|
2000
|
|
|
Hemen egiten dugu topo Josunek esan duenarekin, prestigioarekin. Gurasoei sinestarazten badiegu beren berba egitea txarra dela,
|
haiek
ere hasten dira jatorrizkoaren ordez beste zerbait egin guran. Hitanoa eta horrelakoak zergatik galdu dira, bada?
|
|
|
oinbetekoa, egur txiki bat da. 6 oinbetekotara bota genuen erronka, haiek hiruna oinbeteko ebaki behar zituzten, eta nik 6 Nik irabazi nien, eta hortik pentsatu zer bizkorrak izango ziren
|
haiek
ere!
|
|
|
Hala ere, aurten deia Ipar Euskal Herrira ozenago iritsi zedin saiatu dira antolakuntzako kideak. " Deialdi nazionala izanik
|
haiek
ere kontuan hartu behar ditugu, eta batik bat jakinda herri dantzetan aberastasun handia dutela beraiek eta erakusteko gauza asko dituztela esparru horretan", dio Juantxo Maya Ereintzako lehendakariak. Horregatik, aurtengo egitarauaren berrikuntzarik nagusiena Lapurditik dator.
|
|
|
Azkoitiko zaldun
|
haiek
ere, Xabier Munibe, Joakin Egia eta Manuel Altuna, nobleziazko tituludunak izan arren, gaztelarrentzat, isekaz,, zalduntxoak, ziren; baina bataio hori ez zuten txarrera hartzen eta Real Seminario hura Bergaran sortu zuten, Humanitate eta Letrak irakasteaz gainera zientzia erabilgarriak bultzaraziz, Matematika, Fisika, Kimika, Mineralogia, Me talur gia eta abar.
|
|
|
Ezen orduan zorra kitaezina baita.Edo beste inor baino maiteago gaituztela. Edo luzaz irauten duten tranpaz beterikoafektibitate menpekotasunak egiten ditugu edo beti menpeko diren leialtasunezkoak.Zail egiten bazait ere, ulertu nahi dut, ezin izan naitekeela neure seme alaben adiskide, neure eskarmentua ez dela haiena, neure ikaskuntzak ez diela balio, ikasi egin beharkodutela, nik egindako oker zuzenak neureak direla eta
|
haiek
ere, beren aldetik egingodituztela. Maiz askotan esan ohi dugu ez genu keela nahi geure seme alabek geuk eginditugun hutsegite berak egitea.
|
|
|
Askotan euskaltzale batzuek,
|
haiek
ere, beren buruari galderak egiten dizkioteberezko kulturaren izateari buruz. Honelako kasuetan, ordea, galdera egileak kezkabaino gehiago nahasmena du bere buruan.
|
|
|
Ez nuen batere gogorik eurekin batera bidaiatzeko. Duncan bakarrik egon izan balitz, dudarik gabe sartuko nintzatekeen, baina beste nazkagarri
|
haiek
ere hantxe zeuden eta ezetz esan nuen. Baina eurek ere ez zuten alde egiten, eta igotzeko erregutzen zidaten, nahi nuen lekura eramango nindutela.
|
|
|
...n... nahiz eta horrek ere ez zigun eragotzi egite guti batzuen aitzinatzea, zeinetarik pare bat bederen sonatuak baino sonatuagoak izan baitziren... zeren, komunionearen kontuan izan ezik, osaba Joanikot Lutheroren guragoa eta aldekoagoa baitzen Kalvinena baino eta, ondorez, gauzak gehiegi ez lotzearen aldekoa, airearekin aire eta haizearekin haize, eta zeren halakoak ere izan baitziren gure egite
|
haiek
ere —bihurrikeriatik ere franko zutenak, bertzalde—, bere mementuan ohartuko zaren bezala... eta zeren, osabak noizbait erran zidan bezala: " Baldin satorren moduan ibili behar badugu, satorren moduan ibiliko gaituk, Joanes, lurpean, baina, haiek bezala, lurra ere jo diagu noizik behin, mutturraren erakusteko bertzerik ez bada ere".
|
|
|
Gure jauregian lau urte eta zertxobait gehiago egin zituen, hiru lehenak Mattin eta biok ikasle gintuela —nahiz eta Mattinek eskola
|
haietarat
ere anitzetan huts egiten zuen—, eta azkena ni bakarrik, zeren eta, hamabortz hamasei bat urte zituela, Mattinek Villagrandeko dukearen etxerat egin baitzuen, dukeak berak gonbidaturik, Madrilgo dantza eta eskrima eskolak eta gorterako joan jinak ikasbide egokiagoak izan zitezkeelakoan, Urbiainen irakasten zitzaizkionak baino.
|
|
|
Baina Mattinekin nituen harremanetan, ni nintzen beti galtzeko, zeren, oratoria eserzizio
|
haietan
ere, oro har, hura baino trebeagoa nintzen arren, iduriz bainintzen trebeago: izan ere, gero, bizitza errealean, nik erabil nitzakeen mila hitzen aitzinean, Mattinek bakarra edo bakar batzuk erabiltzen zituen, guztiz mintzen nindutenak eta bere mihi ahalkegabeaz jaurtikitzen zizkidanak, ene hitzen kolpatzeko, desegiteko eta xehetzeko, nola okilak enborra, halako suertez, non azkenean bere hitz edo erran bakar hark ene argumentu guztiek baino gehiago balio izaiten baitzuen, nihaur haserretzen, jauzten eta enkoniatzen nintzelako, finean, ez hura...
|
|
|
—Ez dakit, ez dakit, zeren eta, lurra zeru bihur dadin, gizonak aingeru bihurtu bailuke... —eta, irri batek zure bisaia argitzen zuela, erantsi zenuen— Ordea, zertarako aingeru bihurtu, baldin
|
haiek
ere mafrundia harrapa badezakete...? —eta, aipatu ez zenuen arren, guztiok genekien ezen Salamancako Magdalenako elizako haize orratzean zegoèn aingeru jigantaz ari zinela, zeinaz erraiten baitzen mafrundia harrapatu zuen lehen aingerua zela, mila haizeren eragina jasan ondoren.
|
|
|
Baina, salbuespenak salbuespen, zalantzarik ez dago ezen landareen mundua guztiz bertzelakoa dela. Eta ez landareen artean gerlarik eta borrokarik ez dagoelako, zeren eta
|
haiek
ere berdintsu eta orobatsu baitabiltza, nor gehiago, hatsarrean batik bat, errotzeko behar duten lur puskaren bereganatzeko; ordea, borroka haiek ez dira hain nabarmenak eta odola ez da nehoiz ere isurtzen, eta, gainerat, noiz eta landare edo zuhaitzen bat bere lur puskan errotzen den eta fintkatzen, bakean uzten ditu aldamenekoak. Horregatik ote nago, jaun André, mundu begetalaren kanon estetikoetarik gero eta hurbilago, halako suertez, non, bertze erlijione batekoa banintz eta arimen transmigrazionean sinetsiko banu, zuhaitz baten baitan piztu nahi bainuke bertze munduan, eta ez tigre baten baitan?
|
|
|
Ordea, kolejioan iragan nituen hiru urte haietan, odolaren distirak urrearenak baino joriagoak gertatu zitzaizkidan, zeren hartarakotz baikenituen zilizioak eta lizifrina, gorputzaren moldatzeko, zentzatzeko eta bideratzeko. Eta, gaueko amesgaizto lizun
|
haietan
ere, jaikitzen nintzen ohetik, hartzen nuen zigorra, muturrean burdinazko bola tipi puntadun batzuk zituena, eta astintzen eta zehatzen nuen bizkarra, malkoak begietarik isuri arteraino. Azote haiek, haatik, airean txistu egiten zuten arren eta airea bera ere ebakitzen zuten arren, ez zuten, guztiarekin ere, gorputzaren eta arimaren arteko lotura ebakitzen, eta, halatan, penazko eta damuzko nigar haien ondotik bozkarioaren eguzkiak bere izpietarik batekin ferekatuko ninduela uste izaiten nuen bakoitzean, aldiz, imajinazinoaren hegazti beltza sartzen zitzaidan berriro kontzientziaren eguteran itzal egiterat.
|
|
|
atorrak, galtzerdiak eta galtzoinak, oinetakoak eta bertzelako beztimendak... Eta hantxe neuzkan, halaber, zilizioak eta lizifrina, zeren eta
|
haiek
ere guztiz beharrezkotzat jotzen bainituen, nahiz eta ezin ahantzi nuen, bertzalde, aita Tomméren esortazionea, haien neurriz erabiltzerat eraman ninduena.
|
|
|
Baina, liluraturik banengoen ere, hats har nezakeen oraino, uretan dagoen arrainak bezala. Zeren, eskola akabatuz gero etxerat nindoala —San Martín del Mercado ko Plazako ikasleen egoitza hartarat, non ediren bainituen enea bezalako egoeran zeudèn hainbat eta hainbat estudiante, apezteko edo ordenatzeko asmotan
|
haiek
ere, ordena batean zein bertzean, zeren, jesuitak Salamancan eraikitzen ari ziren edifizio bikain famatua, non baitzuten kolejioa, ez baitzen enetako tokia, han irakasten ziren gaiak, trivium a eta quadrivium a, Iruñako kolejioan ikasi nituenez gero—, sareetarik libratu nahian lehorrerat jauzi egiten duen arraina bezala, hatsik gabe geratu bainintzen ni ere bat batean. Izan ere, nik uste nuen ezen jakintasunak —zinezko eta minezkoak— gorputz sendo eta gotor bat zuela eta, aldi berean, airosa, Burgosko katedralaren antzekoa.
|
|
|
Finean, nola aitona Nikolasek printzipalki frantsesez ikasi baitzuen, eta nola behin batean, bere izebetarik bat, Parisko handiki baten etxerat ezkondu behar zuela eta, Parisen egon baitzen eta Parisko handitasunarekin liluraturik itzuli baitzen, hala miresten zituen Paristik eta Frantziatik zetozen kasik gauza guztiak, eta hala nahi izan zuen eta hala erdietsi ere zuen, erregeordearen fabore berezi baten bidez, bere bi semeek —gure aitak eta osaba Joanikotek— Parisen ikas zezaten, Filipe II.ak bere denboran ezarri legearen gainetik, zeinak bere menekoei kanpoan ikastea eragozten baitzien. Eta, hala eta halatan, Parisko izebaren eta haren senarraren ahaleginei esker bete ahal izan zuen aitonak bere semeak ongi hazteko eta hezteko ametsa, igortzen zituelarik bai bata eta bai bertzea ere Parisko Collège de France rat, gure aita lehenik, eta osaba Joanikot ondotik, zeren eta
|
haiek
ere hiru urteren aldea baitzuten beren artean, Mattinek eta biok gure artean bezalaxe.
|
|
|
Bakarrik nindoan, bai, eta arrai nindoan, eta are arraiago eta alegerago jarri nintzen hiriko kanpai guztiak baterat jotzen hasi zirenean, dilin dalan, dilin dalan,
|
haiek
ere ene libertate ospatu nahi balute bezala, eta ene felizitatea aldarrikatu eta zabaldu, lau haizeetarat, zeruko mintzoaz... Eta ene bihotza ere bertze kanpai bat zen jada, bertzeekin batean jotzen ari zena, din dan, din dan, ene alegrantzia eta ene bizipoza adierazi nahi ziona mundu osoari.
|
|
|
Ordea, ni bekatu mortalean nengoen, osaba Joanikoten erranetarat urte batzuetan protestant izan nintzenez gero... Eta Elbirarekin inozentziaren ertzetik bizi izan nituèn amoriozko mementu gogoangarri
|
haiek
ere, gohaingarri egin zitzaizkidan bat batean, haragikeriazko bekatu zital. Zeren eta berriro etorri baitzitzaizkidan bururat, ez ordea handik alde egiteko, baina bertan errotzeko, aita Bartolomeren hitzak, egun batzuk lehenago aintzakotzat hartu ez nituenak:
|
|
|
Eta, nola ustekabea baita, ongi dakizun bezala, jendea gibelat bihurrarazteko modurik boteretsuena eta eraginkorrena,
|
haiek
ere gibelat egin zuten. Eta, haiek gibelat egiten ikusi orduko, hazi egin nintzen, halako tailuz, non ahul, eskas eta uzkur zena egin baitzen, begi herts ireki baten bitartean, ausart, azkar eta kuraios.
|
|
|
—eta, boza jaisten zuela eta irri maliziatsua egiten zidala, segitu zuen—: Eta nehor ere prest ez balego, indiarrak erabil genitzake, zeren, aita saindu Paulo III.ak lehengo mendean erabaki bezala,
|
haiek
ere arima dute eta haien behatzak berdin balio lezake...
|
|
|
Eta, gero, Frantzia eta Ingalaterrako historia haien kontrastean, Rafael Hitlodeok erakusten zion Tomas Morori akoriarrena, zeinak bizi baitziren utopikoen uhartearen aitzinean, Euronotos ibaiaren hegian, zeren, konkistatu zutelarik
|
haiek
ere bertze erresuma bat bere erregerentzat, ohartu baitziren, halako batean, ezen ez ziela trabailu tipiagorik emaiten haren kontserbatzeak eta sostengatzeak, nola eman baitzien haren konkistatzeak, halako moldez, non deliberatu baitziren, finean, haren uzterat eta zutenarekin kontentatzerat eta akort izaiterat.
|
|
|
Hango mugimendua, handik aitzina, La Habanako portuan...! ...tzeek gazta zeramaten saski batzuetan, edo bizkotxo ogia, zeina baitzen, bidaia luzeetan, oinarrizko janaria; hauek, berriz, ur upelak eta olio dupak zeramatzaten arrodaka, eta haiek ardo zahagiak eta pattar bonbilak bizkar gainean; haiekin batean, bertze gizon batzuk kutxa batzuen garraioaz arduratzen ziren, zeinetarik batzuek bakailao lehorrak baitzeuzkaten eta bertzeek urdaia; finean, otarretxo
|
haiek
ere ez ziren falta, zeinetarik batzuek laranjak, limoiak, bananak eta bertze anitz fruta berde baitzeuzkaten, itsasaldian apur bana helduz joan zitezen, eta bertzeek tipulak eta baratxuriak, eltzekoen gozatzeko..
|
|
|
Eta pentsatu nuen gero ezen, orduan izan ez bazen, hurrengoan izanen zela. ...ahian, paradisu haren alde itsusiak eta marketsak aipatzen nizkion, indiar gorrien hainbat sineste eta ipuin, konparazione, adimenduaren ikuspegitik ezin irrigarriagoak egiten zitzaizkidanak, baina Antoniok orduan erraiten zuen ezen, nola historian barrena izan baitira gizataldeak, zeinetarik azpimarratzen baitzizkidan tenplarioak eta alkimistak, ezkutuko jakintasuna gordetzen zutenak, hala, ipuin
|
haiek
ere ezkutuko zerbait gordetzen zutela, eta kontua ez zela ipuin haiek adimenduarentzat irrigarriak zirenetz, baina adimendua zorroztu beharra zegoela, ipuin haien erranahi gordearen ulertzeko eta endelegatzeko. Ezetz, alegia, hura ez zegoela gibela egiteko puntuan, zeren ordu arte iraun eta pertseberatu baitzuen bere fedean, eta azken fineraino iraun eta pertseberatu nahi zuen...!
|
|
|
—Nik ere ezagutu nuen txakur bat gizon bat salbatu zuena... Erran nahi baita ezen neure plantazione honetan indiarrak eta beltzak ez direla txakurrak baino gehiago, eta halatan hezten ditugula
|
haiek
ere, makila eta zigorra eskuan ditugula —eta, kapataz haietarik bati beha paratzen zela, erran zuen—: Ez al da egia, Azote de los indios?
|
|
|
Eta, nola mendietan beheiti ura harrien eta harkaitzen artean datorren jostetan, hala ziren amorio kontuetan indiar gorri haien emaztekiak, zeren emazteki
|
haiek
ere iturburuko uraren adinekoak baitziren, eta bertze haur batzuk bezalakoak ziren, garbi eta inozent.
|
|
|
Zeren haien paradisua, nola baitzen lurrekoa eta lurrean eraikia, eta nola lurrean deus ez baita deusen beldur ez denik, hala, ez zen osoa ez guztizkoa, eta zeren
|
haiek
ere beren beldurrak baitzituzten... Eta gizon zuriaren beldur ziren batik bat... gizon zuri gehienak deabrutzat zituztenez gero, hauek haien lurrak inbaditu, eta sarraski bat baino gehiago egin zutenetik; baina, beldur hartaz gain, bazituzten bertze beldur suerte batzuk ere, hala nola arestian aipatu piztiei zietena, edo eritasunari eta heriotzari...
|
|
|
Lope Agirrekoaren eta bere marañon en amets ezinezkoa...! Eta
|
haiek
ere hemendik ez oso urrun ibili ziren, bidaia ezin penosago hartan, ibai Amazona sen barrena...! —eta, barrendik hats hartzen zuela, amets baten ertzetik bezala, eratxiki zuen—:
|
|
|
Zeren, aitona Nikolas ez bezala, zeina entseiatzen baitzen, ororen buruan, etxeko iragan ilun haren ulertzerat eta onartzerat, aitak ezin ikusi zuen eta, ezin ikusi zuelako, haren estaltzerat entseiatzen zen nola edo hala, egunez egun lantzen ari zen bere bertze iduri haren bidez. Halakoa baitzen aita guztian, iduria izanaren gainetik balu bezala. Eta, nola bere iduria jauregikoa ere zen, hala hartzen zituen jauregiko sehiak ezin zorrotzago eta arautzen zituen haien harremanak ezin hertsikiago, orain dela guti erran dizudan bezala, baita gizon eta emaztekien arteko bertze harreman
|
haiek
ere, gizon emakoien eta emazteki gizakoien jokamoldea gaitzesten zuela:
|
|
|
Eta guztiok ere egun hari beha jarri, eta ama izan genuen, ohi bezala, prestatze lanen eta gainerako trabailuen ardura bere gain hartu zuena. Eta nola hura baitzen, ordenazale itsuaz gain, zuhurra, ernea eta begi zolia, eta nola, ondorez, haren eskuko izaiten baitzen, jauregiko martxaz denaz bezainbatean, bat bederaren egunorozko lanen eta sailen banatzea eta esleitzea, hala izan zituen egun
|
haietan
ere xehetasunik xeheenak kontuan... baita eguraldiarekin lotuak egon zitezkeenak ere, manatzen zuelarik, hartarakotz, ezen piz zitzatela santa Barbararen ermitan hiru kandela, eta eduki zitzatela pizturik bisitarien egonaldian gau eta egun, Nikomediako birjina martiriak Urbiaingo inguru hura tormentatik, ihortzirietarik eta eguraldi gaixtotik libra zezan amoreakatik.
|
|
|
Eta gaitz erranka aritu zituan, aitaren asmoak ez ote ziren... Baina
|
haiek
ere ederki ipini zitian aitak bere menerat. Eta, horrela, noiz eta olaren eta jauregiaren lanak akabatu baitzituzten, jauntxo haiek guztiak gonbidatu zitian festa baterat.
|
|
|
Maddalenek —zeina osabaren erranetarat ari baitzen, nik orduan ez banekien ere— afariko saltsa bati baino gehiagori egotzi purgak edo haiei nahastu belar urak ere izanen zuten hartan zer erranik, zeren Maddalenek, kozinari aparta zen neurrian, baitzekien jan edanei nahastu beharreko belarren eta espezien berri, baina segur nago ezen bertzela ere berdintsu eta orobatsu gertatuko zela. Izan ere, ez ote gara, bada, halakoak, jaun André, Adan eta Ebaren denboratik, zeren zuhaitzetik ez jateko debekua jaso zutenean piztu baitzitzaien
|
haiei
ere hartarako gogoa eta desira, halako suertez, non egin behar ez zutena egin baitzuten hondarrean. Eta afaldarrei ere bertze hainbertze, zeren, nola baitzekiten ezin joan zitezkeela kakategi hartarat, uste zutelako ezen sugegorriek habiatzat hartu zutela, hala etorri zitzaien guztiei, handik berehala, harat joaiteko gogoa, baina nola ezin joan baitziren, haurdun geratzeko perilean jarri nahi ez bazuten bederen, hala barreiatu eta sakabanatu ziren jauregiaren gibelaldeko landetarat, hertze aharratuen kolerari bide baten emaiterat osaba Joanikotek haiei guztiei oihuka adierazten zien bitartean egin zezatela egin beharrekoa lasai, zeren segur baitzen ezen gauaren hotzak kikiltzen zituela kanpoko sugeak eta behartzen beren gordelekuetan egoiterat.
|
|
|
Villagrandeko dukea ere umoretsu jaiki zen, irri batean... ez, aldiz, haren emaztea, ezta Mantillanako kondearena ere, zeinek ez baitzuten gosaldu ere egin, tripak apur bat nahasturik zituztelako desenkusarekin... nahiz eta aitortu beharra dagoen ezen
|
haiek
ere, bertze guztiak bezala, ordu batzuk lehenago baino hagitzez hobeki zeudela, zeren guztioi zerbitzatu baitzitzaigun, afalondoko hondamenduaren ondotik, ura, dukearen medikuaren kontsentimenduarekin Maddalenek prestatua, eta zeren baitzirudien ezen erremedio hark guztioi on egin zigula.
|
|
|
Edo ez ote dakik ezen gure arbasoen memoria lohitu behar duala, baldin ehundabatgarren kanoia Amaiurri beha paratzen baduk? Ordea, ez ote genuen guk ere haiek bezala jokatuko, haien kasuan bagina, nola
|
haiek
ere guk bezala jokatuko baitzuten, gure kasuan baleude. Zeren eta ulertzen baitut haien jokabidea, noiz eta Gaztelaren aurka aritu baitziren, eta ulertzen diat gure aitarena, noiz eta Nafarroako erregeordearekin solastu baitzen, gure jauregiaren berreskuratzeko asmotan; haatik, hirea ez diat ulertzen, zeren eta gure arbaso haiek aspaldi hil baitziren, eta bake sainduan utzi genitiztek...
|
|
|
Eta aitona Nikolasek mila kezka eta mila buruhausteren artean aitzinatu behar izan zituen bere bi ola haiek, bertzalde, eta kezka eta buruhauste
|
haiek
ere, arestian aipatu bertze arrazoinekin batean, are gehiago estal zezaketen eta itzalean utz bere bertze kezka hura —bere iraganari eta familiaren iraganari lotua, baita erlijioneari eta erlijioneen arteko gerlari ere, azken buruan—, gorputz hartu ezinik geratu zena.
|
|
|
Zeren eta, aitona Nikolasek ez bezala, aitak ez baitzuen azeptatzen eta ontzat hartzen gure arbasoek Noainen eta Amaiurren izan zuten jokabidea; izan ere, aita garaile izaiteko jaio zen eta segur zegoen ezen Nafarroako gerla eta gudualdi
|
haietan
ere garaileetarikoa zatekeela, eta errege katolikoaren jarraitzaileetarik bat, ondorez, baldin berari han egoitea egokitu izan balitzaio. Eta ideia haiek, aitona Nikolas bizi izan zen artean, hain klar adierazi ez bazituen ere, argi eta garbi mintzatzen hasi zen aitona hilez gero, kasik segidan, mementu haren goait balego bezala.
|
|
|
ENE malenkonia, oroitzen ditudanean neure haurtzaroko egun haiek, zeinetan ezin dohatsuagoa izan bainintzen...! Baina egun
|
haiek
ere handik gutira izan zuten, mundu honetan guztiak bezala, fina eta akabantza, eta, horrela, bertze egun hura oroit dezaket, noiz eta zorigaitzak atrapatu eta bere egin baininduen, berehala ohartuko zaren bezala.
|
|
|
Eta hala zihoazen egunak, eta osaba gero eta osoago sentitzen zen, gero eta umoretsuago... eta hitz egiten zuen, batean, enekin; hitz egiten zuen, bertzean, Maddalenekin; eta hitz egiten zuen, finean, guardiatzen zuten guardiekin,
|
haiekin
ere gero eta konfiantza handiagoarekin.
|
|
|
Baina, hats har nezakeen arren, larri nengoen artean, deusetaz segur ez nengoela; eta ene larritasunean espainiarrei behatzen nien nik, zeren, nola bainekien ezen ezin oilarragoak eta ezin urguilutsuagoak zirela guztian, ohoreari loturik zeuden gaietan partikularzki, hala iguriki nuen istant batez ezen oldartu eginen zitzaizkiela guardiei, baina
|
haiek
ere han geratu ziren oilar lumatuen antzo, hitzik gabe eta mutu, ez kikiriki, ez kukurruku.
|
|
|
Ondo ederki zeukaten ikasita gidoia, eta inor ez zegoen inprobisatzeko prest. Beldurrak
|
haiek
ere preso zeuzkan, izu lodi antigualeko batek, sugegorri garaile baten antzera beren pentsamenduetatik lasterka zebilena. Porrot hark guztiz aldatu zuen nire bizi filosofia, nire munduikuskera, nire poetika artistikoa eta literarioa.
|
|
|
Eta orduan barre egiteari utzi nion, eta ulertu nuen soilik torturaren bidez lortuko nuela mertzenario saldo haren aitorpena. Argi zegoen, baina,
|
haiek
ere ez zirela nolanahi torturatzen utziko, eta, era berean, jakinaren gainean egongo zirela halako gauza bat gerta lekiekela, eta, gertatuko balitzaie, ze modutara jokatu behar luketen. Litekeena zen, bada, gauzak okertzea eta ni jipoitzea, edota zakur zehatu mixerable bat bezala jo eta akabatzea; baina, pentsatu nuen jarraian, balio ote zuen zerbaiterako bizitza hark?
|
|
|
Edota, oraindik okerrago:
|
haiek
ere ez al ziren, akaso, makinazio beraren beste atal bat baino izango. Ez al zen hura guztia ni berriz ere suntsitzeko antolaturiko konplot beldurgarri bat?
|
|
|
Eta liburu itxi bateko bi orri bezala, musika geldoan kulunkatu gara, estu, gozo, heze. Betazalak jaitsirik izan ditudan arren, halako batean begiak zabaldu eta, guregandik gertu, Olga eta Xavier bistatu ditut,
|
haiek
ere suge eta enbor, eta berehala hotzikara batek buruko ileetatik behatzetako atzazaletaraino zeharkatu nau. Guztiarekin, Rubeni ezer esan ez eta are gehiago estutu dut nire kontra.
|
|
|
Eta zorionez, diot, bestela Karmelori Dabidekiko nire historia guztia kontatuko bainion, eta nik ez nuen egoera nahasi hura are gehiago aldrebestu nahi. Karmelo, ordea, une
|
haietan
ere adeitsu baino adeitsuago egon zen eta, oro har, aski isilean ibili baginen ere, besteekin elkartu aurretik esan zidan:
|
|
|
Goizeko abiapuntura heldu baino berrehun bat metro lehenago, azkenak zetozen Olga eta Laurari itxaroteko gelditu gara.
|
Haiek
ere ez dira berandutu eta aparkalekura 15:30ak aldean agertu dira. Danekin lauretan geratuak ginenez, freskagarri bat hartzera joan gara (gehienek Grand Canyoneko jaitsialdia egin dutela adierazten duen elastikoa erostera:
|
|
|
Geroago Koldo Mitxelenak umorez esango zuen bezala, bazirudien munduko hizkuntza guztiek beren lexikoa aberasteko dituzten bide biak Unamuno euskarari galarazten tematurik zebilela, ez baitzion utzi nahi inoren hitzak mailegatzen ez eta
|
haien ordezkoak
ere sortzen. Funanbulu bati, desarrazoi lasterketa batean, gero eta baldintza gogorragoak jartzeko jokoa bezalako zerbait:
|
|
|
Izan ere, egia deritzoguna ondoen funtzionatzen duen hipotesia besterik ez da. Horregatik, garai eta arraza gordinagoetako iritziak eta jarduerak berrikustean, hobe genuke haien hutsegiteak errukiz juzgatzea; nahitaezko estropezuak dira egiaren bilaketan, eta
|
haiei
ere eman behar diegu agian guk geuk egunen batean behar izango dugun barkamena: cum excusatione itaque veteres audiendi sunt" (Urrezko abarra, I bol., 356 orr.).
|
|
|
Haurrak kalean edo bazterrik bazter ibiltzen ginenez, amak eta izebak lan egiten zuten etxeetara hurbiltzen ginen. Eta
|
haietan
ere jostailuak!; izebak leihotik ezkutuka jaurtitzen zizkigun jostailu haietako zenbait. Bizi ginen palazioan geneuzkanekin nahikoa ez izan, nonbait.
|
|
|
Espaloirik gabeko bideetan, oinezkoak diosala zor dio parean edo inguruan egokitzen zaion oinezkoari; gizalegeak hala agintzen du. Nik diosal egin nien ondoan egokitu zitzaizkidan ibiltari eta baserritar guztiei, eta baita neuri
|
haiek
ere, baina diosal bakoitzaren ondoren, nahiz eta diosala neure begiekin ikusi eta neure belarriekin entzun berria izan, ibiltariaren edo baserritarraren keinu jator hura nire irudimenaren iruzurra baino ez zelako goganbehar absurdua izaten nuen, ibiltariak edo baserritarrak benetan diosalik egin ez zidalako susmo deserosoa, ez hark nire aurka ezer zuelako, ikusi ere egin ez ninduelako baizik, har...
|
|
|
|
Haiek
ere, ordea, idazkariak bezala, ez zuten ez ikusten ez entzuten Lauaxeta.
|
|
|
Augustin Zubikarai, Basarri, Polixene Trabudua, Sorne Unzueta Utarsus, Gonzalo Nardiz, Elias Etxeberria... Haietako batzuei bisita egiteko aukera aztertu zuen Lauaxetak, baina
|
haiek
ere ez zutela seguru askorik ez ikusiko eta ez entzungo pentsatu zuen; eta ikusi, entzun eta ezagutuko balute ere, halako agerpen fantasmagoriko bat senide, ahaide, adiskide eta burkide zaharren osasunerako kaltegarri izan zitekeela, laurogei urtetik gora baitzuten guztiek ere. Ez zitzaizkion, gainera, andre eta gizon haiek iruditzen garai berriko Euskal Herria ezagutzeko izan zitzakeen lagunik egokienak.
|
|
|
Egunkaria ren irakurketa amaitu zuenean, erdarazko egunkari batzuk erosi zituen liburu dendan.
|
Haiek
ere indartu egin zioten gerra irabazi zutelako susmoa, baina erabateko baieztapenik gabe. Misterio ilun bat argitzeko irrika bizia ere sortu zion egunkarien irakurketak:
|
|
|
Euskal Herria Museoan eta Gernika Museoan izan zen baina,
|
haietan
ere inori ezer galdetzen ausartu ez zenez, gerrari buruzko zalantza argitu gabe irten behar izan zuen bietatik. Euskal Herria Museoan Imanol Larrinagak sinatutako marrazki batean bere burua ikusi zuen; gerra garaiko Lauaxeta zen marrazkikoa, komandante jantzian eta betaurrekorik gabe.
|
|
|
Garik burua kordokatu zuen; agian grazia egiten zion Xan han egon izana; agian, bere lehengo kezketara itzuli zen. Han ziren behintzat biak, estai beretik zein goikotik beherantza zihoazenei begira,
|
haiek
ere eurak ikus zitzaketela. Guztiaz ere, beren egotemodu hura ez zitzaion Xani egokia iruditzen:
|
|
|
Hantxe zegoen kafetegi batetik emakume batzuek, soinean larruzko berokiak zituztela, kaleratu eta, antxintxika txikian kalean behera jo zuten. Aurki kalean oinezko bakan batzuk baizik ez zebiltzan,
|
haiek
ere urduritxo, bizi bizi urratsa. Xan beretik, zegoen zuhaitzetik aldendu eta, berehalaxe erretira egitera deziditu gabe, bertan aparkatuta zegoen jeep batean apoiatu zen; alde batera hankan min handi samarra zeukan; bestera berriz, ikusmina ere bazuen.
|
|
|
Bazituan tipo arraro batzuk tunba baten gainean jarrita; haiek txakurrak zituan, deskarado. Gero, jendea barreiatu eta tipo
|
haiek
ere joan, eta ama eta anaia zaharra eta haren emaztea eta haurrak eta ni neu gelditu ginenean: ‘Henri non dago? ’ Bila hasi gintuan eta...
|
|
|
Eta espero zuen, lagun haiek argibideren bat emango ziotela. Ordea,
|
haiek
ere isildu ziren: beharbada, berriz ere berak zerbait esateko zain.
|
|
|
Beltzez jantzitako gizaseme olde bat sartu zen orduan ostatuan,
|
haiek
ere nonbait hildakoaren lagun, edo menekoak; eta, bazetozen haiekin hiru lau emazteki ere. Artean, paretaren ondoko mahaian ziren gizon emakume txiki adinekoak jaiki, batek neskatila lo zegoela zeramala, atera ziren.
|
|
|
Xanek nola hala apuntatu zuen; izen haiek, ordea, hain arraroak ziren; baiki, Xanek batzuk adituta zeuzkan: edari izenak ziren, noski, kaja kopuruak, agian, aldean; alabaina, ezagutzen zituen
|
haiek
ere ez zekien xuxen idazten. Bestalde, aspaldi idatzi gabe zegoen eta, letra eskerga, txit makurra, txit eskasa egiten ari zen.
|
|
|
Mahaietariko batean, paretaren kontra, gizon emakume batzuk eserita zeuden. Beltzez jantzita
|
haiek
ere, txiki sendoak ziren, edadez abantzatuak. Aurpegi beteak, ile adats tindatuak emakumeak; kartoizko larrua, ile muilo zilarrezkoak gizonak.
|
|
|
Alta, bazirudien hiru lagunak komentario sinple hartaz konforme zirela; masailak gorrikara, begiak diz diz, bazuketen bestenaz ere kontu gehiago esateko gogorik. Anartean beste gizon mordoxka bat sartu zen ostatuan, aurrekoak bezalaxe txaketa beltzekin jantzita, barra ondora joan, lehen ziren haiekin juntatu zirenak; haietako bi hala ere,
|
haiek
ere puru bana errez, Xanen ondoan jarri, Xan apur bat desplazatu zuten begibeltzaren alborantz.
|
|
2001
|
|
|
Gu lan handia egiten ari gara, esate batera, Euskal Batasunarekin,
|
haiek
ere estrategia nazionalaren alde lan egitea erabaki dutelako. Udalbiltzaren aldeko hautetsien biltzarrean ere badira independente asko, batez ere Nafarroan, eta horiekin ere ari gara.
|
|
|
Guretzat maki horiek terroristak dira. Zuk ezetz diozu eta sinesten dizut, baina
|
haiek
ere sinetsi behar dute'. Orduak eta orduak pasa ziren.
|
|
|
300 kidek sinatu agiria ongi ulertu badut,
|
haiek
ere Batasunaren filosofiarekin bat egiten dute. Ez omen dira prest pausoak hain azkar emateko zatiketaren beldur direlako.
|
|
|
Nire zakurrek Txiki eta Txoko izena dute eta euskara bakarrik dakite, ez dute ingelesezko hitz bat ere ulertzen. Gainera baditut bi anaia inguruan bizi direnak, eta
|
haiekin
ere beti euskaraz egiten dut. Eta Amerikan bizi garen euskaldunok elkarrekin harremana gordetzen dugu, esaterako, urtean behin euskal festa eginaz.
|
|
|
Matrikula poliki gora joan da. Eskoletan urtebeterekin hartzen hasi dira, gu alegalak gara baina
|
haiek
ere egiten dutena... Ikuskatzaileek bestaldera begiratzen dute horrelakoetan.
|
|
|
Azal iezaiezu gauza batzuk erosi ahal izateko ahalegin handia egin behar dela; saia zaitez
|
haiek
ere ahalegina egin dezaten eta aurrezten ikas dezaten.
|
|
|
Klarinete baten melodia entzuten zen, deszifratzeke gelditzen zitzaizkion maitasunaren koblak partitura eskas hartan aurkitu nahian. Izenik gabeko maitalearen kontuak ziren
|
haiek
ere. Taberna edo lokal haren parean begira jarri nintzen.
|
|
|
Eta hitza betetzeko erabakia hartuta neukan. Seme alabek negar egin zuten hasieran, baina gero,
|
haiek
ere ohitu ziren aitaren itxura berriarekin. Eta gauero, egongelara sartu eta" gabon, aita" esaten zioten, eskua ezpainetan jarri eta musu bat luzatuz airean.
|
|
|
ez dugu gure ametsean erdararen oihartzuna baizik entzuten euskal hitzetan. Jakintza liburuak egin dituztenek erdarazkoak itzuliaz eta antolatuaz egin dituzte, erdara erabili baitute gehienbat
|
haiek
ere gure antzera beren ikastaldietan eta erdaraz mintzatzen baitira hitzez nahiz izkribuz beren baitarik zerbait sortu edo aurkitu dutenean beren lankideei jakinarazteko.
|
|
|
Are gehiago. Nor bere garaiko ume denez, berrizale
|
haiek
ere iraganaldiari josiak zeuden eta ez zuten lotura hori hautsiko eredutzat hartu zituzten arrotzek besterik irakasten ez bazieten. Hor momentu batez gelditzen bagara, luzaro gabe hautemango dugu ez zela XVIII. mendea, mende guztien bilduman, xoko bakoitzeko hizkuntzaz nahiz dialektoaz gehien arduratu izan dena.
|
|
|
Ez dezagun pentsa, gazteago garelako (zahartuko baitira gazteagoak ere), zaharragoak oker bidetik zebil  tzanik beti. Zentzuz eta buruz joka zezaketen
|
haiek
ere, bakanka bederen. Batez ere, ez gaitezen ari menderen mende, Peneloperen gisa, egin eta desegin, beti abian bagina bezala, arbaso eta gurasoengandik datorkigun ondasun urria xahutzen eta xehatzen.
|
|
|
Hizkuntza txikia dugu lehenik, lurralde txiki batekoa alegia, eta ez gehiegik erabilia: halatsu genuen lehen aztarrenak utzi zizkiguten denbora
|
haietan
ere. Lurraldearen mugak, bestalde, gero eta estuagoak izan dira historian zehar, noiz edo behin bestela gertatu izan bada ere.
|
|
|
Zubielki bera eta San Migel aldeko Txitxanen koadrilakoak, berriz, isil isilik zeuden txoko batean.
|
Haiek
ere ez zuten galtzeko beldur handirik. Aste osoa pasatzen zuten ortzegunaren esperoan, merkatura etortzen ziren herritar inoxenteen kontura sakelak pixka bat berotzeko.
|
|
|
Jose arrantzalea eta bere anaia kanpora joan ziren, eta mostradore inguruan berriz ere lehengo normalidadea hasi zen saretzen. Mahaietan musean ari zirenek jokoan segitu zuten,
|
haiek
ere zeinek kukurruku ozenago. Pilota tokian sua bizten hasia zen.
|
|
|
Ez zen lehenbiziko aldia. Ezagutzen zuten, eta pezetak utzi zizkioten keinuarekin seinalatu zien errekan,
|
haiek
ere kontent, bidenabar behatz punttekin sentitzen ahal baitzuten haragi guria.
|
|
|
Luixitok bere indar guziarekin kontu zion, baina bera ere eramaten zuen indar ikaragarri hark. Patxi eta Maddalen gerritik lotu zitzaizkion,
|
haiek
ere laguntzeko, baina hiruren artean ere ezin. Arrain izugarri handia behar zuen.
|
|
|
Han, kanpoan, urrun, motor batzuen burrunba entzun zen korrokada kiratsuaren antzera, berehala apaldu egin zen trafikoaren harrabotsarekin guztiz bat egin arte. Ume mukitsu
|
haiek
ere edukiko zuten egun hartan zer kontatua.
|
|
|
Umeak, berriz, bospasei denera, lerroan eta zerbaiten esperoan zeuden.
|
Haiek
ere niri begira. Kaka!
|
|
|
Haiek eraso egin eta formula zatia kendu didate; segidan, hiltzat eman ondoren alde egin dute korrika. Tadjikak iritsi direnean,
|
haiek
ere hiltzat jo eta besteen atzetik abiatu dira amorru biziz. Ziur aski ez dute ihes egiterik lortuko.
|
|
2002
|
|
|
Euskaltzaleak ez zuen liburuak berreskuratzerik izan, gazterik hil egin baitzen, istripu batez. Eta liburua gordetzeko agindua zutenak hil egin ziren
|
haiek
ere, liburuak ondorengoen nahietara utzita.
|
|
|
Otso kutsatua hil egingo da lehenago edo beranduago eta gero, edozein kasutan ere haren haragia bazka izango da sarraskijaleentzat: korbido, sai, azeri, basurde, beste otso eta abarrentzat eta
|
haiek
ere akabatu egingo dira; eta haien haragia ere jan egingo du beste sarraskijaleren batek, eta horrela, kontzentrazioak hilgarri izateari utzi arte.
|
|
|
Atapuercan bizi izan ziren arbaso
|
haiek
ere horretaz jabeturik al zeuden?
|
|
|
Gerorako geratu ziren, beraz, oinetako hegodunak, baina,
|
haiek gabe
ere, adiskideak utzitako makilak asko laguntzen ziola konturatu zen Pertseo: hura hartuz geroztik ez zuen inolako nekerik sumatzen.
|
|
|
Hirugarren adinekoen etxeak eta klubak aukera ona dira bilerak egiteko. Hala ere,
|
haien aurkakoak
ere badira, biltoki horietan zahar edo erretiratuen funtsezko baldintza ikusten baitute; horrek esan nahi du beren rol soziala aintzat hartzen duten eta, beraz, ez zaiela ideia erakargarria iruditzen. Gizarte Zerbitzuen Institutuaren (Imserso) arabera, zentro horietara joaten direnen kopurua gizonen% 34k eta emakumeen% 17k osatzen dute.
|
|
|
Azken zezentxoak bazirudik estrainekoz lekukotu duela jolas bipilaren garra. Besteak ohitu samartuta zeudean jada, baina
|
haientzat
ere zerbait berria izan duk. Orain gutxira arteko ohaide guztiei, tontorraren erdian lagatzen ninduten berberei... aizan!
|
|
|
Ertzainak etorri ziren eta zakurrek
|
haiei
ere eraso nahi. Ertzainek tiroz garbitu zituzten.
|
|
|
Ez, emakume hura ez zegoen blokeatuta, ez guztiz behintzat, inola ere. Irri egitea ahaztu zitzaiola esan zidan egun gutxi batzuk lehenago, baina geroztik behin baino gehiagotan egin zidan irri eta, irri ez ezik, bizipozaren iturritik isuritako barre algara
|
haiek
ere bai... Handik gutxira, agurrerako orduan, segundo luze batez egon ginen, ene soa harenean iltzaturik, harena enean, biak ere sorgindurik bageunde bezala, hitzik egin gabe...
|
|
|
Baina gauza bat da teoria eta bestea praktika. Nik ere neure gorabeherak izaten bainituen –ez harenak bezainbatekoak, bistan da–, eta
|
haiek
ere beren eragina izango baitzuten, hainbat zirkunstantziatan.
|
|
|
Alferrik. Zeren, nola lurraz estalitako urak ageriko bidea aurkitzen duen han edo hemen, halatsu gertatzen baita gure konplexuekin,
|
haiek
ere azalera egiten baitute, lehenxeago edo geroxeago, argudiorik eta perpausik zorrotzenekin estaltzen baditugu ere.
|
|
|
Itsu omen diren barne begiek kanpo begiek baino gehiago ikusten baitute, apika... Eta
|
haiek
ere zabaldu baikenituzke, aldian behin. Mundualdi honetako bizitza ez baita, alde guztietatik begiratuta, ipuin bat baino gehiago.
|
|
|
Perretxikoetara zaletu nahi izan baininduen, bera perretxikozale amorratua izanik. Nik, ordea, perretxikotan ez ezik, neure beste egiteko
|
haietan
ere erabiltzen nuen.
|
|
|
Ostirala zen eta mutikook, aztoraturik, elkar joka genbiltzan. Anaia Dabitek testu luze bat banatua zigun itzulpena egin genezan, baina lehenengo lerroetakoek bakarrik ekiten zioten ariketari, eta
|
haiek
ere adore handirik gabe. Atzealdekoak iskanbila batean ari ginen.
|
|
|
|
Haiek
ere nonbait ibiliko dira.
|
|
|
Batek baino gehiagok pentsatuko zuen hori, aizu,
|
haiek
ere gainean ditugu eta. Non nahi duzu kafea, kikaran ala katiluan?
|
|
|
Beste bi ertzain  zeuden errepideaz beste aldeko lorategi inguruan, erdi ezkutaturik. Kezkarik gabe begiratu nien
|
haiei
ere. Ez nekien zer egiten  zuten han, eta ezta axolarik ere.
|
|
|
Beti gustatu izan baitzait historia markatu duen pasadizo hura, Martin Luterok [7] 1517an bere lauretan hogeita hamabost tesi famatu haiek besapean hartu eta Wittenberg eko eliza [8] atarian iragarri zitueneko pasadizo hura. Ez ditut nik, jakina, Luterok zituen asmo berak, baina tesien ideia argia eta erabilgarria iduritzen zait,
|
haiek
ere bazuten gaztetasunaren haize freskoaren gozamena. Horregatik, hona hemen, isilune tapitutik atereak, nire tesi pertsonalak euskararen egoeraren zenbait punturi buruzkoak, ele zuritzera bezala emanak.
|
|
|
Euskara gizarte osoarentzat eskatu behar dugu, gizarteak duen, gizarteek duten, kultura altxorra baita. Euskaldunok mezu hau bidali behar diogu erdaldunez beterik dagoen gizarte honi, euskara
|
haiek
ere nolabait berea sentitu behar baitute, ez guk bezala, jakina, hizkuntza hiztunena delako, baina bai neurri batean. Alferrik gabiltza honetan haserretzen bagara.
|
|
|
Abertzalearen ikuspuntutik diot hau, nahiz abertzale anitz, batez ere abertzale ofizial anitz, ez datozen bat honekin, praktikan ikusten da hori, ez baitute inoiz ere ahalegin txikienik egin ez haiek ez haien seme alabek hizkuntza hau ikasteko. Nekez esan dezakete, hortaz, euskara dutela
|
haiek
ere beren ideologiaren euskarri. Nekez mintza daitezke haiek" gure" hizkuntzaz, hizkuntza hori besterena baita, ez haiena.
|
|
|
" Hau da modurik egokiena ikastolako nire adiskideekin hitz egiteko. Gure gurasoek erakutsi didate, eta
|
haiekin
ere euskaraz mintzo naiz. Ingelesak askoz ere hitz gehiago ditu ikasteko eta zailagoa da, baina maite dut, denetarik jakin behar delako".
|
|
|
Zer esan ez, gaztetan erdara bakarrik ikasi izan dutenekin! Nahiz gero euskara ongi ikasi, ez dut dudarik
|
haiei
ere guri bezalatsu gertatzen zaiela.
|