2000
|
|
Salamancako katedran irakaskuntza lan ona bete zuen, bereziki Ameriketan indioekin egiten ari ziren gehiegikeriak, Frai Bartolomé de Las Casas misiolariaren salakuntzetan oinarriturik, bere iritzien gogoetetan osatzean, Relectiones zirelakoak burutuz. Bere hitzaldi
|
haietara
joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi haietako azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
Bere hitzaldi haietara joaten ziren Zuzenbidean aritzen ziren ikasleak ez ezik zenbait irakasle ere, hauen artean Martin Azpilkueta nafarra. Hitzaldi
|
haietako
azkenengoak, 1539 urtean, De indis eta De iure belli deritzen saioak, garrantzitsuenetarikoak izan ziren.
|
|
Aita Vitoriaren Salamancako irakaskuntza
|
haiek
, Hugo Grocio holandarrak sistematizaturik jarri zituenetik, mundu guztian ospe handia hartu zuten giza eskubideen alde. Geroztik, zehaztasunez, argi eta garbi eratu dira gizakion eskubiderako.
|
|
Hala ere, esan beharra dut, Gaztelako lehen errege
|
haiek
eta gure probintzietako Batzar Nagusiak, hauek aspalditik zituzten foruak errespetatuz, elkarren artean aski ongi konpondu zirela. Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela.
|
|
Azkoitiko zaldun
|
haiek
ere, Xabier Munibe, Joakin Egia eta Manuel Altuna, nobleziazko tituludunak izan arren, gaztelarrentzat, isekaz,, zalduntxoak, ziren; baina bataio hori ez zuten txarrera hartzen eta Real Seminario hura Bergaran sortu zuten, Humanitate eta Letrak irakasteaz gainera zientzia erabilgarriak bultzaraziz, Matematika, Fisika, Kimika, Mineralogia, Me talur gia eta abar.
|
|
Orduan ez zekien zer erantzun ere, eta eman zidan erantzun bakarra honako hau izan zen: Giza Eskubideen onarpena beste garai batekoa zela,
|
haiek
beste denbora batzuk zirenez gero.
|
|
Nork uste izango zuen horien ondokoak izango zirela Nafarroako erregetza hondatuko zutenak? Egia esan, feudalismo garaiko eredu
|
haiek
ez zuten zaintzen etikarik eta, jatorriz senideak izan arren, ezin elkarri amore eman eta, nor gehiagoka, guduaz baliatzen ziren.
|
|
Hala ere, esan beharrekoa dut, Gaztelako lehen errege
|
haiek
gure probintzietan Batzar Nagusiek aspalditik zituzten foruak errespetatu zituztela, eta elkarren artean aski ongi konpondu zirela. 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak.
|
|
zeritzana, Andorra bertako zenbait leku izenen berri ere emanaz, eta euskararen sustraizkoak zeintzuk ziren adieraziz. Hitzaldi
|
haietan
zen Jacques Allières irakasle hizkuntzalaria ere, eta bukaerako elkarrizketetan arrazoia eman zidan. Handik urtebetera argitaraturiko Actes liburuaren 15 orrialdean dator.
|
|
Zer uler dezakegu, euskarazkoak zirela ez bada? Zeren gure mintzairak baditu zenbait ahoskera
|
haien
latinak ez zituenak. Jarraian zioen, alde horietan, vardulli horiek nazio bakarra osatzen zutela Pirinioetaraino.
|
|
Euskararen ostarteak (1998) izenburuz agertu nuen liburuan agiririk aski ematen nuen nafar euskarari buruz, eta legezko zait
|
haietako
batzuk gogoratzea, oraingo liburu honetatik euskaldunek jakin ditzaten.
|
|
Baina gizon zintzo eta jakitun
|
haiengandik
era horretako iritzi gehiago jaso genezake. José Ortega Gasset filosofo aipatuagandik ere beste honako adibide hau jaso dezakegu:
|
|
Begiak itxi zituen gero, Rocío García de Mainuetaren irudia burura ekartzeko, eta Euskal Herrian zain izango zuen neska puska harekin gogoratuta plazerraren gailurretara ailegatzeko. Bitartean, zast eta zast hasi zitzaion, malguki guztiek oihu egiten zuten ohe zahar hartan, eta begiak itxita ahalegina egin zuen, ukitzen ari zen azal hura Rocíorena zela imajinatzeko; eta titi
|
haiek
, atzera eta aurrera dantzan zebiltzanak, bere ametsetako neskarenak zirela, eta txiliotxo lizun haiek.
|
|
Begiak itxi zituen gero, Rocío García de Mainuetaren irudia burura ekartzeko, eta Euskal Herrian zain izango zuen neska puska harekin gogoratuta plazerraren gailurretara ailegatzeko. Bitartean, zast eta zast hasi zitzaion, malguki guztiek oihu egiten zuten ohe zahar hartan, eta begiak itxita ahalegina egin zuen, ukitzen ari zen azal hura Rocíorena zela imajinatzeko; eta titi haiek, atzera eta aurrera dantzan zebiltzanak, bere ametsetako neskarenak zirela, eta txiliotxo lizun
|
haiek
.
|
|
Txemak ez zekien. Soilik erlojuari azken begirada bat bota ziola, neskaren berbaldia ziplo eten zuen" oso begi politak dituzu" moduko esaldi bat ahoskatu zuela, eta neska harriturik geratu zitzaiola so, batere politak ez ziren begi
|
haiekin
. " Eta gainera oso atsegina zara".
|
|
Txemak ez zuen arnasarik ere hartu nahi, zarata guztiak isilduko zituzkeen Fergusek esango zuena behar bezala ulertzeko, eta Eiderren inguruan gertatutako pasadizo hura Eider ez zen beste norbaiten ahotik entzuteko. Izan ere, Txemak jokatuko luke atentatu txiki haren egileak Ipar Irlandako sei tipo
|
haiek
izan zirela. Argiegi zegoen.
|
|
Arrastia zen, eta hondartzako pasealeku hutsean zehar nenbilen egunkaria irakurtzen. Bost
|
haietan
erreparatu nuen, izan ere ahopeka ari baitziren hitz egiten, eta horrek harritu egin ninduen. Eta bat batean, Enniseko bidetik, Chrysler zuri bat azaldu zen, luze horietako bat, badakizue; eta hondartza parean jiratu eta bere barrutik bi tipo irten ziren.
|
|
Ezer ez. Gero, bost
|
haiek
hilda eta ondo hilda zeudelarik, tiratzaileak eurengana hurbildu eta errematatu egin zituzten, banan banan. Gero ihes egin zuten.
|
|
Eta ez zuela ulertzen nola lokartu zen, eta ea nola zen posible, inoiz ez zuela aukerarik izango naturaren holako espektakulurik berriz ikusteko eta hala ere lotan pasatu zuela bide guztia, eta ardiak errepidetik joaten ez zirelako taxia ordu laurdenez geldirik izan zuela, eta paisaia hark arnasa ere osten dizula (noski, esna egonez gero), eta berrogeita hamar libera zirela, mesedez. Lagun handi bat betiko urrutiratzen denean bezala begiratu zien Txemak txanpon
|
haiei
. Hamar mila pela.
|
|
Ez nuen batere gogorik eurekin batera bidaiatzeko. Duncan bakarrik egon izan balitz, dudarik gabe sartuko nintzatekeen, baina beste nazkagarri
|
haiek
ere hantxe zeuden eta ezetz esan nuen. Baina eurek ere ez zuten alde egiten, eta igotzeko erregutzen zidaten, nahi nuen lekura eramango nindutela.
|
|
Baina Ralph aurreratu zen eta esan zidan lasai egoteko, berak eramango ninduela berriz Ennistymoneko supermerkatura, ordu
|
haietan
ez nuelako dendarik zabalik aurkituko (arratsaldeko hirurak edo ziren). Duncan ez zen hain konforme geratu, eta gaineratu zuen beraiek ere gurekin etorri nahi zutela.
|
|
Egia esateko, Ralphen barrea ez zen maltzurra edo intentzio txarrekoa izan, baizik eta lasaia, benetakoa. Eta" hamar minutu barru" horrek zer pentsa eman zidan arren, erabaki nuen sei mutil
|
haiek
guztiz normalak zirela eta nire pentsamendu negatiboek ez zidatela batere laguntzen, ez zidatela bidaiaz, paisaiaz, elkarrizketaz disfrutatzen uzten. Baziren zenbait egun mutil haiek ezagutzen nituela, eta hasieratik jo nuen posizio defentsibo batera.
|
|
Eta" hamar minutu barru" horrek zer pentsa eman zidan arren, erabaki nuen sei mutil haiek guztiz normalak zirela eta nire pentsamendu negatiboek ez zidatela batere laguntzen, ez zidatela bidaiaz, paisaiaz, elkarrizketaz disfrutatzen uzten. Baziren zenbait egun mutil
|
haiek
ezagutzen nituela, eta hasieratik jo nuen posizio defentsibo batera. Eta zertarako?
|
|
Ez dakit galdera horretatik zein zatik irauli zizkidan tripak hain modu zoragarrian: Connemara aipatzeak eta bidaian lehenengoz lur zati hori nire eskuetan sumatzeak, edo Eider izena maitasunez bildu zuten ahots eta begi
|
haiek
. Baina berdin dio.
|
|
Eta nik erantzun: " Gu
|
haietaz
bai behintzat!", eta barreka hasi ginen, imajinatuz bostak hondartzaren aurrean gu noiz iritsiko zain.
|
|
Eta pozten zen, zergatik ez aitortu, inoiz ez bezala bere neskalagunaren gainetik sentitzen zelako. Poz txiki horren ondoan ez zuten lekurik irainek, adarrek, gezurrek eta Eiderren" ni neu izan nahi dut"
|
haiek
. Pinguinoen kontu horrekin apur bat erretxindu zen, bai, baina askoz ere handiagoa zen Txemaren barruko poza, ikusita Eider zela orain ezeren ideiarik ere ez zuena.
|
|
Beno, ba beste horretara sartzean, aurpegi ezagunak ikusi nituen. Rocíoren lagun
|
haiek
, Killarneyn gosaltzen ikusi genituenak. Noski, eurek ere ezagutu ninduten, eta denetatik argalena hurbildu zitzaidan.
|
|
Beste garai batzuetan, berriz, gure espezie bereko animalien bila ematen ditugu egunak;
|
haiek
zaintzeko baino, beraiek zain gaitzaten. Bila esan dut, baina esan nezakeen baita ere esperoan, berreskuratu nahian, gogoratzen, hautatzen...
|
|
Txemari otu zitzaion hura Eiderren azpikeria berri baten hasiera izan zitekeela. Alegia, ez zela sekula Lahinchen egon, edo tertulia hartan ezagututako mutilen batekin pasatu zituela egunak eta beraz mutil horren izena hartu zuela gakotzat, edo Ipar Irlandako putakume
|
haietako
baten izena. Duncan.
|
|
gaur dirua, bihar telebista, etzi arropak, abereak, motorra, lurrak, etxea, eta azkenik andrea. Askotan gogoratzen ditugu garai
|
haiek
, e Fergus. Clay?"
|
|
Txemak harriturik entzuten zuen tertulia haren nondik norakoa, eta seguru zegoen itzelezko liskarra sortuko zela kritika
|
haien
ondoren. Pentsamendu hori, baina, hiru lagunen barre algarek eten zuten.
|
|
Pittinka pittinka gure harreman hura hasierako komenientziatik urruntzen hasi zen, benetako bihurtzen, eta laster heldu zen momentua zeinetan egiaz disfrutatzen nuen Txemarekin. Jaietara joaten ginen; gustura herriko jaietan, baina askoz hobeto ingurukoetan edo urrunekoetan, eta zer esanik ez igande aspergarrietan supituan antolatzen ziren guateke ia anakroniko
|
haietan
(gure herrian mundu osoan baino hogei urte beranduago deskubritu ziren guatekeak). Ahoz aho hedatzen zen albistea, eta laster betetzen zen jendez eta edariz lonja txikia, atea irekitzeko giltzak nondik irten ziren inork ez zekien arren.
|
|
Ez zuen aukera galdu nahi, hala ere, aurpegietako espresio miresgarri
|
haiek
deskubritzeko. Zer ote zuten horren desberdina, Eiderren iritziz Dublin izeneko mosaiko erraldoi bat eraikitzeko gauza ziren milaka aurpegi haiek.
|
|
Ez zuen aukera galdu nahi, hala ere, aurpegietako espresio miresgarri haiek deskubritzeko. Zer ote zuten horren desberdina, Eiderren iritziz Dublin izeneko mosaiko erraldoi bat eraikitzeko gauza ziren milaka aurpegi
|
haiek
. Lehenago, aterpetxera heldu arteko bidean, makina bat jenderekin gurutzatu zen, eta baita behin baino gehiagotan galdetu ere kale hau edo beste hau non zegoen; baina, zinez, aurpegi haietan ez zuen inongo mirakulurik ikusi.
|
|
Zer ote zuten horren desberdina, Eiderren iritziz Dublin izeneko mosaiko erraldoi bat eraikitzeko gauza ziren milaka aurpegi haiek. Lehenago, aterpetxera heldu arteko bidean, makina bat jenderekin gurutzatu zen, eta baita behin baino gehiagotan galdetu ere kale hau edo beste hau non zegoen; baina, zinez, aurpegi
|
haietan
ez zuen inongo mirakulurik ikusi. Akaso egunerokoa irakurri eta gero, Eiderrekin birtualki ordu erdiz egon eta gero, bost sentimenak erneago izango zituen, prestatuago Pavlov-en erreflexu baldintzatua egia bihurtzeko.
|
|
Mutilek, urtero legez, batera mozorrotzea erabaki zuten inauteri
|
haietan
. Aurreko urteetan mosketariak izan ziren, gangsterrak eta errege ezkontzako partaideak.
|
|
Bere ohea eta nirea lotzen dituen eskailera txikian gora egin du, eta segituan atera ditu koadernoa eta boligrafoa, egunak eman dizkionak papereratzeko asmoz. Nik, bien bitartean, disimulurik gabe begiratzen nuen azpiko literatik, Rocíoren gorputza goiko koltxoiaren bigunetan nola sartzen zen; eta igartzen nizkion ukondoak mugitzen, eta belaunak eta hanken puntak ohea emeki ostikoz jotzen, eta orain ahozpez etzanda ari zela idazten eta gero alboz, eta koltxoiak bigunagoa ematen zuen holakoetan, dudarik gabe bere izterrak ziren
|
haiek
ukitzeko besoa pixka bat baino ez nuenean altxatu behar.
|
|
Eta Txemak egun bi eman zituen proposamen harekin bueltaka, baietzaren eta ezetzaren arteko ika mikan sartuta. Harik eta, bi egun
|
haien buruan
, Eider azaldu zen arte Rocío eta Txema hitz egiten ari ziren tabernako izkinatxora. Aurpegi alaiz zetorren Eider, eta gogo nabarmenak erakutsi zituen Txemarekin hizketan zebilen hura ezagutzeko.
|
|
Ez zen beste galderarik, agindurik, erreberentziarik edo purtzileriarik egon. Ordenagailuak baiezkoa eman zion, eta ingurumarietan galdu barik, begietara bota zizkion disketaren barruan urtebetez gordeta egondako hitz
|
haiek
. Arma bat bezain zorrotza izan daiteke, askotan, egia.
|
|
Txemak ez zuen gogoratzen zertaz egin zuten berba, baina bai zenbait orduz jardun zutela jo eta tira. Erlojuari so eginda, pentsatu zuen ordu
|
haietan
ez zela inor egongo logelan. Horrelako ñabardurak ondo kontuan hartzekoak dira, batez ere zortzi lagunentzako logela batean jo behar denean larrua.
|
|
Baina askatasunak, iturriko urak bezala, bere jabe izan nahi duen eskuaren atzamarren artetik egin dezake ihes. Eta preso
|
haiek
korrika segitu zuten, urrunago eta urrunago. Harik eta, bide ertzean geratuta, zeren bila zebiltzan ere ez zekitela konturatu ziren arte.
|
|
Eta hala, 498
|
haietatik
erdia baino gehiago etorritako bidetik bueltatu ziren kartzelara. Ez zuten nora joan, ez zekiten laguntza nori eskatu.
|
|
Hildako bost lagunen nortasunari dagokionez..." Eta izenen zerrendatxo bat zetorren jarraian.
|
Haien artean
, Duncan Philips.
|
|
Zenbait sofa, telebista bat etengabean Killarneyko irudiak eskaintzen, hamar bat boy scout, eta bera, sofan jarrita, nora begiratu ez zekiela. Batzuetan zaila egiten zitzaion bere gogoei eustea, esaterako sofatik altxatu eta ume
|
haiei
belarrondoko pare bat ez ematea. Egingo zuen, bai jauna.
|
|
Kauenzotz! Eta hala ere kontrolatu egin behar, batez ere ume
|
haiek
erru ziztrinik ez zutelako. Oihuka hasiko zen bestela, kauenlaputadeharo edo beste edozer.
|
|
Eta hala ere Txemak aise ezagutu zuen. Eskotearengatik batez ere, lehenago ere esana baita aurpegian erreparatzea zaila egiten zitzaiola, eskotetik aske izateko borrokan aritzen ziren meloi
|
haien
ikuskizuna aurrean izanda. " Rocío García de Mainueta!", egin zion oihu, izen abizenez, eta honek, begirada hotz baina seguruz:
|
|
Ezin da erraz azaldu: zerbait handia, paparrean zintzilik grabitateari aurre egiten zioten muino biki
|
haiek
baino handiagoa. Konparazio ausart samarra ere bazen, baina zerbaitekin parekatzekotan heriotzarekin egin zitekeen.
|
|
Bere ohean etzanik, Txemaren logelako neskak nabarmen entzun zituen komuneko kexu
|
haiek
. Erabaki zuen ez ziola tipo zikin hari aurpegira begiratuko, ezta berarekin hitzik gurutzatuko ere.
|
|
Baina pitin bat neurriz gainekoa iruditu zitzaion Basque Country famatuari buruz etengabe mintzatu behar hori. Zer eta gainera isilik ez egoteagatik, zeren eta segurutzat jotzen baitzuen irlandar
|
haien
interesa ez zela euren esparru intelektuala zabaltzea, edota euskal gizartearen erradiografiaz hausnarketa egitea, ezpada isilik ez egotea. Berdin izango zitzaien eguraldiari, bolanta sareei, txirularen itxura falikoari edo ostrukaren okelari buruz ere jardutea.
|
|
Bere eskutan balego, ordaindu ere egingo zien gidariei ahoko kremailera itxi zezaten, eskatutako herrira eraman zezaten tutik ere esan gabe. Ingelesez pentsatzen laguntzen zioten dozenatxo neurona
|
haiei
jai emango zien modu horretan. Baina ez, autoetako gidariak ez ziren derrepentean isilduko.
|
|
Udalekukoa. Gertaera hartaz akordatzen zen bakoitzean telebista pizten zuen, ea audientziaz betetako saioren bat aurkitzen zuen, pentsamendu
|
haiek
arintzeko asmoz. Baina printza txikiak sartzen zitzaizkion burmuinaren zirrikituetatik, hala nola esperientzia txar haren lekuko izandako udalekuaren izena, eta ondorengo egunetako haserre eta beldurrak...
|
|
Askotan egona zen Eiderren gelan, batez ere pisua erosi baino lehenagoko garaietan, eta denbora gutxi falta zen biak batera bizitzen hasteko, zoritxarreko istripua gertatu zenean. Eta aspaldiko garai
|
haietatik
hona gauzak gutxi aldatu ziren bertan: hormako paper urdin argia, apalak liburuz josiak, argazkiak, edota hain aspaldikoa izan ez arren urte batzuk ere bazituen ordenagailua.
|
|
Musikaren atalean ere geldiune bat egin zuen. Honek ere oroitzearen kronika fidela eraiki zion minutu gutxitan, eta nostalgiaz gogoratu zituen jairik jai ibiltzen ziren denbora
|
haiek
, bafleen ondoan eurak ere rock radikal baskoaren parte zirela sinetsi nahirik; eta batez ere sinetsi nahirik eztarria urratu arte botatzen zituzten hitz eta mezu haiek beraien soinu banda osatuko zutela bizi ziren artean. Eta musika lasaiagoa ere hantxe zegoen, biak bakarrik zeudenerako; eta azken denboretan Eiderrek hainbeste gozatu zuen beste musika hura ere, zelta alegia.
|
|
Musikaren atalean ere geldiune bat egin zuen. Honek ere oroitzearen kronika fidela eraiki zion minutu gutxitan, eta nostalgiaz gogoratu zituen jairik jai ibiltzen ziren denbora haiek, bafleen ondoan eurak ere rock radikal baskoaren parte zirela sinetsi nahirik; eta batez ere sinetsi nahirik eztarria urratu arte botatzen zituzten hitz eta mezu
|
haiek
beraien soinu banda osatuko zutela bizi ziren artean. Eta musika lasaiagoa ere hantxe zegoen, biak bakarrik zeudenerako; eta azken denboretan Eiderrek hainbeste gozatu zuen beste musika hura ere, zelta alegia.
|
|
Bakarra irakurtzera iritsi zen Txema, ikaragarrizko lotsa eman baitzion jada ia ezagutzen ez zuen antzinako mutiko hark idatzitakoekin aurrera jarraitzeak. Eskutitzak idatzi zituena bera ez balitz ere, dudarik gabe jakingo zuen gazte txoropito baten eskutik irtendako hitzak zirela promesaz eta eternitateaz betetako izkribu
|
haiek
.
|
|
Baina eskutitz
|
haien azpian
, apropos ezkutaturik, etiketa urdindun disket bat aurkitu zuen Txemak. Bihotza galapaka hasi zitzaion, tripetatik ahoraino hedatutako bero batekin batera.
|
|
Bagoiek handiagoak ziruditen kanpotik. Ez ordea jarlekuek, egur xaflaz egindako eskeleto
|
haiek
guk baino bi buru gehiago neurtzen baitzuten gutxienez. Trenak eguneroko minutu pare laburra iraungo zuen estazioan geldi ziurrenera, baina guk eternitatea zer zen ikasi genuen jarlekuetan jesarririk eta hankak dingilizka genituela.
|
|
" Leku hobe baterantza, laztana", erantzun zion amak, eta guk lurralde berri
|
haiekin
segitu genuen gure bista gozatzen, estazioan utzitako herria baino hobea edozer izango zen ziurtasunaz.
|
|
Gau hartan ez baina hurrengo goizean hasi zen buruari bueltak ematen, iragan gaueko kontu
|
haiek
zenbat ote zuten egiatik eta zenbat mozkorretik. Dena dela, ondo zekien zuhurtziaz jokatu behar zuela:
|
|
zirraragarria iruditu zitzaion segundo txiki bateko tartean National Westminster Bank zaborraren parean nola utzi zuten ikustea, eta kapitalaren jabe ziren adreilu eta kristalezko kaiola handiak hondakinez nola bete ziren konturatzea. Baina zirrarak askoz bortitzagoak izan ziren telebistako irudi
|
haietatik
haratago joan eta lehergailuaren zergatia ulertzen saiatu zenean. Egun horretara arte Irlandako kasua egunkarietako hizki beltzetara mugatzen zuen Eiderrek, orriak pasatu eta ekonomia, kirolak eta abarrak ere hitzezko anabasa hartan galduko ziren modu berean.
|
|
Izan ere, egun hartan, aitaren manuz bazkarirako ekarri abereak eta animaliak, batzuk ukuiluetarat eta abeldegietarat, eta bertze batzuk jauregiaren gibelaldeko oholesi tipi batzuen arterat bildu zituzten, bakoitza bere sailekoekin eta espeziekoekin, hiruzpalau morroik zaindurik eta begiraturik, aizto eta labanen orenaren goait, zeren, abere
|
haiek
bere puntuan akabatu eta larrutu beharra baitzegoen —edo lumatu, hegaztien kasuan—, kozinatzerakoan eta mahairat zerbitzatzerakoan gozoagoak eta apetitosagoak izan zitezen amoreakatik. Oholesiak lauzpabortz ziren, elkarri itsatsiak, bakoitza ate tipi edo ateska batekin, zeina aise ireki eta herts baitzitekeen, lokarriz eginikako lakio batez baliaturik.
|
|
Oholesiak lauzpabortz ziren, elkarri itsatsiak, bakoitza ate tipi edo ateska batekin, zeina aise ireki eta herts baitzitekeen, lokarriz eginikako lakio batez baliaturik. Oholesi
|
haietarik
batean hiru orein zeuden, zeinetarik bi, bata arra eta bertzea emea, elkarren ondoan baitzebiltzan, hirugarrenetik —bertze ar bat— bereiz. Eta iritsi zen haien akabatzeko orena, eta hiru gizon hurbildu zitzaizkien oreinei:
|
|
Oholesi haietarik batean hiru orein zeuden, zeinetarik bi, bata arra eta bertzea emea, elkarren ondoan baitzebiltzan, hirugarrenetik —bertze ar bat— bereiz. Eta iritsi zen
|
haien
akabatzeko orena, eta hiru gizon hurbildu zitzaizkien oreinei: ireki zuten ateska, sartu ziren hiru gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren:
|
|
ireki zuten ateska, sartu ziren hiru gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren: ai, oreinaren begi bi
|
haiek
, noraezean!, oinazeak iparrik ez balu bezala, zeren, oinaze oinazetsuak bere erpez eta atzaparrez harrapatzen gaituenean, jaun André, galtzen da iparra hegorako bidean, ekia mendebalerakoan, oinazea bera bihurtzen delarik, finean, ipar eta hego, eki eta mendebal, errealitate bakar eta gordin.
|
|
Oreinaren begi galdu
|
haien
zirrararen eraginpean nengoen, beraz, hatsalboka, bigarren oreina atxiki zutenean —arra—, labana lepoan sartu... Eta, bat batean, ikusten ari nintzena ezin onarturik edo, ateskarat abiatu, hura ireki, eta barnerat sartu nintzen, oihuka, hirugarrenak —emeak— ihesari eman ziezaion.
|
|
—Halakoa da guti batzuetan amorioa —eta, hitz
|
haiek
erranik, halako tristura eta halako malenkonia batekin so egin zidan amak, su tipi batek, ustekabean, marmolaren bihotza hartu eta bere begi haiei lurruna balerie bezala, eta adierazi nahi izan balit bezala, halatan, ezen ez zela hura bere kasua, nahiz eta amestu behin baino gehiagotan egin izan zuen.
|
|
—Halakoa da guti batzuetan amorioa —eta, hitz haiek erranik, halako tristura eta halako malenkonia batekin so egin zidan amak, su tipi batek, ustekabean, marmolaren bihotza hartu eta bere begi
|
haiei
lurruna balerie bezala, eta adierazi nahi izan balit bezala, halatan, ezen ez zela hura bere kasua, nahiz eta amestu behin baino gehiagotan egin izan zuen.
|
|
Baina amorioaz izanen dugu, bai, gerorat ere, zer mintza eta zer asma eta, inguru minguruka ibili gabe, derradan ezen festa eguneko bazkari ezin joriagoan, oreinkia zerbitzatu zigutela, eta nik ez nuela dastatu ere egin, zeren oreinaren begi iraungi bi
|
haiek
baitzetozkidan gogorat, gogoa bera ere erroetarik kentzerat.
|
|
Eta historia hura halakoa izan zen eta hala akabatuko zen, bertzerik gabe, baldin handik astebeterat bururatu izan ez balitzait bururatu zitzaidana, komunionea egiten ari nintzela... zeren eta orduan ere, ene aitzinean akabatu zuten oreinaren bi begi etsi
|
haiek
etorri baitzitzaizkidan gogorat... Eta, komunione hartan bururatuak burutik ezin edekirik eta ezin bazterturik nenbilela, guztiok mahai inguruan bazkaltzen ari ginenean, hala erran nion don Frantziskori:
|
|
—Zer nahi duk, jaun inkisidorea honat ekartzea, eta hi sutan erretzea, orain dela urte batzuk Lapurdiko sorgin
|
haiek
bezala. Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea!
|
|
Bazkalondoan kondenatuen ziegarat eramanen haut, non egun batez egonen baihaiz, eta ogia baizik ez duk izanen janari, ura edari! —eta hitz
|
haiekin
batean, Mattin ikusi nuen, anaia, eskuek betartea estaltzen ziotela, irria atxik ezinik, ezin hobekiago erakusten zidalarik, gisa hartan, ezen batzuen zorionak bertzeen zorigaitza duela sorburu eta iturburu.
|
|
...n bezala, kolpe haren eraginaz, kolpetik ikasi bainuen ikasi beharrekoa, lezione bakar ezin emankorrago hartan, eta deliberatu nuela, handik harat, ezen zuhurra izan behar nuela, azeriak bezala, zeinak, badu ere bere biloa erakusten, ez baitu bere asmorik biluzten, eta entseiatu beharra nuela, halatan, baldin inguruko giroa ez banuen aldeko, mihiaren bridatzerat eta arrazoinbide eta ateraldi bitxi
|
haien
ezkutatzerat eta disimulatzerat.
|
|
Baina itzul nadin aitaren erran hartarat: " Hori bakarrik falta zitzaiguan, familian bertze protestant bat izaitea!" Banekien nik, bai, nor zuen aitak gogoan, noiz eta hitz
|
haiek
xuxendu baitzizkidan; banekien, bai, jaun Esteban Etxegoienen gogaide egin nahi ninduela, familiako lehen luthertar eta ustez bakarrarena, zeinak, noiz eta jakin baitzuen ezen guztia galdua zegoela eta gaztelau tropek inguraturik zegoela, bere burua koldarki hil baitzuen, etsaiari buru egin beharrean, nola egin baitzioten bere bi anaiek, Pedrok eta Eusebiok, Amaiurren eta Noainen ezin balentkiago... Eta halatan zen gure etxeko ardi beltz hura bi aldiz maradikatua:
|
|
Baina antsiaturik igartzen zaitut, jaun André, zeren, Salamancan zerbait kontatu banizun ere, orain oro jakin nahi baitzenuke —hau, hori eta hura, eta xehetasun guztiak—, kolpe batez. Ordea, noiz eta historia baten korapiloak kolpe batez laxatu nahi baititugu, aldiz, are gehiago korapilatzen dugu hura, eta has nadin, bada,
|
haien
bat banaka laxatzen, geroko luzamendutan eta gibelamendutan ibili gabe.
|
|
Gero, jauregia berreraiki zutenean, espazio ilun hura birmoldatu, eta bi partetan partitu zuten: bata sototzat eta etxeko upelategitzat hartu zuten, berdintsu eta orobatsu utzi zutelarik bertzea, norat igortzen eta zigortzen baitzituen aitak —edo amak, bakanago— egun baterako, bitarako edo berak zuzen irizten zion aldirako, gaizki portatzen ziren sehiak eta zerbitzariak,
|
haien
hutsen eta falten arabera, eta gure gurasoen aldartearen. Eta, hala, egun batean, aitak astebeterako kondenatu zuen ziega itsu hartarat morroi bat, Urbiaindik mozkorturik itzuli zelako eta biharamunean bere egitekoei buru egin ahal izan ez zielako.
|
|
Eta, orduan, burua galtzeko puntuan nengoela, isildu egin nintzen. Eta ene isiltasunak bertze isiltasun bat ekarri zuen gibeletik, are isilagoa eta osoagoa, kondenatuen oihu ustezko
|
haiek
irentsi zituena. Eta malkoak xukatu, eta neurri tipi batean neure buruaren jabe egiten nintzela, ohartu nintzen ezen, ziega hura ezin ilunagoa zen arren, zerbait ikusten nuela, halaz guztiz ere.
|
|
Bai, atearen azpitik zetozen errainu urri erdi itzaliak ziren barrena argitzen zutenak. Eta morroiak ekarri ogi puska eta ur txarroa begiztatu nituen, ez zehaztasun osoz, baina bai
|
haien
iduriak bereizteko moduan. Zenbatetan etorri izan zaidan, ordutik honat, iduri hura, jaun André, neure bizitzako gaurik gautsuenetan partikularzki...!
|
|
Eta Estebanek ez zian nahi, uste zuelako bere heriotza aski izan zitekeela auziaren erabakitzeko, jauregia gaztelau soldaduek setiaturik zegoenez gero, itxuraz, bere erranetarat zituèn hirurogei bat soldadu agramondarrak alferrik sakrifikatzerat utzi gabe... menerat zituen zortzi beaumondar preso laxatzen zituela, aldi berean. Eta, bide hartarik bere deliberamendu hura aitzina zeramala, bere buruaz bertze egin zian, ezpata bihotzean sarturik, eta pentsaturik ezen zeruan bilduko zela bere bi anaienganat —Eusebioganat eta Pedroganat—, zeinak, bera ez bezala, katolikoak baitziren, baldin bere bi anaia
|
haiek
hilik bazeutzan, Noaingo guduaren ondotik...
|
|
Zer iduritzen zaizu, jaun André? Nola ez zituen libertatea amesten zuèn osaba Joanikot bezalako gizon batek aintzakotzat hartuko hitz
|
haiek
, hiru anaien arteko anaitasuna erlijione diferentzia guztien gainetik jartzen zutenak. Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz haiek buru buruan sartuko, eta nola ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko?
|
|
Nola ez zituen libertatea amesten zuèn osaba Joanikot bezalako gizon batek aintzakotzat hartuko hitz haiek, hiru anaien arteko anaitasuna erlijione diferentzia guztien gainetik jartzen zutenak? Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz
|
haiek
buru buruan sartuko, eta nola ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko. Eta nola ez zuen amets eginen kartari zerion spiritu franko eta liberal harekin, baita hiru anaiek sinboliza zezaketèn Nafarroa harekin eta aro harekin ere, halako moldez, non azkenean idealizatu eta Nafarroako historiaren urrezko arotzat hartu baitzuen, bere baitarako bai behintzat...?
|
|
Handik harat, behin baino gehiagotan aditu ahal izan nion osabari erran misteriotsu hura: " Baina giro hertsi honetan beldur nauk erdirat egin dezanak ere muturrerat eginen ez ote duen...", eta, nahiz eta mementu hartan ez nion ulertu, aitzinago izanen nuen, bai, hitz
|
haien
argiak eta itzalak bereizteko parada: edo, ez al da egia ezen mutur batean itsuturik dagoenak halaxe ikusten ohi duela erdigunea bera ere, bertze muturrarekin bat eginik?
|
|
ERRAN berri dizut ezen osaba Joanikotek etxeko historia
|
haiek
idealizatu zituela, baina ez ote zuen hark arrazoin apur bat ere, jaun André. Ez ote dugu aski, arrazoin horren frogatzeko, Nafarroako erregina Margaritaren Heptameron eta Axularren Gero elkarren ondoan ipintzea eta konparatzea, ikusteko zein denborak ziren batarenak eta zein bertzearenak?
|
|
—Beraz, gauzak garbi daude —erran zigun aitonak, jaun administratzaileak testamenta irakurriz gero—: jauregia eta olak, eta
|
haien
administratzeko ardura, Martinentzat; urroztarren dorretxea eta borda, berriz, Joanikotentzat; hortik kanpoan, Martinen esku geratuko da nihaurk Joanikotekin hitzartua nuen tratuaren betetzea eta haren aitzinatzea, eta, hala, Martinek Joanikoti egunorozko mantenua ordainduko dio, baita berrogei eta hamar dukateko ere urtero, hark jauregiari eskaini zerbitzuengatik, zeren eta Mattin eta Joanes mat... Eta, azkenik, badakizue:
|
|
Eta, azkenik, badakizue: egunen batean elkarrenganik bereiztea erabakiko bazenute eta, beraz, Joanikotek bere dorretxerat joaitea erabakiko balu, berarekin eramanen lituzke dorretxeari dagozkion morroi neskameak, baita abereak ere, testamentean sinatuaren arabera, zeren eta etxe bakoitzak baitu bere enborra, eta enbor horretan sartzen dira lurrak eta aziendak —eta,
|
haiek
erran ondoren, aitari eta osaba Joanikoti so egiten ziela, akabatu zuen—: Arratsaldean zuekin hitz egin nahi nuke bakarka, zeren ez bainuke nahi biharko egunean zuen artean liskarrik sor ledin, ene testamenta dela kausa.
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren lehen urte
|
haietan
, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik nola ikusten ditudan harreman haiek, haiei buruzko ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren lehen urte haietan, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik nola ikusten ditudan harreman
|
haiek
, haiei buruzko ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren lehen urte haietan, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik nola ikusten ditudan harreman haiek,
|
haiei buruzko
ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako lehen urte
|
haietan
gogotsu baino gogotsuago egoiten nintzela aitaren aiduru, hura bidaia haietarik noiz itzuliko, zeren eta beti ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
Eta, halarik ere, oroitzen dut ezen ene bizitzako lehen urte haietan gogotsu baino gogotsuago egoiten nintzela aitaren aiduru, hura bidaia
|
haietarik
noiz itzuliko, zeren eta beti ekarriko baitzigun Mattini eta bioi, present gisa, jostailu bana edo bertze edozein objektu, biak berdinak gehienetan, baina neurri edo material diferentekoak: zurezko zaldi bi, aitzin gibeletarat balantzaka ibiltzen zirenak, bata bertzea baino handiagoa; kanoi tipi bi, bata zurezkoa, bertzea brontzezkoa; berunezko bi soldadutxo, kolore biziz pintatuak, bata sarjentua, bertzea jenerala...
|
|
Present
|
haiek
zapi batzuetan bilduak ekartzen zizkigun, lokarriz lotu fardel iduriko batzuetan, eta guri, fardeltxoak begiztatu orduko, bihotza guztiz bizkortzen zitzaigun, eta ikusminez:
|
|
Nola inarrosten ninduen barrendik aitaren erran hark," Eta orain, hautatu, Mattin", eta nola pizten zitzaidan bekaitzaren harra arimaren bazter batean, hitz
|
haiek
aditu orduko! Eta zein gaitz eta gaitzi egiten zitzaidan hura guztia!
|
|
Eta zein gaitz eta gaitzi egiten zitzaidan hura guztia! Eta nola gutiziatzen nituen halakoetan aitaren bertze hitz
|
haiek
, ene aldeko hautua adieraz zezaketenak behingoz: " Eta orain, hautatu, Joanes"!
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. Izan ere, bekaitzak eragin lehen dezepzionearen ondotik, sosegatzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak,
|
haietarik
nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. Izan ere, bekaitzak eragin lehen dezepzionearen ondotik, sosegatzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur
|
haienganat
joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. ...bekaitzak eragin lehen dezepzionearen ondotik, sosegatzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni
|
haiekin
nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. ...e hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola
|
haiek
zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
Bederatzi hamar urte nituenean —edo hamar bete berriak nituenean izanen zen, ausaz, eta Mattinek hamahiru, zeren, oker ez banago, aita Frantzia eta Espainiako errege infanten arteko ezkontza sonatu hartarik itzuli zenean izan baitzen... bai, orduan izan zen, segur, zeren oroitzen baitut nola aitak, okasino hartan ere, bere ondoreak atera zituen gertaki hartarik, azpimarratzen zigularik ezen Eliza katolikoak bedeinkatu ezkontza hura ez zela soilik bi pertsonaren artekoa, Espainia eta Frantziaren artekoa ere bai, eta ezkontza hark bi estatuen eta bi erresumen arteko urte luzeetako gerlak eta guduak itzali, eta bakealdi sendoa ekarriko zuela, zeina ezin egokiagoa gerta baitzitekeen, bertzalde, bai frantsesen eta bai espainiarren prosperitatearentzat ere—; sasoin hartan, bada, jaun André, bertze bi presentekin heldu zitzaigun aita. Begi bistakoa zen ezen present
|
haiek
ez zirela, ohi bezala, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina. Fardel luzearen idurirat, berehala ohartu ginen Mattin eta biok zer izan zitekeen, eta, hala, fardelak laxatzen eta destolestatzen hasi baino lehen aitaren ohiko erritualari aitzinatzen zitzaiola, Mattinek erran zuen:
|
|
Halako moldez, non, nigarra atxik ezinik, malko batzuk isuri baitzitzaizkidan. Eta, kolera ere atxik ezinik, hitz
|
haiek
jalgi zitzaizkidan neure baitaren baitarik:
|
|
Bai, guztiz oroitzen dut orain eszena hura, zeina nik hamar urte bete berriak nituela eta jaun Marcel —don Frantziskoren ondoko prezeptore berria— orduko etxean genuela izan baitzen; eta oroitzen dut bazkal aitzin izan zela, eta ama ere, halakoetan ohi ez bezala, ondoan izan genuela egun hartan. Eta, horrela, eni xuxendu hitz
|
haien ondotik
amari artezten zitzaiola, aitak erran zuen:
|
|
—Graziana, munduko erresumarik indartsuenetan, hala Espainian nola Frantzian, eliza eta estatua hertsiki loturik doaz, eskua elkarri emanak... eta,
|
haien
eredurat, Urbiaingo erresuma tipi honetan ez gara gutiago izanen. Beraz, zer iduritzen zaizu, baldin Joanes Baionako dominikoen komenturat igorriko bagenu, non, dakizun bezala, lagun bat baino gehiago dudan?
|