|
2009
|
|
|
«Pozik joango naz zugana.» Ze ezetuten neuen nor zan da. Joan nitzen da bost urte egin nituzen han, han
|
beste
baserrien be, etxe ondoan bost urte. Da bosgarren urtean ama hil zen, da ama hila zan orduen, andria hil zen orduen, ba, amama euki eurien, da ni orduantxik etorri nitzen etxera.
|
|
|
istorio interesgarri ondo kontatua. Eta niretzat Jokin Muñozenak baldintza horiek betetzen ditu, eta
|
beste
batzuk gehiago. Agian batzuentzat interesgarritasuna gaitik bertatik dator, hau da, «gure gerraren» gainean idatzitako nobela bat izatetik.
|
|
|
Euskal literaturaren erretratu bat da, baina iraganeko argazkien negatiboen moduan ikusita. Eta euskal literaturaren historiaren ikuspuntu desberdin honek
|
beste
historia batzuk osatzen ditu, eta hori beti da interesgarri literaturaren historia interesatzen zaionarentzat.
|
|
|
122 orrian Gigik eta Lisak duten elkarrizketa zinez esanguratsua dela iruditzen zait, Lisak Gigi lagunari «Utzi filmak eta liburuak behingoan» botatzen dionean, eta agurea eta bera igualak direla aurpegiratzen. Arteak, literaturak... eskaintzen dien «balkoitik» ikusten dute Gigik eta agureak
|
besteen
sufrimendua. Ez dute, Lisak bezala, osasuna galdu arte lanik egin behar izan.
|
|
|
baina hori bakarrik ez, Donostia berri bat begitantzen zaigu eleberrian, ohiko hiri turistiko edo ederraz oso bestelakoa. Portu giroa da nagusi (84), eta «jitoan dabiltzan» galtzaileen erreinu horretan rock&rollak, drogak, eta literatura mota batek (zientzia fikzioak, abentura eleberriek?), benetako errealitatea
|
beste
leku batean dagoela oroitaratzen digute. Keak eta gauak bustitako giroa nagusitzen da nobelan, espazio alternatiboak gailentzen dira.
|
|
|
|
Beste
hari bati helduko diot nik orain. Jean Louis Davant-i Berrian() eginiko elkarrizketan aipatzen du berriki, bai Jurgi Kintanak Urre urdinaren lurrinan eta bai Kirmen Uribek bere liburuan euskal literaturaren inguruan egiten duten hausnarketa.
|
|
|
Ez da harrigarri liburuko lehen eskaintza Elias Canettirentzat izatea, hots, bere oroitzapen pertsonalen hausnarketaz La lengua absuelta edo La antorcha en el oído bezalakoetan egin baitzuen «bereak esate hori».
|
Besteak
beste, atal bereziki interesgarria da liburuan 22.a, non kontatzen duen Agirrek Azkue bisitari zetorkionean, bere etxera sartzera gonbidatzeko lotsaz, beti atarian edukitzen zuela, bere bizileku txiki, txiro eta desordenatua ez erakustearren. Uribek euskal literaturarekiko dugun jarreraren paralelismoa bilakatzen du eta ezkutatzeko jarrera hori senalatzen kaltegarrientzat.
|
|
|
Ez dakit oso ados nagoen Azkueren eta Agirreren arteko enkontruari ematen diozu (e) n garrantziarekin, atal hori irakurri nuenean eleberriaren hari tematiko nagusitik ihes egiten zuen hausnarketa gisara ulertu bainuen neuk. Edo
|
beste
modu batera esateko, azken unean gai/ hari narratibo berri bat eransten zela iruditu zitzaidan, hausnarketa interesgarria iradoki arren, ordura arteko lerro eta koherentziatik aldentzen zena.
|
|
|
Egia da 1936ko Gerrari erreferentzia esplizitu eta garrantzizkoa egiten zaiola etengabe, badagoela memoria historikoa berreskuratzeko ahalegina. Baina helburua,
|
besteak
beste, sarraski historiko horrek hondatu zituen bizitzak (artisten familienak?), eragin zituen jokaerak (Liborio aitona), nahiz desagerrarazi zuen mundua ikusgarri egitea da. «Zubi zaharra desegin zen moduan» (147) deuseztatu baitzuen gerrak eleberriaren abiapuntu den lagunartea.
|
|
|
|
Beste
ikuspuntu bat ematearren: niretzat, Uribek bere buruaren inguruko nobela bat idatzi (nahi izan) du, eta deskriptiboa edo psikologikoa edo errealista edo?
|
|
|
Martin Guilbeau eta Albert Goienetxe izan ziren loraldi horren bultzatzaile nagusiak. Medikuak ogibidez, bi biok herriko alkateak izan ziren tarte desberdinetan, bata gorriekin,
|
bestea
xuriekin. Bi biok idazten zuten euskaraz, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean.
|
|
|
Barkatuko didazue, azken orduan, sarrera berri bat ireki izana, baina gauza pare bat esan nahi nituen Jokin Muñozen Antzararen bidea eleberriaz. Orain artean aipatu direnez gain,
|
beste
pare bat gauza nabarmenduko nituzke nik. Batetik, eta Jacintok nahiz Estik aipatutako indarkeria giro horretan, biktima direnen (ezen, gatazken biktima dira Lisa eta Jesus, ezta?) ulertzeko ezintasuna, noraez existentziala, eta horien atzean den jakin mina.
|
|
|
Indarkeria politikoak eragindako minean (Lisaren minean, Jesusenean), horien erruduntasun sentimenduan, zergatien, galderen, zalantzen tunel beltzean sakontzeko gonbidapena baita, azken finean. Eta
|
bestetik
Gigiren pertsonaia egin zait interesgarri, Lisak, batez ere, ordezka dezakeen tragediaren aurrean kontrapuntua delako, ezker abertzalearen munduarekiko duen distantzia ironikoarekin, erakusten duen energia eta bizitzeko gogoekin. Liburuan hunkitzen diren gaiek halako zerbait eskatzen zuten.
|
|
|
Irakurleak eraiki du, hortaz, istorio osoa (edo ahal duena). Eta gero,
|
beste
bertute handi bat, aipatzen diren gaiei buruz (bikote harremanak direla, edo ditxosozko gatazka) hitz egiteko modurik serioena hautatu duela idazleak: umorearena.
|
|
|
Horietakoak dira neuretzat ere zure mezuan aipatzen dituzunak. Baina, horiez gain, luzeagoa izan arren niretzat aipagarria den
|
beste
ipuin bat azpimarratu nahiko nuke, «Aurpegia» izenekoa, bere giro mistriotsuagatik eta suspentsearen dosifikazioarengatik. Zalduaren erregistro aberastasuna nabarmenduko nuke, jolas metaliterarioez haratago, bere narratibak duen «errealismo» ironiko hori, eguneroko gertaera xumeenetan gure «egiak» (minuskulaz) antzemateko duen gaitasuna.
|
|
|
John katedralean etabeste kopia bat hiri bereko kantzelergo katolikoaren bulegoan. Zenbait hamarkada geroago, Lizek eta
|
beste
ikasle batzuek eskuz jaso zituztenak izango ziren oroitarririk gabeko euskal kideen informazio galeraren misterioak ikertzeko eta argitzeko hark erabiliko zituen artxiboak.
|
|
|
Akatsak zeuden Morris Hilleko artxiboetan lurperatze lekuei dagokienez. Esate baterako, hilerriko artxiboetako mapetan izenak eremu bat markaturik zuen, baina oroitarria
|
beste
leku batean agertuko zen. Beste batzuetan, bazen datu bat gorpua leku batean ehortzia zela zioena, baina ez zen oroitarririk, ez han, ez beste inon.
|
|
|
Hor zeuden zerrendaturik zenbakidun eremu, lerro, eta hilobi jakinak, gorpu lurperatuak adierazten zituztenak; hala ere, ez zen agertzen izenik hilerriko artxiboetan. Nork beteta zeuden ezagutzen ez zen hilobi horietan al zeuden oroitarririk gabeko 70 euskaldun horiek, oraindik
|
beste
inon kokaturik ez zeudenak. Misterioa argitzen ari zen.
|
|
|
Euskal dohaintza emaile anonimo batek ordaindu zituen hilobia segurtasunez kokaturiko zendutakoen plakak.
|
Beste
hirurogeita bost euskaldunen kokagunea ezin izan da konfirmatu, hilerriko artxiboek arazoak eragiten jarraitu baitute. Plaka non ezarriez zeukaten kokagune ezezaguneko euskaldun horiei ondorengo urtean monumentu bat egin zitzaien, euren izenak han grabaturik, eta emaile anonimo berak ordaindu zituen harrizko lauza monumentuaren gastuak.
|
|
|
1996ko ekainaren 23an, Hardesty izan zen Morris Hill hilerrian zehar eginiko bisitaldi eta zeremonia baten buru, egitasmoa deskribatu, eta oroitarririk gabe geratzen ziren hirurogeita bi euskaldunen metalezko plaka berriak bisitatu eta ospatu zituzten. Hasieran hamar bat hilobi kokatzeko asmoa zen arren, azkenean hirurogeita bi topatu ziren kokagune ziurrekoak, eta
|
beste
hirurogeita bost izen, hileta datuak zeuzkatenak, baina ehorzte leku segururik ez. Harrizko monumentuan azken hirurogeita bost horien izenak eta jaiotze nahiz heriotza datak grabatu eta, apaintzeko, Estatu Batuetako bandera eta ikurrina elkarturik eta lauburuak zizelkatu ziren.
|
|
|
Boiseko komunitateak hamarkadetan zehar frogatu du badituela asmamena, baliabideak bilatzeko ahalmena eta betebeharraren zentzua, arbasoak eta batak
|
bestea
artatzeko. XIX. mendearen bukaeratik enplegu eta informazio sareak sortu zituen, XX. mendearen hasieran ostatuen eta sorospen elkarteen sistema bat, eta euskal ospakizunen egutegi bat, hizkuntza, dantzak, sukaldaritza, lagunak eta ezkontza endogamikoak mantentzeko, 1949an euskal etxe bat (Euzkaldunak Incorporated) eta, geroago, Euskal Museo eta Kultur Zentroa (Basque Museum and Cultural Center), Euskal Kulturarako Cenarrusa Fundazioa (the Cenarrusa Foundation for Basque Culture) eta beste hainbat euskal elkarte eta fundazio, euskara sustatzeko eta euskal kultura amerikar publiko orokorrari ezagutarazteko.
|
|
|
José Goikoetxetak (1890ean jaioa) emaztea eta haurrak utzi zituen Bizkaian, Ameriketara behar egitera bidaiatzeko, baina Idahon hil, eta han bertan lur eman zioten, itxuraz, inolako oroitarririk gabe. Hemen kontatuko da Boiseko Liz Dick Hardesty euskaldunak jarraitu zuen ibilbidea Dolores Totoricagüenak hasiriko egitasmoa burutzeko, hau da, Morris Hillen ehortziriko
|
beste
euskaldun oro identifikatu eta monumentu iraunkor baten bidez oroitua izan dadin segurtatzeko.
|
|
|
José Goikoetxeta zenaren hilobia bilatzen ari zelarik, Dolores Totoricak oroitarririk gabeko
|
beste
sei euskaldun topatu zituen Morris Hill hilerriko artxiboetan; hortaz, Euzkaldunak Inc. erakundeko zuzendaritza batzordera jo zuen, berak hasitako ikerketa burutzeko egitasmoan interesik ba ote zegoen galdezka. Liz Dick Hardesty garai hartan lanean ari zen zuzendaritza batzordean eta, Totoricak egitasmoa aurkeztu zuenean, ekimena zuzentzeko prest agertu zen, betiere, aste gutxi batzuetako jarduera izanez gero.
|
|
|
Nolanahi ere, euskaldun guztiak ez ziren kide egiten, edo ezin zituzten beharrezko kontribuzioak egin.
|
Beste
kasu batzuetan, baziren lan denboralditik kanpo ostatuetan bizi ez zirenak, ez zutenak euskal sorospen elkarteei buruz berririk, eta beraz ez zirenak kidetu. Hauek ez zuten diru laguntzarik larrialdietan edo hilik suertatuz gero.
|
|
|
Jatorrizko lurrean baliteke ahaideek ez jakitea zehazki zer gertatu zitzaion euren senide maiteari, soilik une batetik
|
bestera
ez zela Idahotik gutun gehiago iristen. Nork kontaktatuko zuen hildakoaren familiarekin?
|
|
|
Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko? Edo hobe al zen berriak haren herriko
|
beste
familia batengana igortzea, haiek eman zezaten zorigaiztoko berria. Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko.
|
|
|
Oso litekeena da
|
beste
planetetan ere bizi ez in teligentea izatea.
|
|
|
Eta gero, bata
|
bestearenetan
, egun hori bera,
|
|
|
Zumarrak
|
beste
guztiak baino lehen direla lehertzen
|
|
|
esaten diogun hori. Informazio bat sartu eta
|
beste
bat irteten da kutxa beltzera, kutxa beltzaren barruan zer gertatu den oso ongi jakin ez dakigularik. Poema batera ere, pertsona bat animo egoera jakin batekin sartzen da, hau da, bere barne oreka etengabe zalantzan jartzen duten beldur, tristezia eta galerek eragiten dioten desorden batekin sartzen da[?].
|
|
|
Errealitateko
|
beste
plano batzuetan ere ikus litezke fokatze filmiko honen aztarnak: hala nola, urbanista eta eszenografoek hiri kaskoetako eraikin esanguratsuak eta zubiak iluminatzeko duten moduan.
|
|
|
Zineak ulertu du urtu egin behar duela eta
|
beste
zerbaitekin nahastu, desagertuko ez bada: zinerik gabeko ikuspegi zinematografikoa posible den bezala, ez ote litzateke posible poesiarik gabeko ikuspegi poetiko bat?
|
|
|
Ez dut apokaliptiko izan nahi, baina AEBetako ekialdeko kostan finkaturik dauden eta argindarrari eta autoei uko egiten dieten Amishen kultura zaharkituaren pare ikusten dut mundu globalean poesia. Amishek ere betetzen dute funtzio bat, jakina,
|
beste
inork mantentzen ez duen ekosistema zahar bat bizirik mantentzekoa; funtzio anekdotikoa nahi bada, museistikoa beharbada. Nork daki, agian oraindik izanen da erregresio bat, atzera buelta bat, beste leku batzuetan erabat galdu den kutxa beltza Amishek mantendu dutela jabeturik mundu guztiaren begiak Amishengana zuzenduko diren sasoi bat, akaso?
|
|
|
Amishek ere betetzen dute funtzio bat, jakina, beste inork mantentzen ez duen ekosistema zahar bat bizirik mantentzekoa; funtzio anekdotikoa nahi bada, museistikoa beharbada? Nork daki, agian oraindik izanen da erregresio bat, atzera buelta bat,
|
beste
leku batzuetan erabat galdu den kutxa beltza Amishek mantendu dutela jabeturik mundu guztiaren begiak Amishengana zuzenduko diren sasoi bat, akaso. Ez dut uste.
|
|
|
Bukowskik aipatzen zuelako irakurtzen zenuen Cheever. Orain sare sozialek garamatzate taulako antzara batetik
|
bestera
.
|
|
|
Horretara jarrita, ugariak dira legea eta literatura estekatu dituzten ikerketak, egun mugimendu osoa ontzen dutenak. Law & Literature izenburupean, badira literatura unibertsalaren gorabeheretan bi letra mota horiek begipean jarri dituztenak;
|
besteak
beste, Richard Posner estatubatuarra, edota Biet eta Ost frantziarrak.
|
|
|
Hitz gutxitan laburtuta, hasiera hasieratik bilatu du arlo berri horrek literaturaren eta legearen arteko uztardura. Horren nolakotasuna, aldiz,
|
bestera
egin du.
|
|
|
Izenak erraz eta ugari bilatu daitezke.
|
Besteak
beste, Kafka, Dürrematt, hortxe dira, eta aurretiaz aipatu esamolde hori, hau da, ex facto ius oritur, moldatu eta itxuraldatzen dute, egitadetatik asmamenera doan bidean, ex fabulae ius oritur gauzatu arte.
|
|
|
Gai zabala izango litzateke hori; lehen so edo hurbilketa batean agortzeko modukoa. Jakin mina, hala ere,
|
bestetik
letorke, hain justu ere, jakiteko zer dagoen euskarazko literaturan gai horren inguruan.
|
|
|
Irazusta abokatuak, baserriko oinordetzaren kontuak; Etxahunek, primutasun arazoak, eta herri literatura, testamentuaren irudia erabili duena, ondasunen deuseza agerian uzteko. Katuaren testamentua zenak ere, ziur asko, egun hipotekaz kezkaturik bizi diren euskaldunentzat badakar
|
beste
puntu bat, legea eta euskara bateratzen dituena.
|
|
|
Agian, inguruko
|
beste
literaturetan gertatzen den bezalaxe, zuzenbideak ematen duen horrek, hau da, gizartearekin duen lotura horrek, badu bere isla gure letretan ere.
|
|
|
Bere nagusiak ere lur jo zuelarik, Petek 10 dolar jaso zituen hiru urteko lanaren truke. Gero meatzari izan zen,
|
beste
euskaldun batek Maderan (Kalifornia) zeukan French Liquour Store delakoan egin zuen lan, San Frantziskora itzulita esnea kalez kale saltzen zuten gurdietan ere enplegatu zen, harik eta hiriko bizimoduaz aspertu, eta Elkora (Nevada) joan zen arte, Pedro eta Bernardo Altuberen Spanish Ranch en lan egitera.
|
|
|
Bere adiskide izandako George G. Pipkinek erretratatutako gizonak Mendebaldearen konkistako protagonisten ausardia eta sufritzeko gaitasuna erakusten ditu, haien itxaropen agorrezina eta zorigaitzean aurrera egiteko kemena. Horri guztiari Pierre Lhandek euskaldunei egozten zien inquiètude atavique hura? «egoskortasuna» deituko lioke
|
beste
norbaitek, gehitzen zaiola.
|
|
|
1905eko ekainaren azken egunak ziren, eta Shortyk lehenbailehen heldu nahi zuen Ballaratera, hango ostatuetan uztailaren 4a ospatzera. Aguereberry
|
beste
asmo batekin zihoan. Postaz bidali behar zioten dirua jaso nahi zuen, eta jarraian inguru haietan prospekzio lanari lotu.
|
|
|
Postaz bidali behar zioten dirua jaso nahi zuen, eta jarraian inguru haietan prospekzio lanari lotu. Aspertuta zegoen
|
besteren
kontura lan egiteaz, bere urre alorra nahi zuen.
|
|
|
Biak ezagutu zituen George C. Pipkinek ez du dudarik: Peteren lana izan zela uste du, eta aldi hartan,
|
beste
askotan bezala, bere burua harrotu nahian ibili zela Shorty.
|
|
|
Ez da paisaiarekiko sentiberatasuna Far Westeko meatzariekin lotu ohi den sentimendua. Western generoko nobelek eta pelikulek
|
beste
era bateko protagonistak erakutsi izan dituzte. Baina horretan ere, beste hainbat arlotan bezala, ez zuen familiarik osatu, bere meatzearen atarian altxatutako etxetxo hartan bizitzen jarraitu zuen, ez zuen jaioterrira itzultzeko asmorik izan?, bere gisakoa izan zen Pete Aguereberry.
|
|
|
Aguereberry Point izenaz agertzen da gain hura gaurko mapetan. Galdetzen ziotelarik zergatik galdu zuen hainbeste denbora eta indar bidea egiten,
|
besteek
ere ikuspegi eder hartaz gozatzea nahi zuela erantzuten zuen.
|
|
|
Shorty ez zen inon ageri. Batera eta
|
bestera
nenbilen, han utzi genituen harri zapalen bila.
|
|
|
Pete isildu egin zen. Suari eragitera eta
|
beste
egur bat botatzera altxatu zen. Gero esan zuen:
|
|
|
Shortyri erakusteko puskatu nuen mea kozkor hura izan zen mendi osoan zegoen urre solte bakarra.
|
Beste
guztia erabat nahastua dago harkaitzarekin.
|
|
|
Ezta prospekziorako joerarik ere, horretara bagoaz. Walter Scott eta biak, Heriotza Ibarreko «Scotty», bazter hauetako prospektorerik famatuenak dira seguru aski, baina oraindaino inork ez du frogatu batak zein
|
besteak
benetan inolako prospekziorik egin zuenik.
|
|
|
«Shortyri aurkikuntza pila egotzi izan zaio. Nevadako Bullfrog, eta baita World Beater ere, Panamint mendietan, ibarraren
|
beste
muturrean?, baina beti bazegoen beste norbait, meritua berea zela zioena. Scottyri dagokionez, ehunka istorio egon dira bere meatzeaz, bere gaztelua meatze gainean altxatu zuela diotenak ere badira.
|
|
|
Petek ezustean topatu zuen Panamint mendietara heldu berritan. Hain iruditu zitzaion berebizikoa,
|
besteek
ere ikus zezaten nahi izan zuen. Harainoko lehenengo bidea egin zuen pala eta pikotxarekin, eta zaindu ere berak zaindu du duela urte gutxi arte.
|
|
|
–Nik dezakedana baino gehiago kostatuko litzateke, eta ez dakit ezer horrelako negozioei buruz, esan zigun?. Zaharregia naiz, eta berandutxo da
|
beste
lan batean hasteko.
|
|
|
|
Beste
lan bat etorri zen gero, San Frantziskotik Virginia Cityra (Nevada) zihoan diligentziaren gidari. Lan gogorra.
|
|
|
izeneko poema izan zen. Gaztetan ezagututako artzainak aipatzen ditu Austinek bertan, 30 urte lehenago lagun izandako Eleheverray eta Little Pete eta The Flockeko orrietan aurkeztutako
|
besteak
. Eta hala aitortzen du egileak, haiekin elkartzea izango litzatekeela berarentzat heriotzaren osteko bizitza perfektua, eta berriro ere artaldeen atzetik joatea «azafraiz jantzitako arratsean».
|
|
|
Idazlearengan, irakurlearengan sortzen duena. Izan ere, gauza bat da errealitatea eta
|
bestea
irudimena. Hartforden, Clare Rossiniren eta bere semearen hiri hartan bertan bizi izan zen poeta handiak, Wallace Stevensek, argi esan zuen:
|
|
|
Zein da idatzi nahi dudanak eskatzen duen hizkera?, da galdera nagusia, eta ez dut lehendabiziko hiruzpalau paragrafoak osatu arteko onik izaten, haiek emango baitidate gero testuak izango duen tonu nagusia. Tramari edo pertsonaiei buruzko zalantzak
|
beste
maila batekoak izaten dira, xakean jokatzerakoan edo puzzle bat osatzerakoan egiten diren kalkuluak bezalakoak».
|
|
|
komunikabideetan agertzen dena eta kritika akademikoa. Esan gabe doa, literaturako, zinemako zein
|
beste
edozein arte esparrutako kritikaz dihardugunean, ehunetik laurogei eta zortzitan, komunikabideetan (egunkari, irrati telebista, aldizkari) gertatzen den jardun sozialaz ari garela. Gertakari sozial horrek bete behar duen baldintza nagusia informatiboa izatean datza, eta ez da gutxi kontsumismoaren gurpil zoro bezain kitzikagarrian orientabide argigarriren bat eskaini ahal izatea.
|
|
|
tesiak, sariak eta nolabaiteko sistema literarioaren gain estruktura da gaur egun kritika akademiko horren esparru naturala. Beraz, komunikabideek pil pilean dabilen aktualitatea dute helburu, eguneroko anabasaren artetik izenburu hau edo
|
bestea
nabarmentzea, normalean izenburu eta egileen inpaktu sozialak bultzata. Akademiek, berriz, beste sosegu batekin jardun dezakete, baina mundu zurrunbilotik kanpo ibiltzea dute ondorio.
|
|
|
Beraz, komunikabideek pil pilean dabilen aktualitatea dute helburu, eguneroko anabasaren artetik izenburu hau edo bestea nabarmentzea, normalean izenburu eta egileen inpaktu sozialak bultzata. Akademiek, berriz,
|
beste
sosegu batekin jardun dezakete, baina mundu zurrunbilotik kanpo ibiltzea dute ondorio.
|
|
|
garrantzitsuena ez da hizkuntza, ebakuntza egingo dizun zirujaua ona izatea baizik. . Ezetz bada, sendagile jauna... min ematen didana
|
beste
zangoa dela!? –¿ Cómo dice??
|
|
|
«Agian nahasita egon naiteke, erantzun dit Víctor Morenok bere betiko ironia tanta horrekin?, baina iruditzen zait literaturak, printzipioz, irakurtzeko balio duela. Ez diot aurkitzen
|
beste
helburu espezifikoagorik. Hortik aurrera, eta hori baita oinarrizko puntua, dena da logomakia, hitzontzikeria, eta hobeki edo okerxeago planteaturiko eta garaturiko erretorika hutsa.
|
|
|
Litekeena da literaturak balio izatea honetarako edota
|
beste
hartarako. Baina askoz zailagoa da demostratzea helburu hori gauzatu egin zela literaturarekin harreman estuak izan zituen inoren jarreran.»
|
|
|
Irakurri egiten da eta, gainera, literatura aztertu eta ikertu ere egiten da. Ondo edo gaizki, hori
|
beste
kontu bat da. Izan ere, literaturaren ur nahasietan aurrera egitea oso zaila baita.
|
|
|
Izan ere, literaturaren ur nahasietan aurrera egitea oso zaila baita. Eta batek aurrera egiten duen bezala,
|
beste
batek atzera egiten du. Literatura ez baita zientzia, ezta zerbait zehatza ere.
|
|
|
Nobela bat sakona izan dadin, duda egiten dut sakon adjektiboa aplikatzerik dagoen testu literario bati?, testuaren irakurketek ezin dute testuan dagoena agortu. Irakurletik irakurlera eta garai batetik
|
bestera
testuak irakurketa bat baino gehiago bideratzen ditu. Testuak autonomia halako bat du egileak esan nahi zuena eta irakurleak jasotzen duena baino haragoko eremu batean.
|
|
|
Bere alde subertsiboa ere bazuen honek, XVIII. mendeko lapurren argot edo hizkera hark bezala, edota gaur egungo ijito espainiar zenbaiten kaloaren antzera.
|
Beste
inork, senideek, lagunek edo ostatu zein jatetxeetako jendeak, zer esaten ari ginen jakiterik nahi ez genuenean, ingelesera jo genezakeen.
|
|
|
Hizkuntza bat baino gehiago mintzatzearen ezkutuko abantailetako bat horixe da:
|
besteek
ez ulertzea.
|
|
|
Badira zenbait jarrera politiko hizkuntza baten edo
|
bestearen
nagusigoa aldezten dutenak. Katalana iraganeko jazarkuntzatik bizirik atera da eta azken bi hamarkadetan ofizialki suspertutako berpizkundea izan du.
|
|
|
Baina, politika alde batera utzita, kale mailan ondorio praktikoa hauxe da: zuk ikus ditzakezu bi emakume elkarrekin solasean azokan bata katalanez mintzo eta
|
bestea
gaztelaniaz ihardesten. Ez dira dialektoak, elkarren ondoan garatu diren hizkuntza zeharo bestelakoak baizik, maiz bietako bat ezabatzen alferrik ahalegindu diren arren.
|
|
|
Cechoripsky haren izena idaztean lehen letraren gaineko alderantzizko azentu zirkunflexua jan dute. Zirkunflexua ipini ala ez ipini, frantziar idazkarisa gazteak ez du asmatuko haren izena ongi ahoskatzen, baina entomologoak liluratu egiten du zeinuaren edertasuna azalduz. Erromako Inperio Santua, tximeletak eta Jan Hus en erreforma ortografikoa aipatuz,
|
besteak
beste?, eta topaketa laburraren hondarrean irribarre xamur bat agertuko da neskaren aurpegian gizonaren bihotza harrotasun malenkoniatsuz gainezka jarriz. Egoera hau ametsezkoa da munduan inor gutxik hitz egiten duen hizkuntza bateko hiztunentzat.
|
|
|
Eta aukera hau nabarmena zen oso. Ezagutzen nituen
|
beste
familia batzuk, beste kultura batzuetatik etorritako guraso arrotzak zituztenak, hain zeuden bertokotuak non ahaztua baitzuten ama hizkuntza seme alabei helaraztea, beranduegi izan arte. Ume hauek ulertzen zuten hizkuntza galdua, zenbaitetan sen hutsez, baina sarritan lotsa ematen zien hitz egiteak, edo trebetasuna falta zuten.
|
|
|
Eta aukera hau nabarmena zen oso. Ezagutzen nituen beste familia batzuk,
|
beste
kultura batzuetatik etorritako guraso arrotzak zituztenak, hain zeuden bertokotuak non ahaztua baitzuten ama hizkuntza seme alabei helaraztea, beranduegi izan arte. Ume hauek ulertzen zuten hizkuntza galdua, zenbaitetan sen hutsez, baina sarritan lotsa ematen zien hitz egiteak, edo trebetasuna falta zuten.
|
|
|
Espainiar munduan jende guztia itsuturik dabil, eta ulergarria da? ingelesaren garrantziari dagokionez, bai negozio arloan, bai bidaiak edo
|
beste
zernahi egiterakoan. Nire beldurra beste nonbaitetik zetorren:
|
|
|
izan ere, ingelesa zen ene haurrekin komunikatzeko nuen giltza.
|
Beste
edozein hizkuntza bezala, ingelesa mundu oso bat da, unibertso bat, eta nik hori erakutsi nahi nien alabei, noski.
|
|
|
Esaten al zuen nire amak halakorik benetan?
|
Beste
batzuen jatorria topatzea errazagoa zait, berriz. Adibidez,«!» hitzena (zer arraio ari haiz?) edo «I want doesn, t get» delakoarena (gauzak, lortuko badira, gizatasunez eskatu behar).
|
|
|
Oso gauza zailak lehenbizikoz esaten entzun nion. Aitaren mintzaira
|
beste
neskato batzuek ere konpartitzen zutela deskubritu zuen, ez zela aita amen isileko dialektoa bakarrik.
|
|
|
Ene buruari galdetzen diot nolakoa izango den mundua mandingaz. Hiztegiaz gain egongo dira moldeak, esapideak, erritmoak, ideiak eta kantak hizkuntza horri bakarrik dagozkionak eta
|
beste
edozeinetan ezin entzun edo antzeman daitezkeenak. Nire ustez, segur aski, mandinga ikasiz gero gehiago ikas genezake Afrikaz, hizkuntza hori mintzo den lekuetara bidaia eginez baino.
|
|
|
Hala ere, idazten dituen gauza guztietan, baita itzuli dizkioten guztietan ere, agerian dago euskara dela haren ama hizkuntza. Haren poesian edota berak hain gertu dituen euskal literatura, musika edo kulturan oso jende gutxi barnera daitekeela jakinda, aski zuhur agertzen da beste kultura edo
|
beste
edozeri buruzko iritzi arruntak ematerakoan.
|
|
|
askoz egoera zabar eta nahasiagoan zeuden garai hartan, etxeko
|
beste
gauza guztiak bezala, gu guraso bilakatu aurretik.
|
|
|
Azken hogeita bost urteotan gure hizkuntzan aldi bereko eragina izan duten bi gertakari ekarri nahi ditut hona: euskararen batasuna da bata; euskal administrazioaren sorrera
|
bestea
. Bi biak dantzari bikiak izan dira ia (erkidego autonomoan baino ez, hala ere), eta estu estu helduta egin dute orain artean dantza.
|
|
|
Horri erantsi behar zaio
|
beste
kontsiderazio bat ere, kontuan hartzen ez duguna: administrazioko hizkeraren itzala oso oso luzea da gure hizkuntzan; hedadura handiko hizkuntzetan ez bezalakoa.
|
|
|
Halatan ere: kezkagarriagoa egiten zait administrazioaren hizkera eredua
|
beste
alorretara ere hedatu izana: hedabideek eta erakunde eskolarrek eta askotan baita kaleko hizkerak ere (afixetan, iragarkietan, bandoetan?) hizkera hori imitatzeko joera dute, naturaltasunaren kaltetan.
|
|
|
Ezinbestekoa da. Euskarak,
|
beste
edozein hizkuntzak bezala, munduko eta bihotzeko bazter guztietara heltzeko ahala du. Baina gutxi gara idazleak.
|
|
|
Baina gutxi gara idazleak. Horra,
|
besteak
beste, zertarako balio duen itzulpengintzak:
|
|
|
Automatizatuta dauzka. Horra,
|
besteak
beste, zertarako balio duen tradizioak.
|
|
|
Grinaz eta pasioz betea. Pausoz pauso, estrategia batzuk eraiki behar izan nituen
|
beste
testuinguruetatik hartutako hainbat hitz, esamolde, formula eta konparazio erdi galdu neurera ekartzeko. Baita tartean tartean hitz berriak sortzeko ere.
|
|
|
Txikitan oso baldarra nintzen jolaserako, eta, halakoetan beti gertatzen den bezala,
|
beste
abildade batzuekin estali behar nuen baldarkeria; auto-estimua hauspotu. Gogoan dut sarri samarretan errepikatzen zen eszena bat:
|
|
|
Hona txikitako
|
beste
oroitzapen bat: herrian bazen zine areto txiki bat, eta bertako arduradunak sasi batera botatzen zituen sobratutako edo hautsitako zeluloide puskak.
|
|
|
Lehendabiziko ekintzan, komikiarenean,
|
beste
hizkuntza batean jasoa dut nire formazioa; beste hizkuntza bateko informazio, irudi eta formulekin betetzen ari naiz nire ganbara, nire irakurle altxorra. Baina gero, euskaraz ari naizelarik, neurera ekarri behar ditut haiek guztiak, moldatu, egokitu, itxuraldatu egin behar ditut (eta, askotan, sortu).
|
|
|
Lehendabiziko ekintzan, komikiarenean, beste hizkuntza batean jasoa dut nire formazioa;
|
beste
hizkuntza bateko informazio, irudi eta formulekin betetzen ari naiz nire ganbara, nire irakurle altxorra. Baina gero, euskaraz ari naizelarik, neurera ekarri behar ditut haiek guztiak, moldatu, egokitu, itxuraldatu egin behar ditut (eta, askotan, sortu).
|
|
|
Nire idazle bizitza guztian egin behar izan dut hori:
|
beste
hizkuntzetan jaso dut nire formazio literarioaren guztiz gehiena, eta horrek etengabeko joan etorriak egitera behartu nau: ezinbestekoa dut tradizio batetik bestera ibiltzea, beste hizkuntzetatik neurera etortzea.
|
|
|
beste hizkuntzetan jaso dut nire formazio literarioaren guztiz gehiena, eta horrek etengabeko joan etorriak egitera behartu nau: ezinbestekoa dut tradizio batetik
|
bestera
ibiltzea, beste hizkuntzetatik neurera etortzea. Beste hizkuntzetan irakurtzen baitut interesatzen zaidan gehiena, bidaiatzen ari naiz etengabe.
|
|
|
beste hizkuntzetan jaso dut nire formazio literarioaren guztiz gehiena, eta horrek etengabeko joan etorriak egitera behartu nau: ezinbestekoa dut tradizio batetik bestera ibiltzea,
|
beste
hizkuntzetatik neurera etortzea. Beste hizkuntzetan irakurtzen baitut interesatzen zaidan gehiena, bidaiatzen ari naiz etengabe.
|
|
|
ezinbestekoa dut tradizio batetik bestera ibiltzea, beste hizkuntzetatik neurera etortzea.
|
Beste
hizkuntzetan irakurtzen baitut interesatzen zaidan gehiena, bidaiatzen ari naiz etengabe. Paradoxikoa badirudi ere, eremu urriko hizkuntzetan ari garen idazleok, itxiak eta ez kosmopolitak omen garenok?
|
|
|
Hona zer uztartu behar nituen jario natural batean: alde batetik, euskara batua;
|
bestetik
Erdi Aroko jardun halako baten itxura hartuko zuen hizkera bat; hirugarrenik, literatura unibertsaleko hainbat ereduren eitea. Nik sinesgarri gisa eraikitzen nuena, sinesgarri behar zuen irakurleak ere.
|
|
|
Aita, autoaren giltzak falta dituela eta, alde batetik
|
bestera
ibili da txoko guztiak arakatzen. Hasieran, ama ere ibili da aitari lagundu nahiz baina, beti bezala, eztabaidan hasi, elkarri hitz garratzak esan eta azkenean, ateari danbateko handi bat emanez, etxetik aldegin du aitatxok.
|
|
|
Ama eta bera bakar bakarrik, liburu eder hari begira: enaren hegada geldituak, papar txuriak, batzuk binaka,
|
besteak
bakarka, airean zintzilik inoiz erori gabe. Harik eta amaren aurpegia lasaitu, irribarrea azaldu eta muxu bat ematen dion arte.
|