|
lehena
, ez zuela onartzen Espainiak Nafa rroa bereganatu izana; bigarrena, Martinek erraiten zuela ezen erregek gorrotatzen zuela eta hargatik ez zuela haren Gorteetan kargurik; hirugarrena, nafarra zela eta Albre ten aldeko familia bateko kide eta partaide; laugarrena, Franziaren laguna zela eta Frantziako kulturakoa; eta kontatu zenidan, finean, nola Mar tinek ospitale batez dotatu eta hornitu zuen be...
|
|
|
Ez zenekien, ez, zuk orduan ezen antzeko zerbait gertatuko zitzaizula zuri ere, jaun André! Zeren, nola Bidarrain jaio arren, Urdazubin bizi izan baitzinen umetan, hala hartu zintuzten frantsesek espainiartzat, noiz eta zutaz goganbehartsu eta fidantzia gabeko agertu baitzitzaizkizun, Mathalasen kontu harekin... eta espainiarrek frantsestzat, noiz eta Salamancan gauzak okertzen hasi baitzizaizkizun, Paristik igorri zenidan
|
lehen
gutunean kontatu bezala.
|
|
|
—Bai, egia da Kristok erran zuela ezen bere mundua ez zela mundu honetakoa, baina egia da, halaber, ez zuela erran ez zela noizbait izanen... Eta hortxe ditugu
|
lehen
giristinoak, Paradisu horren lekuko izan zirenak... Hori baino froga aratzagorik eta errefutaezinagorik...!
|
|
|
—eta, irri batek zure bisaia argitzen zuela, erantsi zenuen— Ordea, zertarako aingeru bihurtu, baldin haiek ere mafrundia harrapa badezakete...? —eta, aipatu ez zenuen arren, guztiok genekien ezen Salamancako Magdalenako elizako haize orratzean zegoèn aingeru jigantaz ari zinela, zeinaz erraiten baitzen mafrundia harrapatu zuen
|
lehen
aingerua zela, mila haizeren eragina jasan ondoren.
|
|
|
Eta zure txantxarekin guztiok irri egin genuen... baina, txantxa orotarik haratago, ni gazte nintzen, eta Miguelek su hura zuen eta haren suak suturik nengoen, eta mementu hartan, beraz, Miguelenganik hurbilago sentitu nintzen, puntu hartaz denaz bezainbatean, zuganik baino, zeren, baldin
|
lehen
giristinoak anaikiro bizi izan baziren, zergatik ez mundu guztia, Jainkoaren laguntzarekin...?
|
|
|
BERTZE egun batean, finean, Mathalasez hitz egin zeniezadan eskatu nizun, zeren behin baino gehiagotan aditu izan bainuen haren izena zure mihitik, eta zeren artean ez baitzintzaizkidan haren bizitzaz mintzatu, nahiz eta zuk promes egin zenidan luze eta zabal mintzatuko zintzaizkidala zeure lehengusu hartaz, zeure etxerat eraman ninduzun
|
lehen
egunean berean.
|
|
|
Eta eman zenizkidan,
|
lehenik
, apez erreboltariaren joan jinak ezin xeheroago, baita herritar katoliko eta jauntxo protestanten arteko gorabeherak ere: haiek Mathalasen aldekoak, eta hauek errege Luis XIV.aren aldekoak, zeinak, ediktu bat bitarteko, Zuberoako herri lurrak salgai jarri baitzituen eta zeinak Trois villesko jaunari bizkonde titulua eman baitzion, honek salgai zeuden lurrak erosi ondoren, ohoinkeria harekin batzuen eta bertzeen arteko liskarra pizten zuela; jakinarazi zenizkidan, gero, auziaren xuxentzeko asmotan batzuen eta bertzeen artean izan ziren konbertsazioneak, guztiak ere alferrikakoak, batean erregeren kontseilari jaun Bernard d’Arche Paristik Zuberoarat zetorrela, bertzean Oi he nart Zuberoatik Pariserat zihoala, Zuberoako parlamentuko ordezkari gisa; aitortu zenidan, finean, ezen, zu protestant izan arren eta Orthezko unibertsitateko irakasle, lehengusuaren alde atera zinela, zeren eta, kontu hartaz denaz bezainbatean, haren aldekoa baitzinen; eta akabatu zenuen:
|
|
|
Eta bertze egun batean, ustekabean, lauta hartu, eta bere kanta hura kantatzen hasi zen, Oihenarten poema baten gainean sortu zuena, zeinak baitzioen bere
|
lehen
estrofan:
|
|
|
Ongi oroitzen dut nola hasi zuen aita Bartolomek bere
|
lehen
sermoia:
|
|
|
Zeren joan etorri horiek guztiak eternitatearen haste bertzerik ez baitira; edo, hobeki, eternitatearen hastearen haste; edo, hobeki, hastearen hastearen haste... eta haurraren oinazea ere, hastearen hastearen hastekoa..." Eta eliztar batzuk hatsalboka eta hatsangaka hasi ziren, bertze batzuk nigarrez... Eta neuri, aita Bartolomeren hitzek osaba Joanikoten bertze hitz haiek oroitarazi zizkidaten
|
lehen
mementuan, noiz eta lengoiaz eta lengoaien erabilpenaz mintzatu baitzitzaion jaun Marceli: " Eta, azkenean bihurtzen dugu bizitza bera ere bizitzaren metafora, edo, hobeki, bizitzaren metaforaren metaforaren metafora".
|
|
|
Baina, hartaz baino gehiago, zeren baitakizu nola izaiten diren kontu horiek, amaren eta aita Bartolomeren arteko konbertsazione hartaz mintzatu nahi nizuke. Uste dut ezen aitaren gorputza etxerat ekarri genuen egun berean izan zela, Mattin hil aitzin, noiz eta arratsaldeko
|
lehen
orduan ohartu bainintzen ezen ama eta aita jesuita elkarrekin zeudela, kaperauaren bizitokirat jotzen zuen kaperako atearen bertzaldean. Kaperan nengoela, haien marmara aditu eta ate ondorat hurbildu nintzen.
|
|
|
|
Lehena
izan zen ezen biharamunean, eguerdi aldean, igurikitzen ez genuen bisita izan genuela, zeren eta osaba Joanikot etorri baitzitzaigun. Eta ikusi zituenean anaiaren eta ilobaren gorpuak jauregiko sala nagusian, deiadarka eta heiagoraka ari zirèn auhendariak isilarazi, eta honela solastatu zitzaion amari, aita Bartolome eta bion aitzinean:
|
|
|
Are gehiago: han egin nituen hiru urteetarik
|
lehenean
, ondikozko eta onik gabeko izan nintzen, zeren eta urte hartan aita Leokadio zeritzana izan baikenuen nobizio maisu, ni baino are hertsiago zena eta bere hersturarekin hertsatzen gintuena.
|
|
|
Izan ere, pentsatzen duenak ezen ez duela pentsatu behar, pentsatzen baitu hondarrean bi aldiz: pentsatzen du,
|
lehenik
, pentsatzen duelako eta naturaleza halakoa delako, eta pentsatzen du, bigarrenik, naturaleza behartu eta bortxatu nahi izaiteagatik, zeren naturaleza behartzen duena naturalezak berak behartzen baitu, finean.
|
|
|
Eta ekin diezaiodan bertze zerbaiti, eta derradan, horrela, ezen mundu ezin hertsiago hartan studioak izan nituela sosegu eta atseden, eta alor hartan berehala nabarmendu nintzela. Eta derradan, bide batez, ezen, hainbertze fortuna gaixtoren artean, zortea neure alde eta fabore ere izan nuela azkenean, noiz eta
|
lehen
urtearen akabantzan aita Leokadio nobizio maisu kargutik kendu baitzuten eta igorri, haren orde, aita Tommé baxenafartarra, zeina baitzen latineko irakaslea ere. Eta, ikusi zuenean aita Tommék ezen ikasle ona nintzela eta latinean aitzina eta aitzina egiten nuela, eta ikusi zuenean, halaber, ezen, studioetarik harat, kontzientziaren harat honatekin hagitz sufritzen nuela, egun batean erran zidan:
|
|
|
Ai, jaun André, ez dizut kontatuko zein arrai eta alegera sentitu nintzen alabantza haiekin, zeren kontaezina bailitzateke, baina jakizu, halarik ere, ezen tipi geratuko nintzatekeela, baldin erranen banizu ezen, nola oiloak, arrautza errunez gero, kakaraka eta zalapartaka aldarrikatu behar izaiten duen bere balentria lau haizeetarat, hala sentitu nintzela ni ere, munduari nor nintzen edo nor izan nintekeen erakusteko gogo ezin biziagoarekin, zeren, aitzina beha, Urbiaingo filosofo tipi hura Urbiaingo doktore edo Urbiaingo jakintsu bihur baitzitekeen, Hiponako edo Akinoko maisuen pareko. Eta guztiz konbentzitu nintzen orduan, nobizio maisuari adituz gero, ezen studioak bihurtu behar nituela neure bizitzako ardatz, baita neure begi bihotzen aitzineko eta gibeleko muga ere,
|
lehen
urrats eta azken.
|
|
|
Banindoan, bai, Salamancarat, non gizon hura ezagutzeko ditxa izan bainuen: gizon handi hura, bai, bere adiskidetasunarekin eta bere jakintasunarekin ohoratu ninduena, eta bulkatu ninduena, bere etxerat eraman ninduèn
|
lehen
egunean, Axularren Gero a miresterat eta biziki miresterat... eta liburu honen skribatzerat ere bai, nik uste, geroago ikusi dugun bezala.
|
|
|
Baina, deusetan aitzinatu baino lehen, derradan ezen Salamancarako bidea Burgostik egin nuela eta ez nukeela ahantzi nahi, halatan, bertako katedralak eragin zidan zirrara eta inpresionea... Ordea, Burgosko katedralarekin korapilatzen hasi baino lehen, natorren zuk Salamancako unibertsitatean eman zenigun
|
lehen
eskolaren deskribatzerat, alde batetik, zeren abiapuntu ezin hobea izan baitaiteke, eta, bertzetik, zeren eskola hura ere ezin hobeki etor baitakiguke, katedralari buruzko gogoeta egiteko bide batez, eta haren signifikantzaz mintzatzeko, zeharka bada ere.
|
|
|
Eta urbiaindar guztiek zerabilten ipuin hura mihian, kezkatsu eta antsiatsu, baita gure aitak eta Mattinek ere... Baina, nola nihaurk izan behar bainuen, handik aitzina, neure anaiaren helduleku, zeren hura ahul baitzegoen eta haren ahuleziak nihaur behar baininduen kontrapisu, hala nuen erabakia ezen gero eta gogorrago izan behar nuela neure buruarekin, eta ezin sinetsi nuela, hasteko, ipuin hura; derradan, ordea, ezen, neure
|
lehen
erabaki haren hartzeko, ez nuela buruhauste handirik izan, zeren, osaba Joanikotekin haserre nengoen arren, ezin ahantzi bainuen ezen haren irakaspenetarik ikasi nuela ez zitzaiela ipuinei kasu handirik egin behar, eta ongi frogaturik nuela, halaber, ezen, puntu hartaz denaz bezainbatean, arrazoin zuela... eta zeren argi eta garbi erran baitzigun tigre bezatzaileak, bertzalde, ezen suerte hartako...
|
|
|
Eta nik
|
lehen
egunean erran niona erran nion:
|