|
2013
|
|
|
Euskararen eta hizkuntzen
|
munduarekin
topo egiteko abagunea izan zen niretzat epe hura. Umandiren Gramatica Vascarekinastean hiru ordu euskara ikastea, aditza eta atzizkien ikaskuntza sistematikoa Larrarte eta Sarasola irakasleei esker, euskarazko idazkuntza eta haren zuzenketa, Euzko Gogoaeta. Kuliska Sorta?, Geroeta Unamuno eta Abendats, bai frantsesa, latina, grekoa, ingelesa eta alemana ikastearen urteak ere.
|
|
|
Hamarkada honen erdi aldera ordenagailua gure artean agertzeak, eta haren garapenak, ekarpen kalkulaezina egin zion euskararen
|
munduari
, lana errazteko ez ezik testuaren kalitatea hobetzeko ere bai, zuzentzaile ortografikoari esker. Hori guztia laster etorriko zen, ordenagailuz lagunduriko itzulpengintzaren hasiera baizik izan ez zena.
|
|
|
Bainan euskararen lorategia euskal literatura da, ahozkoa lehenik eta idatzia 1545ean hasiz, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara,
|
mundura
eta munduko hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
Bainan euskararen lorategia euskal literatura da, ahozkoa lehenik eta idatzia 1545ean hasiz, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara, mundura eta
|
munduko
hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
|
Munduko
geznari
|
|
|
Lan gehiena K. Mitxelenak egin zuen: zinema eta literatur kritika, eta letra eta arte
|
munduko
famatuei egindako elkarrizketen bitartez eta, baina A. Arruek ere bere alea ekarri zuen: gastronomiari buruzko artikulu eta beste zenbait literatur kritikekin eta; inork ukatu ez diona, bestalde!
|
|
|
Ondorio nagusi gisa esan daiteke aztertutako amatasunaren irudikapenak ez direla hegemonikoak, bestelakoak edota emergenteak baizik. Ama bakarrak, helduak, lan
|
munduan
nahiz politikan dihardutenak aurkitu ditugu literatur testu hauetan, hitz batean, harreman berriak sorrarazi dituzten literatur pertsonaiak. Harreman berri horiek, hain justu ere, genero arteko harreman berrien paradigma lirateke.
|
|
|
bisualak nahiz diskurtsiboak. Irudikapen horiek ideia, sinesmen eta esanahi multzoen osaketa dira;
|
mundua
esplikatzen dute, eta adibiderik esanguratsuenak estereotipoetan, gorputz metaforetan eta ereduetan aurkituko ditugu. Ereduek, ordea, irudikatzeaz gain, karga handia hartzen dute, gure jarrerek nolakoak izan behar duten esaten baitigute.
|
|
|
Handirekin osatzen zuten gaztaroko adiskide triangelua. . Txuri eta Gorri guztiz desberdinak dira, bata errotuta dago, landare bat bezala; bestea
|
munduan zehar
ibili da eta beti dago egitasmo berriak pentsatzen, geldirik egotea ezinezkoa izango balitzaio bezala. Jakin badakigu Txuriren bizitzan gazi gozoak daudela, bizipozak izan dituela, eta hutsune nabarmen eta mingarriak?
|
|
|
Nobelaren eduki tematiko guztia Ama horrek koaderno gorri batean idatzitakoak bideratzen du. . Horretarako, gailentzen da pertsonaien barne
|
mundua
, denbora proustiarraren ildotik, oroimenak gogora dakarzkigun guneetan geratuz? (Olaziregi, 1999:
|
|
|
Koaderno gorrianobelako Ama hegemonikoki gizonezkoena den
|
mundu
ikuskera militarrean aurkitzen dugu kokatua eta, lehenik eta behin, ertzak lausotzearren, begiratu bat emango diegu Isabel Carrerak postmodernismoaren, postkolonialismoaren eta feminismoaren artean egindako analogiei. Carrerak hiru teoria horien artean helburu komun batzuk aipatzen ditu; tartean, subjektibotasunaren deseraikitzea (2000:
|
|
|
Eta hausnarketa horretan topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau: hain kontrajarriak diren bi
|
mundu
ikuskerak elkartzen, hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorria obrako ama.
|
|
|
Eta hausnarketa horretan topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau: hain kontrajarriak diren bi mundu ikuskerak elkartzen, hegemonikoki gizonezkoena den armen
|
mundua
eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorria obrako ama.
|
|
|
Eta hor, jendarteak ez dio barkatzen, senarrak seme alabak bahitzen dizkio eta erakundeak amatasuna eta armak bateraezinak direla gogoratzen dio. Eta hausnarketa horretan topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau, hain kontrajarriak diren bi
|
mundu
ikuskera elkartzen: hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen.
|
|
|
Eta hausnarketa horretan topatuko dugu literatur pertsonaia transgresore hau, hain kontrajarriak diren bi mundu ikuskera elkartzen: hegemonikoki gizonezkoena den armen
|
mundua
eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorriaobrako ama, hau da, aipaturiko literatur pertsonaia transgresore hauek jendartean egun gertatzen ari denaren lekukotasuna dira; izan ere, amak gizonezkoen munduan sartzen ari dira, neurri apal batean bada ere, eta gizonezkoak, berriz, amatasunaren munduan murgiltzen ari dira, neurri apalagoan bada ere.
|
|
|
hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorriaobrako ama, hau da, aipaturiko literatur pertsonaia transgresore hauek jendartean egun gertatzen ari denaren lekukotasuna dira; izan ere, amak gizonezkoen
|
munduan
sartzen ari dira, neurri apal batean bada ere, eta gizonezkoak, berriz, amatasunaren munduan murgiltzen ari dira, neurri apalagoan bada ere. Ama helduak, bakarrak, ezkontzaren erakundetik at dauden amak dira eta, halaber, ohiko rol eta ereduetatik urrunduz posizio bat definitzen ari dira.
|
|
|
hegemonikoki gizonezkoena den armen mundua eta emakumezkoena den amatasuna uztartzen. Esan behar da eleberri bakarra dugula gai horrekin etorri zaiguna euskal literaturara, horregatik da hain berritzailea eta transgresorea Koaderno gorriaobrako ama, hau da, aipaturiko literatur pertsonaia transgresore hauek jendartean egun gertatzen ari denaren lekukotasuna dira; izan ere, amak gizonezkoen munduan sartzen ari dira, neurri apal batean bada ere, eta gizonezkoak, berriz, amatasunaren
|
munduan
murgiltzen ari dira, neurri apalagoan bada ere. Ama helduak, bakarrak, ezkontzaren erakundetik at dauden amak dira eta, halaber, ohiko rol eta ereduetatik urrunduz posizio bat definitzen ari dira.
|
|
|
Eta esan genezake genero harremanak aldatzen eta birdefinitzen ari direla; izan ere, aldaketa horiek, jendartean ez ezik, literaturan, diskurtsoetan ere gertatzen ari dira. Ama bakarrak, helduak, lan
|
munduan
nahiz politikan dihardutenak aurkitu ditugu literatur testuetan, harreman berriak sorrarazi dituzten literatur pertsonaiak. Harreman berri horiek, hain justu ere, zedarritzen dituzte genero arteko harreman berriak.
|
|
|
XIX. mendearen bukaeran jaiotako euskal eleberrigintzaren sustraietan elikatzen da. Kontaketa prozedura berdinez baliatuz,
|
mundu
ikuskera bera adieraziko du. Halere, eleberrigintza honek erabili ez zituen osagai batzuk gehitzen ditu:
|
|
|
Zenbat naaspil gutxiago ez litzaken
|
mundu
ontan izango seigarren eta bederatzigarren aginduak zintzoago beteko ba genitu!... Eta zenbat anima ez litzaken zuzenik zeruan sartuko, betiko su garretan ganoragabe ondatu bearrean!...
|
|
|
biak pertsonaia hiritarrak eta nahiak dituztenak izateaz harantz, batere ez, erantsiko nuke. Txillardegik hautsi egin zuen aurreko eleberrigintzak adierazitako
|
mundu
ikuskerarekin, Erkiagak, ostera, jarraipena eman. Jarraipena eman, ordea, aldaeraren bat gehituz:
|
|
|
–Eman? isotopiaren gain eraikitzen du emakumea(
|
mundura
ekarri, bularra eman, hazi, egunero lagundu, plazera eman...). –Eman?
|
|
|
Prozedura narratiboak hautatzea, egia esan, ez da ekintza inozoa.
|
Mundu
ikuskera bakar baten adierazle izan da hirurogei urtez landu den euskal eleberrigintza, Leturiaren egunkari ezkutua iritsi arte. Horren aurretiko eleberrigintzak adierazitako mundu ikuskerari eusten dio Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
Mundu ikuskera bakar baten adierazle izan da hirurogei urtez landu den euskal eleberrigintza, Leturiaren egunkari ezkutua iritsi arte. Horren aurretiko eleberrigintzak adierazitako
|
mundu
ikuskerari eusten dio Erkiagaren Araibar zaldunak.
|
|
|
Gordinkeriaren bat edo beste aurkitzen diotenak hirurogei urte horietan barrena garatutako eleberrigintzak erakutsitako
|
mundu
ikuskerarekin bat egiten dutenak dira. Prediku airea sumatzen diotenak, berriz, beste eleberrigintza modu bat (edo batzuk) gogokoago luketenak.
|
|
|
Hirurogei urtez eraikitzen joan den tradizioan txertatzen da Erkiagaren eleberria, zalantzarik gabe. Eleberrigintza horrek erabilitako teknikak darabiltza, eleberrigintza horrek bezala giza jokabideak arautu nahi ditu, eleberrigintza horrek adierazitako
|
mundu
ikuskera adierazten du...
|
|
|
Herabetasunik handiena gorde izanagatik, maite joko oro erabat isildu duen eleberrigintza batean, bera izan da esplizituena. Horrenbestez, ondorioztatu da badela nobedaderen bat Erkiagaren eleberrian, aurreko eleberrigintzaren
|
mundu
ikuskera adierazteari atxiki izanagatik. Nobedade horren neurria areagotu egiten da garaiko giroaren argitan atzematen bada; izan ere, ezin izan zitekeen lantegi erraza berrikuntzarik apalenari atea irekitzea zentsuratzaile estuak gain gainean edukita.
|
|
|
Super heroien
|
mundutik at
, anti heroiaren figura era sinesgarrian landu izan du, era zitalean batzuetan, bere pertsonaiei sakontasun eta potentzia aipagarria emanez. Hori da, agian, Millerren ezaugarri nagusia (marrazki bikainekin batera):
|
|
|
–Kostaldeko herrikoa izan arren, Erkiaga baserri
|
munduari
lotuta dago, eta hori agerian dago poemotan. Nekazaria, baserria, eta horrekin lotuta natura, behin eta berriro aurkituko ditugu.
|
|
|
Beste kontzeptu garrantziko bat dugu giza komunikazioaren unibertsalena. Hipotesi moduan pentsa dezakegu laguntza (SOS) eskatzen duten pertsona guztiek antzeko mekanismo psikolinguistikoek bultzatuta antolatuko dituztela berbak
|
munduan barrena
, komunikazio eraginkorra lortu ezean, porrot eginez gero, heriotza letorkiekeelako laguntza deia modu ez komunikatiboan igorriz gero. Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik berez desagertuz joango dira (batez ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako, esate baterako, estetikoak).
|
|
|
Egile beraren obra bi dira, bi itzultzaile, bi hitzaurregile, bi joera: Jakintzaren arbola (LU, 122) liburuaren hitzaurrean egileaz, obraz, kritikaz ari da Miguel Sánchez Ostiz hitzaurregilea, eta Zalakain abenturazaleaobraren kasuan (LU, 123), Inazio Mujika Iraola hitzaurregileak PÃo Barojak euskal
|
munduarekin
zuen lotura du hizpide.
|
|
|
Bi espazio denbora horien artean, paisaiaren gelditasunaren eta trenaren abiaduraren artean, poeta, edo hobe, ni poetikoa? da figura giltzarria, kontenplazioaren, gogoetaren eta sentsazioen bidez bi
|
munduren
kontrajartzea gorpuzten baitu.
|
|
|
Esan daiteke trenak iradokitzen duen sentsazioaren eta itsasoak iradokitzen duenaren arteko kontrastearen bidez Arrutik lortzen duena sentsazio biak ñabartu eta zehaztea dela; eta, gainera, gelditasun mugimendu sentsazioek eta orainaldi oroitzapen bizipenek ezinbestean indartzen dute ni poetikoaren figura. Bidenabar, merezi du aipatzea poetak begiztatzen duen paisaia ilusio, fantasia eta amets gisa bizi duela, eta
|
mundu
onirikoak garrantzi berezia hartu zuela Modernismoan.
|
|
|
Modernismoaren berrikuntza handietako bat sinbolismoa ulertzeko moduan dago. Izan ere, sinboloak Modernismoan gradu bat irabazten du esanahiari dagokionez eta erreferente bakarraren adierazpena izatetik
|
mundu
berezi baten adierazpen polisemikoa eta iradokizunezkoa izatera pasatzen da. Anna Balakian ek Frantziako Sinbolismoaz gauzatzen duen azterketan, Mallarmé ren poesiaz ari delarik zehazki, honela adierazten du sinbolismo berri hau zertan oinarritzen den:
|
|
|
Baina, beti ere, giza talde mailan, ez hainbeste gizabanako mailan. Hau da, egileak ez darama neurtitzera bere
|
mundu
berezia, besterena ez bezalakoa, erabat partikularra, ezta berea eta berea bakarrik den mintzaira ere. Alegia, neurtitza ez darabil eskuartean duen gaiaren ikuskera erabat banakoa eta berezia emateko, prozedura erabat partikularrak erabiliz.
|
|
|
Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du.
|
Mundu
berezia sortuaz eta mundu hori mintzaira berezi baten bidez adieraziaz nekez bategin daiteke kolektibitate batekin. Kolektibitate baten mundua eta kolektibitate horrentzat ulergarri izan daitekeen eran adierazia eramaten da gehienetan testura.
|
|
|
Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du. Mundu berezia sortuaz eta
|
mundu
hori mintzaira berezi baten bidez adieraziaz nekez bategin daiteke kolektibitate batekin. Kolektibitate baten mundua eta kolektibitate horrentzat ulergarri izan daitekeen eran adierazia eramaten da gehienetan testura.
|
|
|
Mundu berezia sortuaz eta mundu hori mintzaira berezi baten bidez adieraziaz nekez bategin daiteke kolektibitate batekin. Kolektibitate baten
|
mundua
eta kolektibitate horrentzat ulergarri izan daitekeen eran adierazia eramaten da gehienetan testura. Bere ezaugarri bereizletan oinarritu ala ez, giza talde baten gaiak direnak eta giza talde horrek bereganatzeko moduan adieraziak.
|
|
|
bilatzen duen poesia, testuinguruak baldintzatua ageri dela bere ezaugarri testualetan. Alegia, poetak lirika kultua(, bere
|
mundu
berezia?, A. Toledoren hitzak baliatuz) baztertu egiten du bere poesian kolektibitate bat eta haren joerak islatzeko helburuarekin.
|
|
|
Hots, filologia erromanikoa sortzen da jada dekadentea den eta indarrik ez duen kultura latindar baten ikerketa arkeologikoa eratzeko. Subjektu ikertzailea alemaniarra eta ikerketa objektua erromanikoa den analisi egitura indartzen dute Schlegel anaien lanek eta hala, erromantizismo alemaniarraren lehenaldi loriatsu baina ez koebala
|
mundu
erromantzean topatuko dute, Italian eta Espainian, Petrarka, Dante, Cervantes eta Calderonen literaturan.
|
|
|
Martzelo ere agertuko zaien heroi erromatar horietakoa da, Augustoren oinordetzarako deitua baina gazterik hil zena, narratzaileak aipaturiko bertso lerroetan kutsu patetiko nabarmenaz gogorarazten denez: , patuek erakutsi baino ez diote egingo
|
munduei
[gazte] hau, luzaroago izaten utzi gabe? (6.869).
|
|
|
–Herri kantuen joera baino goragokoa da beren estiloa eta formazioa. Euskara ongi ikasia duten arabera, nabari zaie formazio erretorikoa, klasikoen
|
mundua
, eliz literaturaren islada. Maila jasoago batean mamitutako olerkigintza berena, poesia herrikoarekin konparatuta?
|
|
|
Errenazimentua loretan egon arren, testu oro ez da Errenazimentuaren adierazpen:
|
mundu
ikuskera berriaren eredu diren testuen ondoan Erdi Aroko ikuspegitik taxututakoak diraute.
|
|
|
sentsibilitate eta adierazpen forma anitzak. Aro historiko batean
|
mundu
ikuskera desberdinak azaleratzen dira aldi berean. Nonahi eta noiznahi gertatzen da.
|
|
|
XX. mendeko euskal literaturatik ateratako adibide franko aipa daiteke. Esaterako, bada alderik berrogeita hamarreko urteen bukaera aldera eta hirurogeiko hasieran Txillardegik eta Eusebio Erkiagak idazten dituzten eleberriei darien
|
mundu
ikuskeretan. Dena den, ez dago XX. mendera jo beharrik, ez bigarren erdiaren hasierara, ez geroagoko garaietara ere, mundu ikuskeren aldiberekotasuna ikusteko; XIX. mendean bertan ere, oinak Erromantizismoan zituzten idazlanekin batera, izpiritu neoklasiko batean zituztenak, alegiak, kasu?
|
|
|
Esaterako, bada alderik berrogeita hamarreko urteen bukaera aldera eta hirurogeiko hasieran Txillardegik eta Eusebio Erkiagak idazten dituzten eleberriei darien mundu ikuskeretan. Dena den, ez dago XX. mendera jo beharrik, ez bigarren erdiaren hasierara, ez geroagoko garaietara ere,
|
mundu
ikuskeren aldiberekotasuna ikusteko; XIX. mendean bertan ere, oinak Erromantizismoan zituzten idazlanekin batera, izpiritu neoklasiko batean zituztenak, alegiak, kasu, erne zirelako.
|
|
|
Ez gurean, ezta inguruetan ere, ez zen izan poesiak emaitzarik gorenenak lortu zituen garaia. Euskal letren
|
mundua
historikoki erabilgarritasunarekin ondo uztartu denez, oso eroso zetorkion. Horren eroso, non, ekoizpenak bistaratutakoaren arabera, testu erabilgarria XVIII. mendearen mugak zeharkatuz, kementsu sartuko den XIX. mendean barrena, elkarrizketaren eta batik bat alegiaren ugaritasunak salatzen duenez.
|
|
|
Ondorioz, ordu arte beste irtenbiderik gabe beren behar literarioak ahotsa bitarteko baino ase ezin zitzaketen gizarte mailei irakurketa idazketak ezagutzeko aukera irekitzen zaie. Jakina, beren kultur erreferentziek ahozkotasunean egoten jarraitzen dute; orain, ordea, erreferentzia horiek
|
mundu
idatzira eramateko gauza dira. Bertsopaperak deituak horren erakuskari garbia dira.
|
|
|
Honela bada, mende luzetan, XVII. mendetik XX. mendera arte bertso soltearen esklusibotasuna salbuespenen batek baino ez du hausten
|
mundu
profanoan. Bertso solteak ontzean, oraintxe heltzen zioten nola alegiari, hala erlijioari, nola satirari, hala gabon kantari... eta, jakina, bere identitatea galduz zihoan giza komunitate bateko partaide ere sentitzen ziren eta galerak agerian utziz identitatea finkatu eta aldarrikatzeari nahiz, ni?
|
|
|
literatura aplikatua edo didaktikoa... deitu izan denari. Unean unean abangoardia markatuko lukeen idazlana abiaburu, abian jarri duen aldiaren jardunbidea azalduko litzateke, jarraian, garaikide izan arren, beste
|
mundu
ikuskera bat darien idazlanei leku egiteko. Bestela esanda, aldiari denboraren ardatzean egotzitako iraupena lehenetsiko litzateke, tarte horretan oinarrizko uniformetasun estetiko bat erakusten duten idazlanak jasoaz.
|
|
|
bidaien kronikari bizkorra. Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek aurkitu eta aldarrikaturiko idazle bati sarbidea eman zitzaion antologia orokor horretan, urtebete lehenago argitaraturiko Batxiren Hau
|
mundu
arrano hauartikulu bilduma argitaratu berria zutelarik iturri gisa (1997).
|
|
|
Juan San Martinen edota Martin Ugalderen iritzi horiek oso zabal hedaturik aurki genitzake belaunaldi hartako partaideen artean. Aski da, esaterako, Hasier Etxeberriak Anjel Lertxundiri eginiko elkarrizketa irakurtzea, haren gaztaroko euskal giroan euskara batuaren inguruan batu zirenen identitatea, gudaostean euskararen
|
mundua
patrimonializatua zuen abertzaletasun tradizionalaren eta Elizaren aurkakotasunean eraiki zela. 1969an Batasunaren Kutxa izeneko manifestuaren sinatzaileek hizkuntza berri baten beharra aldarrikatzen zuten, jarrera monopolizatzaile eta euskararen unibertso murriztailearen aurkako jarrera hartuz (Etxeberria, 2002:
|
|
|
Modernitatearen kalitate balio hori bereziki atxikitzen zaio bizitza hiritarraren, kezka existentzialen eta ni indibidualen adierazpenari. Azalpen irizpide horren arabera, modernitatea ni indibidual batek esaten duen
|
mundu
ikuskera bat da: inguruko errealitateaz inkesta subjektibo eta kritikoa egiten duen nor poetiko baten agerpena da, eta hori gure olerkigintzan Jon Miranderen obraren eskutik heldu zen artean, bera izan baitzen Aldekoaren hitzetan esateko, el autor que aportó un impulso decisivo en la renovación de nuestra poesÃa?
|
|
|
Baina, zer dela eta hartu zuen Onaindiak antologia handiaren asmo hori? Santi Onaindiaren izena gudaosteko olerkiaren
|
munduarekin
loturik zegoen alde askotatik: bera olerkaria zen, baina ospetsuago zen olerkarien bultzatzaile eta olerki aldizkari baten sortzaile gisa.
|
|
|
Aranbarri, I./ Koldo Izagirre, 1997,. Batxi, idazle ezezaguna? inHau
|
mundu
arrano hau, J.B. Bilbao Batxi, Donostia: Susa.
|
|
|
Euskal literaturaren historian emakume detektibe eta lesbiana bakarra Amaia Ezpeldoi da, eta artikulu honen hautua pertsonaia horren garrantzia eta ekarpena kontuan hartuta egin da. Núñez Beteluk (2002) esaten duen bezala, Bordak
|
munduaren
ikuskera emakume baten begietatik eskaini digu. Emakume edota pertsonaia hori, gainera, aldi berean sistematik kanpo dago.
|
|
|
Detektibe emakumezkoen bidez, orain arteko detektibe estereotipo guztiak azpikoz gora irauli dituzte horretaz baliatu diren idazle emakumezkoek. Egite horrek, hegemonikoki gizonezkoena den
|
mundu
ikuskera dekonstruitzea, deseraikitzea, edota desmitifikatzea dakar.
|
|
|
Lesbianismoak nobela beltzaren hautua egin du, heterosexismoa patriarkatuaren erakunde nagusia dela eta patriarkatuak emakumeen
|
mundua
baztertu egiten duela argudiatuta. Hala, eleberrigintza horren egitekoa nahitaezko heterosexualitateari kritika egitea, komunitate femenino alternatiboak sortzea eta emakumea identifikatzea ere bada (Rul, 1975; Riche, 1978; Wittig, 2005).
|
|
|
Emakumezkoek estreinatu berri zuten genero honen inguruan, Sally R. Muntek 1994an egin zuen ikerketan ondorioztatu zuen 80ko hamarkadatik aurrera
|
munduko
leku gehientsuenetan,, batez ere Estatu Batuetan eta Britainia Handian, irakurri nahi zuen eta irakurri behar zuen feminista ororentzat nahitaezko irakurgaia bihurtu zela jaiotzen ari zen emakumeen eleberri mota (Shelley, 2002)
|
|
|
Nobela poliziakoak, idazle horren esanetan, aukera handiak eskaintzen dizkio emakume idazleari emakumea jomuga duen genero indarkeria hedatua dagoen gizarte patriarkala aztertzeko. Shelleyk, Maria Antonia Oliver egilea azterbide duela, berdintasunetik detektibe femeninoek rolen parekatzeak lekarkeen ikerketa proposamena estimatzen duen neurri berean, gizonezko
|
mundu
militarra nahiz poliziala deskodetzeko tresna paregabetzat hartzen du polizia eleberriak eraikitzen duen eremua.
|
|
|
Sue Grafton ek, Marcia Muller ek eta Sara Paretskyk sortutako detektibeak aztertu zituen Ann Wilsonek (1995); izan ere, Kinsey Milhone, Sharon McCone eta Victoria Ifigenia Warshawski izan dira detektibeen
|
mundu
gogorrean sartu diren ospetsuenetakoak. –The primary appeal is readily evident:
|
|
|
Kritika feministak ikuspegi ezberdinak erakutsi baldin baditu ere polizia eleberriak generoari egindako ekarpenetan, emakume idazleak detektibeen
|
munduan
eginiko ibilbidea modu objektiboan aztertzeko, emakumezko detektibeen ibilbidearen jarraipena egitea proposatzen dugu, eta, horretarako, bost aldi aukeratu ditugu.
|
|
|
1.4.2.4 Laugarren aldia:
|
mundu
ikuskera maskulinoaren eta ideologia feministaren uztarketaren aldia
|
|
|
Aldi honen zeregin nagusia bi diskurtso kontrajarriak ezkontzera lerratzen da: detektibeen
|
mundu
ikuskera maskulinoa eta ideologia feminista uztartzera esan nahi da.
|
|
|
Artikulu honetan, Bordaren eleberri poliziakoak aztertuko ditugu. Bakean ützi arte (1994, Susa); Amorezko pena baño (1996, Susa); Bizi nizano
|
munduan
(1996, Susa); Jalgi hadi plazara (2007, Susa); Boga boga (Susa, 2012). Eleberri hauetako, arestian esan lez, protagonista femeninoa aztertuko da:
|
|
|
Ingelesa, alemana, portugesa, frantsesa, galegoa edo katalana bezalako hizkuntzekin euskara nahastuz, Euskal Herriarentzako lekua lortzen du
|
munduan
; bere Euskal Herriarentzako tokia. Hibridazioaren bidez, barreaiketak Bordaren ni a kultura globalera zabaltzen du, hala, ni lesbiar, nazional, euskaldun eta globalki kokatua bihurtuz.
|
|
|
zen, besteentzat manexina nintzen, eta gainerantikoendako auhaitera joaiten nintzelako, mexprexu poxiño batekin, amikuztarra(?) Ahosabaian mintzairak nahastikatzen zitzaizkidan, eta haurtzarokoa galtzear nidegon? (Bizi nizano
|
munduan
, 28).
|
|
|
–Langabetu komikoa nintzen ni ere? (Bizi nizano
|
munduan
, 17). –Armadak gizon hezten zuen, ezkontzak eta haurdunaldiak emaztea emazte, eta lanak jendea jende?
|
|
|
–Armadak gizon hezten zuen, ezkontzak eta haurdunaldiak emaztea emazte, eta lanak jendea jende? (Bizi nizano
|
munduan
, 16).
|
|
|
Horra hor nobela beltzak paradigma gisa aurkezturiko detektibe gogorra (MartÃn Cerezo, 2006; Coma, 2001) goitik behera dekonstruitua eta antiheroi bilakatua. Antiheroi hori, armadatik, emazte izatetik eta lan
|
mundutik
urrun egoteaz gain, lesbiana da, eta pentalogiaren azken bi nobelak, batik bat, horren onarpena izango dira, eleberriaren argumentuen korapiloaren gainetik jarriko baita lesbiana izatearen onartzea eta aldarria. Generoa gainditu nahi da, emakume femeninoa eta gizon maskulinoa binomioa aukera bakarra ez dela aldarrikatuz eta bere burua muga horien hausle bezala agertuz.
|
|
|
Parodia horretan bere garrantzia du Bakhtinek aipatzen zuen pertsonaiaren
|
munduarekiko
ikuskerak. Horrela, Bordak Shelleyk (2002) aipatzen zuen gizarte matxistaren errepresentazioa egiten digu Euskal Herria zinezko, giz herria?
|
|
|
Polizia eleberri hauetan amatasuna ez da lantzen (Núñez Betelu, 2001; Gabilondo, 2006), amatasunaren gainean egindako erreferentzia bakarra Maiena Ameztoi dugu, baina Maienak, seme bastarta munduratu zuen? (Bizi nizano
|
munduan
, 88). Nahi gabeko semea eta urteen joanean ezkutatzen ariko dena.
|
|
|
–Ama bakartien egunerokotasuna gaurko mendean ez zen Teexak uste zuen bezain erraza? (Bizi nizano
|
munduan
, 88).
|
|
|
Ezpeldoik, bestalde, nomadismo horretan ibilbide bat eraikitzen du bazterretik erdigunera, horrela, eleberriz eleberri leku bakoitzari tokiko euskara egokitu dio, azkenik, Bilbon estandarrari lekua emateko. Lehen hiru eleberriak herrietan garatu dira, herri txikietan; lehena, Zuberoan (Bakean ützi arte) eta zubereraz mintzatu da Ezpeldoi; bigarrena, (Bizi nizano
|
munduan
) Nafarroa Beherean kokaturik dago, eta behe nafarrera erabili du Ezpeldoik; hirugarrena, Nafarroan garatzen da (Amorezko pena baño) eta nafarrerara hurbiltzen da Ezpeldoi, Jalgi hadi plazara eleberria Bilbon eta Gasteizen kokatu du, eta estandarraren hautua egin du Bordak. Eta bukatzeko, Boga boga eleberrian, Baionaren hautua egiten du, bi Euskal Herriak ezkondu dituen gatazka gunea gaitzat eta espaziotzat harturik.
|
|
|
Noski, ni nintzen estrañerra? (Bizi nizano
|
munduan
, 136); Manexina zira? (Bakean utzi arte, 31).
|
|
|
Lehen eleberrian (Bakean utzi arte) Jim mutil laguna une oro du buruan, baina begirada Joana bilatzen hasten da. Beraz, lehen eleberrian Ezpeldoi bisexual gisa aurkezten zaigu, beste hurrengo bi eleberrietan (Bizi nizano
|
munduan
eta Amodiozko pena baño), bere begiradak emakumeen gorputzak bilatzen eta desiratzen ditu. Desiraren eremuetara eramaten da begirada lesbiarra.
|
|
|
(Retolaza, 2010, 130). Ezpeldoik, ibiltaria den neurrian eta queer erreferente den neurrian,
|
munduaren
ikuskera berri bat eskaintzen digu: mugen eta kontzeptu binomikoen ezabaketa, nazioen, hizkuntzen eta sexuen hibridazioa; bi hitzetan:
|
|
|
Artikulu honen ondorio nagusi gisa esan daiteke Amaia Ezpeldoik ondo ezkondu dituela egun bizirik dagoen ideologia postmoderno feministak queer teoriaren inguruan eraiki duen diskurtsoa eta detektibeen gizonezko
|
mundu
hegemonikoaren ikuskera. Periferiatik erdigunera doan identitate gatazka eta horren diskurtsoa, hizkuntza eta espazio askotariko eta hibridatuak eraikitzen jakin du, eta horrek bi eremu hain kontrajarrien mugak kimatzea ekarri dio.
|
|
|
Bestalde, euskal literaturan ezagutzen den lesbiana eta detektibe protagonista bakarra da Amaia Ezpeldoi. Esan daiteke, beraz, hegemonikoki gizonezkoena den
|
munduan
emakumeak irudikatzeko ahaleginik ez dela egin euskal detektibeen eleberrigintzan. Pertsonaia femenino lesbiana gutxi azaldu da euskal narraziogintzan, eta Amaia Ezpeldoi da detektibe lesbiana bakarra euskal literaturak eman duena detektibeen historian.
|
|
|
– (1996 b), Bizi naizeno
|
munduan
. Zarautz:
|
|
|
Bazkarian, bakoitzak 10 pezeta ordainduta, 106 bazkaldar bildu ziren, eta parte hartzaileen artean euskal kulturaren
|
munduko
pertsona ospetsuenak zeuden. Bazkari ostean, E. M. Azkueren jaiotetxe aurrean gomutarria agerrarazi zuten, T. Montzonek hitzaldi samurra eginik.
|
|
|
Zabaldu belarrijac/ Euscaldun maitiac,/ Entzuteco gozaro/ Zuben albistiac: / Ez da beste soñuric/
|
Mundu
zabaletan,/ Zuben icena baño/ Aspaldi onetan.
|
|
|
¿ Celan ez da zurtuco/ Gaur
|
mundu
guztija,// Ta eracutsi arguiro/ Bere mirarija? / Ezpadau iñoz izan/ Guerra onec besteric,/ Lurraren azalian/ bardindutecoric?
|
|
|
Orducoak cirian/ Utzak Vizcaitarrak,/ Iñok vencidu bako/
|
Munduan
bakarrak:/(...) Euskaldunak danak(. Anchinarik ona,!?, A B 231).
|
|
|
Adibideak: E. M. A.?
|
Munduaren
escu bijhac? 42 bertso lerroa azkanak, A B 138 Uriartek batzuetan azkanaldatu egiten du eta azquenjartzen:
|
|
|
Z 535 igas even, A B 114 (PBDV igues eben); Z. Euzcadia? Z 725 igaz doaz, A B 120 (PBDV igues duaz);?
|
Munduaren
escu bijhac. Z 40 igas doianian, A B 138 (PBDV 483 Ygues doianian); Z igas ez deijhen, A B 169 (PBDV Ygues; PB 122 iges); Z igas even, A B 191 (PB 133 iges eben); Z Igas eutsan, A B 194 (PBDV 345 Ygues eutsen; PB 136 Iges eutsan); Z igasten deutso, A B 211 (PBDV Yguesten deutsa; PB Igesten deusku); CV igas(...) ebiltsezala, igas eben, A B 245 (PB igesi ebilzala); EE igas ioan, A B 272 (310 igas ioan).
|
|
2014
|
|
|
Inguruko hizkuntzetan ikerketa asko egin dira azken hamarkadetan diskurtso markatzaileei (DM) buruz (Vázquez, 2011) eta ikerketa horien ondotik markatzaileen hiztegi espezializatuak ere sortu dira (Fuentes, 2009; Briz et alii, 2008). Euskaraz, berriz, ez dago batere garatuta ikerlerro hori, eta kontuan izanda DMak hitz bereziak direla?
|
munduari
ez, baizik eta diskurtsoari erreferentzia egitekoak, eta jarraibide pragmatikoak ematea dela haien eginkizuna, hots, solaskideari diskurtsoaren inguruko inferentzietan laguntzea?, interesgarria iruditu zitzaidan aztertzea nola egin dioten aurre euskal hiztegiek DMak definitzeko eginkizun zailari.
|
|
|
Batetik, irakaskuntzan eta industrian gai bakoitzari buruz adituak diren pertsonak kontratatu ditugu ariketak idazteko. Hau da, arlo bakoitzean,
|
mundu
osoko onenak laguntzen ari zaizkigu kapitulu bakoitzeko oinarrizko kontzeptuak aztertzen modu berriak bilatzeko, eta irakurleak material horri buruz jaso duen informazioa zenbat ulertu duen jakiteko. [EHU, Konputagailuen arkitektura, Hennessy, John L. et al. (EHU, 2009) Sarrera]
|
|
|
" Kartzelan egon luke, orduan.
|
Munduko
lekurik arriskutsuena da paraje hau udan", esan zuen poliziak. Juanek bere bertsioa eman nahi izan zion, alegia Baffinek, uharteko lehen esploratzailea zen partez, segur aski intrusiotzat jo zuela gure etorrera, eta gure ametsen barruan sartu eta heriotzarantz gidatzen ahalegindu zela.
|
|
|
Arrazoimenak, aldiz, egitate bera, nahimenaren gertakari gisa pentsatuko du. (Zuzenean nahimena bera ez dugu inon hautematen, baizik haren ondorioak; hots, efektu bat da, zuzenean hauteman eta interpretatzen duguna kausa haren obratzat, hura zergatiko libre legez ulertuz edo ezinbestekotasun naturalaren menpegabekotzat). Kausalitate naturala, batetik, eta kausalitate librea, bestetik,
|
munduan
eragintza pentsatzeko bi modu da. [EPD, Volksgeist Herri gogoa.
|
|
|
Bulkada aurremoderno zein moderno horien ondorioz, astindua eman zion gaztedi berriak ordura arteko kultur
|
munduari
. Batzuen zein besteen jardunak izan zuen eraginik.
|
|
|
Bestalde,
|
mundu
globalizatu honetan, nazioarteko harremanen ugaritzeak eta Informazio eta Komunikazio Teknologien zabalkunde gaitzak (batez ere Internetek) ekartzen dute ondorio gisa jendartea gero eta ohartuago eta kontzientziatuago dagoela ahal bezain komunikazio gaitasun ona lortu behar dela nazioartean erabiltzeko egokia den hizkuntza batean. Horrek errazten eta laguntzen du (batik bat) ingelesaren sarrera ikastetxeetan, hori baita nazioarteko lingua francaindartsuena; orain artean dagoeneko eskola curriculumetan ageri zen/ ziren atzerriko hizkuntzari/ hizkuntzei ezartzen zitzaizkion/ zitzaizkienhelburuakbaino zehatzagoak eta premia handiagokoak ezartzen zaizkio gaur egun atzerriko hizkuntzari (edo hizkuntzei).
|
|
|
alde batetik, ikasgeletan jatorri hizkuntza anitz direla, eta bestetik, eskolatze prozesuaren amaieran lortu beharreko helburu gisa, komunikazio gaitasuna hiru (edo lau) hizkuntzatan: ofizialak diren bietan (euskara eta gaztelania, edo frantsesa?), eta
|
mundu
mailan nazioarteko komunikaziorako balioko duen beste hizkuntza batean (edo bitan). Erran liteke ereduen sistemak balio izan duela sistema elebakar batetik (gaztelaniaz edo frantsesez ari zena funtsean) sistema elebidun batera igarotzeko (euskara espainola edo euskara frantsesa, bi hizkuntzak baliatuz ohiko eskola jardunean).
|
|
|
Adibide gisa bi datu apuntatzenditugu: alde batetik, Gobernu ekimenek proiektu eleaniztunak sustatu nahi dituztela (hala Eusko Jaurlaritzak, nola Nafarroako Gobernuak, eta orobat Iparraldeko hezkuntza eragileek), horrela etorkizuneko
|
mundu
globalizatuari ahal bezain ongi erantzuteko; eta bestetik, Ikastolen Konfederazioak, euskararen aldeko posizioanarrunt ezaguna den erakundeak, ororentzako laueletasunaplanteatzen duela helburu gisa bere hizkuntza proiektuan.
|
|
|
Hizkuntza praktikak hiri
|
mundu
eta mundu hirietan
|
|
|
Hizkuntza praktikak hiri mundu eta
|
mundu
hirietan
|
|
|
gune fisikotik ari dira hiriak askatzen. Edo hobe esan, gune fisikotik ari dira kontzentrazioak askatzen, eta lehengo hiri trinkoak despopulatzen, haien ordez
|
munduan zehar
jositako hiri sare birtualak eta hiri bizimodu globalak ari omen dira zabaltzen.
|
|
|
Aldaketa horien kontu emateko bi muturreko kontzeptu osagarri erabiltzen dira: posthiria (edo eremu posturbanoak) eta
|
mundu
hiria, hiri soziologian edo hirigintzan ohikoak eta sobera ezagunak diren kontzeptuak, biak ala biak.
|
|
|
Aurreneko kontzeptuak hiri formatik aztertzen du hiriaren bilakaera eta hiri bizimoduaren antzaldatzea.
|
Mundu
hiri kontzeptua, berriz, zuzenean doakio bizimoduari, hiriguneetan egiten denari, hain zuzen; eta bizimodu urbanoari globalizazioak zelan eragin dion aztertu gura luke. Ildo horretan, Saskia Sassen soziologoak hiri globalen amaraunaren ideia zabaldu zuen, hainbat hirik ekonomia eta finantza sare global bat osatu dutelakoan.
|
|
|
Hiri horiek, euren artean estuki konektaturik, gune bereziak dituzte ingurune fisikoarekin deskonektaturikoak baina botere kontzentrazio handikoak (informazio eta diru fluxuen eta trafikoen zaindariak dira, nonbait). Baina bada
|
mundu
hiria ulertzeko beste era bat, G. Lipovetskyren mundu kulturaideiaren gisakoa: mundu hiria, batetik, globalizazioaren biziguneak edo eskarmentu guneak dira, hots, globalizazioaren eraginak jasotzeko sentiberatasun bereziko guneak; baina bestetik, aurrekoarekin batera, mundu osoa bere baitan, apal edo larri, biltzen dituzten guneak.
|