|
2003
|
|
|
BereeraraJulesVernekerebadamaigu egoerarenlekukotasuninteresgarria.Izanere, LesenfantsducapitaineGrant (1867) eleberriklasikoan, protagonistakTandil erainoiritsidira, aitaGimonbezala, eta, Vernekdioskunez, Catrielburuzagiarenindiarrakdirainguruhaietakoberezkoegoiliarrak, bainaTandil gobiztanleria gehienbateuskaldunfrantseseketaitaliarrekosotzenzuten.Areago, gotorlekuko komandanteaberrogeitahamar urtekosarjentueuskaldunazen, hainzuzenere, Manuel Ipharaguerre. ...za, frantsesaVernerenarabera, etanekezulertuzioten.Esangabedoa, euskara zenordukoeuskaldunenhizkuntzaarrunta, etapentsatzekoadafrantsesa, gehienez, bigarren hizkuntzagisaedukikozueladelakoManuel Ipharaguerrehorrek.AitaLhandekzorrotzagoazalduzuenkontuhori, esanezIparraldekoeuskaldunaAmeriketara iristeazbateragaztelaniamurdukatzen hastendela, etaaldibereanahazten, herrikoeskolanikasitakofrantsespoxi
|
hura
; horrenondorioz: c' estencore unBasque, mais nonplus unBasqueFrançais: c' estunBasque Argentin. Suposatzekoadaere, bestalde, Tandil go sarjentueuskaldunarendeituraVernekGernikako Arbolaospetsubihurtu zuenbertsolariareneanoinarritukozuela; bidebatezesateko, Iparragirrek ereeginzituenamerikak1858tikaurreraArgentinaetaUruguain, baina joanbezain pobreitzulieizen1877an.
|
|
|
Nereburuarigogoreginez, lotzen nintzanbizkitarteanlanari.Palaz zabaltzennintuenziloak, gainetikurratzen, barnezbarneahalbezain urrunjarraikitzennintzeielarik; batzuetan, errabiarekin lurrez ahal bezaintinkibethetzennintuela, handikezinatheraz ithokozirelaagian agertunahiezzitzauztankabalagaixtoak.Zakurraenesahetseansaingakaetajauzteka, burualurarras, bizkarrabesoengainerateroria, beharriakxut, begiaklandatuak, erhotuazilohetarikairatzenzenurrinarekin. Niktresnazjolurkofatua,
|
harek
ihausietaaztaparka; bainanpeludorik ez.Holaxetbagineramangoiz osoabiek, leherturik.
|
|
|
HoradierazitakoaezzenHiriart Urrutirengogokoasuertatu. Dirudienez, artikuluhoriHiriart Urrutikorraztubarikargitaratuzen, etaberaz,
|
haren
–bahetik, igarogabe, Eskualdunaastekariarenohikoprozeduratikat. Beharbadagurebegiekezdutepasartehorretako bekatuaatzemango, baina, ManexHiriart Urrutisutanparatuzen.Ikusi, bada, zer nolakogutuna igorrizionPierreBuruzaini:
|
|
|
...uhona.1932koada, ApuntesdeGeologíaGeneralyladelPaísVascoliburutik aterea.LiburuaGasteizkoapaizgaitegikoirakasleaizanzensasoikoada, eta, ezdagoesanbeharrik, nihilobstatadauka.Izatez, Elmundoylosseresvivientesizenekoepigrafeadierazgarriaren azkenatalaridagokio.Epigrafea, Barandiaranenliburukobestekapitulu bateanlehenagoazaldutakoLaplacerenteoriaaipatuzhastenda, eguzki sistemarenagerpenaaurkezteko;
|
hari
horretatiktiratuz, geroago, unaccidente, alparecerinsólito, dakarkigu Lurrarenbaldintzabiziarentzakoegokiakargitzeko; ostetik, biziarensorrerazdihardu, etagenerazioespontaneoarenhipotesiagutxiestendu, eta, fenómenovitalconsciente, delakoa, hauda, gizakiaren adimena, kausalitatefisikotikkanpodagoeladio.Horienondorendatorlaugarrenatalhau:
|
|
|
Buruanneuzkan, bai, ipuinarengorabeherabatzuk, esaterako, basurde zuribihurtutakoumezurtzarenkontua, edoliburu gabeziari hainbestebider laguntzendionbestialismoarenaipuaere, etabestebatzuk, eta, beharbada,
|
hari
nagusiaberaeregogoratzennuen, baina, zeharoahaztutaedukidut CamiloLizardierretorejaunarenetxeanaurkitutakogutunarenhasierako pasartea.
|
|
|
Zernahiden, ezginuenerakustunazerranguratzekorik:
|
haren
burugaitza, harenahoederra, harenantzearenhedadura! Erran Herrikoliburutegi gehienenxokoanirakurbaititazkeseguroraino.
|
|
|
Nekezemandaitekeirakaslerenbatengoraipamenkonplituagorik: ...i, bainabestalde, irakastenberebizikoa zen, hoberena edo: harenburu gaitza, harenahoederra, harenantzearenhedadura! Urtebetezesnemamitan biziizanzenEtxeparegaztearengogoa, eta, dioskunez, gizakiaren sorreraereaztertuzuten, besteakbeste, bainaezduziliportarenaagerian aipatu, tarteandagoelaulerbadezakeguere.Zoritxarrez, urtebetekoleinu ruaizanzensoilik, etaEtxepareklaburregiiritzizionikasturtehorri,
|
haren
ustezbospaseiurtebeharkozirelarik, gaimamitsuhoriekosokiazaltzeko. Hala ere, etabeharbadajoandakourteekopetsitakoperspektibatik, badaki kritikoaizaten, etaitzalgarrantzitsubiaipatudizkigufilosofia irakaslearen aldetxarrean.Lehenengo etabehin, Abadiarenirakaspenenfuntsaetaoinarria erlijio sinestean zeutzan,, etzitakenbertzelaapezbatenganik?.
|
|
|
Ori, nahuzujakinenebarnekoberri. Eneusteada, enesinestea,
|
hari
luzazsoegonikzirelanoizbaitabiatuitsasoz itsasogurearbasoak.Hauk bethijoanki, joankibethiaitzinago, etahurabethiharatagogibelatzen, bainanbethiberetokianhalereetabethiberdineder; egunetikegunera zoragarriago baizikez, izaitekotz.Ezdakitbehinere kausituahalukan zutengaizoek; dakitanadakausituzutelabederenAmeriketakolurra. Etzenhaulillurazkoerresumabat, alaba?
|
|
2006
|
|
|
ere, anaiaJulen, XabierLete, AnttonValverde, etaImanolen ahotanederrago tuakHir.epoemaliburuhaiek: Muga Beroak, n HilargiareEskolan, MimodramaketaIkonoak. HireosabaOnManuelenAozkoLiteraturaxar magarrihura.HireAhozkoEuskalLiteratura berritu
|
hura
...
|
|
|
huraereuxatubeharrekoazen, ipiniz.Eta, izatu balu jarraikilerik Lesakan?
|
hura
, berriz, poliki apaindua: –jarraikinonikan izanbalu?. Egiada, On Manuelek euskalobraetakantafranko, nolabaiteko GipuzkeraOsatuhartaramoldatu zituelaapropos, baina, ezditzagun nahastu gauzak.Hor nabaribaitabestelakointentziorik.
|
|
|
AitaDonostia etbateazereR.M.Azkueganakoespaz, OnManuel Lekuonaketxean egindako zirujia estetiko
|
hura
, inork irentsiko ez zuela ohartu, etaahaztuxeondoren, berrizatzera, bestehogeitamar urtetik goitiisi likirago ondoan,. Ez dok hamairu, famatu haren inguruan euskal kantari berrienpizkundeasortzean, badirudi espaldiberribatekjozituelalekuonata rrak.
|
|
|
AitaDonostia etbateazereR.M.Azkueganakoespaz, OnManuel Lekuonaketxean egindako zirujia estetiko hura, inork irentsiko ez zuela ohartu, etaahaztuxeondoren, berrizatzera, bestehogeitamar urtetik goitiisi likirago ondoan,. Ez dok hamairu? famatu
|
haren inguruan
euskal kantari berrienpizkundeasortzean, badirudi espaldiberribatekjozituelalekuonata rrak.
|
|
2007
|
|
|
Hala ere, Piarres La, tte gramatikari, etnografo edo, losofoaren emaitza bibliogra, koa aztertu beharrrean, lan intelektual horren parean bilakatutako beste intelektualekiko harremanak arakatu nahi izango genituzke, kultura mailakoak. Euskaltasunaren zein kulturgintzaren erakusgarri izango zen sare
|
hartan
Piarres La, tte kokatzearekin batera, ahaleginduko gara azaltzen noraino izan ziren garrantzitsuak La, ttek buruturiko ekintzak, zer nolako eragina izan zuten nabarmenduz, X X. mendeko kulturgintza berri baten sortzaileak zirenetz ikustearren.
|
|
|
Zehaztu beharra dago, hala ere, XIX. mendearen lehenengo hamarkadetan apaiz euskaldun guztiak ez zirela liberalismoaren berrikuntzen kontra. Larresoroko apaizgaitegian berean katolizismo liberalaren ideiak nagusitu ziren garai
|
hartan
, Lammenais, Gerbet, Lacordaire eta Montalembert apaizen eskutik. Ez ziren errotzera heldu, ostera, 1831n Mgr. dArbou Baionako apezpikutegira heldu baitzen, katolizismo liberalaren jarraitzaileak sakabanatuz katolizismo berriaren ideiak desagerraraztearren2 Pio IX.a ere ideia modernista horien kontra agertu zen, Syllabus izeneko gaitzespena kaleratuz.
|
|
|
Jaccuse, LAurore, > 1898ko urtarrilaren 13a. Zolak Frantziako Felix Faure Lehendakariari bidalitako eskutitz
|
hartan
Alfred Dreyfus kapitainari ezarritako zigorraren kontra agertu zen. Jarrera hori zela eta, atxilotua izan zen Zola.
|
|
|
Eliza eta Errepublikaren arteko liskarra gune gorenean zegoenean, François Antoine Jau, ret izendatu zuten apezpiku, 1889ko abenduan. Jau, retek, ezaguna baitzen bere errepublikazaletasunagatik(
|
haren
familia halakoa izanez8), Gobernuarekiko diziplinaz jokatzera bultzatu zituen apaizak. Hona hemen euskal apaizgaitegiaren pentsamolde liberalerantz irekitzearen adibide berri bat.
|
|
|
Katolikotasunean gertatu zen haustura hori argiago ikusiko da X X. mendeko Lehenengo eta Bigarren Mundu Gerren artean. Joseba Agirreazkuenagak berrikuntza horri buruzko azalpenak eskaintzen ditu, garai
|
hartako
industrializazioak erakarritako aldakuntzak eragile erabakigarritzat aurkeztuz:
|
|
|
Ulergarria da, beste aldetik, La, ttek garaiko apaizen artean arerioak izatea, berrizalea izateaz gain, demokrata kristaua baitzen, garaiko integrismo katolikoari uko egin ziotenetarikoa, beraz. Beste aldetik, garai
|
hartan
zentralismo frantziarra zen giro politikoaren ezaugarri nagusia; ez zegoen, beraz, La, tteren euskaltzaletasunerako lekurik, eta zeinu abertzale txikienaren aurrean, kontra izango zituen la, ttek tokiko politikoak.
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari
|
hartako
ohiko lankidetzat hartu ditugu. Horrela Gure> Herrian 45 artikulu (76ko %60a) edo gehiago idatzi zutenak ohiko lankidetzat hartu ditugu, Eskualdunan 274 (458ko %60a) edo gehiago, Bulletin> du> Musée> Basquen 10 (17ko %60a) edo gehiago, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonnen 35 (61ko% 60a) edo gehiago, Euskeran 24 (41eko %60a) edo gehiago eta Aintzinan 30 (50ko %60a).
|
|
|
Lege Zaharraren garai
|
hartan
, lurralde frantziarrek herri biltzarren bidez burutzen zuten antolakuntza administratiboa. Biltzarretan baserritarrak, apaizak eta notableak ordezkaturik zeuden; euskal herritarren eta Elizaren arteko harremanak nahiko estuak ziren (parrokiaz elkartzen ziren herritarrak), Elizako buruek baserritarren ordezkarien rola betetzeraino.
|
|
|
1901eko batzar
|
hartako
Batzorde Iraunkorraren partaideak izan ziren: Gratien Adéma Zaldubi lehendakari, Arturo Campion eta Sabino Arana lehendakariorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain.
|
|
|
Baina Eusko Ikaskuntza lehenago sortu zen, 1918an, Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek Oñatin antolaturiko kongresu baten ondorioz. Eusko Ikaskuntza izan zen euskal kulturaren sorrera garrantzitsuenetarikoa, Joseba Agirreazkuenagak azaltzen duen bezala23, Oñatiko kongresu
|
hartan
gizarte berri baten beharrak islatu zirelako, hain zuzen ere, gizarte industrializatuan garatutako intelektualen beharrak. XX. mendeko lehenengo hamarkadetako jende idasi horrek jakintza eremu berrietan murgiltzea eskatzen zuen.
|
|
|
Lan honetan leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai
|
hartako
gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela.
|
|
|
Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkariari dagokionez, 1901eko azaroan izen bereko elkarteak sortu zuen, Hondarribian buruturiko bilera baten ondorioz. Bide batez, esango dugu Hondarribiko batzar
|
hartan
euskara zaindu eta hedatuko lukeen Euskal Akademia sortzeko asmoa ere bazutela, baina askoz beranduago arte, 1919an, ez zen zertu. Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari:
|
|
|
Are gehiago, Eusko Ikaskuntza elkarteak aurrea hartu zion Euskaltzaindiari: 1918an Bizkaiko, Gipuzkoako, Arabako eta Nafarroako diputazioek biltzar bat antolatu zuten Oñatin, euskal kultura oinarri eta helburu harturik; horrekin batera, biltzar
|
hartako
emaitzei iraunkortasuna emango zion erakundea eratu zuten, Eusko Ikaskuntza izena hartu zuena. Azkenean, Eusko Ikaskuntza bera izan zen 1919ko urrian, berriro ere Diputazioen bultzadarekin, Euskaltzaindia sortzeko lehenengo ekintzak burutu zituena.
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarrak Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkaritxoa argitaratu zuen. Hala ere, aldizkariaren edukia aztertu badugu ere, uko egin diogu urtekari
|
hartan
idatzi zuten idazleak eta idatzitako artikuluak zenbatzeari, oso aldizkari txikia zelako, intelektual gutxiren sinadurak bilduz. Kopuruaren aldetik, beraz, Eskualzaleen> Biltzarrak ez digu informazio esanguratsurik eskaini; bai, ostera, argitaraturiko artikuluen mamiaren aldetik, eta horixe, bai, irakurri eta aztertu dugula.
|
|
|
1912ko urrian Belokeko Apaizgaitegi Txikian hasi zen ikasten La, tte38 Garai
|
hartan
, 17 urteko La, ttek Le> Palmipède> izeneko astekaritxoan idatzi zuen, isilean, Vogel adiskidearekin batera39 Jadanik gazte denbora hartan euren zirikadak sartzen zituzten artikuluetan; Harizmendi apaizak irakurtzen ei zuen, umore onez hartuz ikasleek agertutakoa40.
|
|
|
1912ko urrian Belokeko Apaizgaitegi Txikian hasi zen ikasten La, tte38 Garai hartan, 17 urteko La, ttek Le> Palmipède> izeneko astekaritxoan idatzi zuen, isilean, Vogel adiskidearekin batera39 Jadanik gazte denbora
|
hartan
euren zirikadak sartzen zituzten artikuluetan; Harizmendi apaizak irakurtzen ei zuen, umore onez hartuz ikasleek agertutakoa40.
|
|
|
Neretzat demokrata eta kristaua, eta bazuen sozial arloan bere iritziak eta Elizaren erakaspenetarik ari zen. Eta nik uste demokrata kristaua izan den gehienik,
|
haren
tendentzia hori zen. Berak erraten zuen gazte zelarik, Action> Française> hortan pixka bat zeregina zuela bainan gero urrundu zen, konprenitu zuelarik ez zela bide ona, Pierre Andiazabalekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1997ko azaroaren 8a.
|
|
|
Institutu
|
hartan
Aita Lallemand dominikanoak eta Yves de la Brière jesuitak zuzenbidea irakatsi zioten; irakasle izan zuen Deuppassage jesuita ere, gizarte moralean aditua. Baina bereziki Yves de la Brièreren jarraitzailea izan zen La, tte; horren iritzi eta aholku bila joaten zen La, tte, urte batzuk geroago ekintza abertzaleetan murgildu zenean.
|
|
|
Eskual> Esnalea, > RIEV, > Euskalerriaren> Alde> eta Euskera> aldizkariak eskuratzen zizkion La, tteri euskal kulturan sar zedin55 Eta 1924an irakurtzetik idaztera pasatu zen La, tte: Laurent Apestéguyk, Gure> Herria> aldizkariaren sortzaileak, argitalpen
|
hartan
hartu zuen La, tte lankide bezala. 1925ean Eskualdunan ere hasi zen idazten, baita Le> Carillon> des> Jeunes> emakumezko talde sindikalistaren aldizkarian56 ere, Pierrette Labe izengoitiaz sinatuz57.
|
|
|
les> amidonniers> Tolosako auzora joan etorri ugari egin zuen La, ttek, bataioak eta ezkontzak etxeetan egiten, bertakoak Elizara hurbildu ere egiten ez baitziren. Badirudi eragina izan zuela garai
|
hartan
Mathieu irakasleak esan zionak:
|
|
|
Tolosan Pierre Lhande aurkitu zuen La, ttek59, Unibertsitate laikoan, hitzaldiak egiten euskara eta euskal literaturaz. Garai
|
hartan
Lhande hiztegi bat prestatzen ari zen, baina utzi behar izan zuen, Parisera deitu baitzuten Les> Etudes> aldizkariaz arduratzeko60 Horrela, La, ttek Lhanderen hiztegia osatzeko ardura hartu zuen, jesuiten diru laguntzaz eta Philippe Aranarten lankidetzarekin. Lhanderen hiztegia amaitzea lortu zuen La, ttek zazpi urtean.
|
|
|
Apez bat edo notario bat edo mediku bat hiltzen zenean, berehala joaiten nintzen
|
haren
hurbilekoen ikusterat. Holaxe erosten nituen bibliotekak...
|
|
|
Hain zuzen ere, Lehen Mundu Gerraren osteko Frantziako lehenengo hauteskundeetan, 1919ko azaroaren 16an, Jean Ybarnegaray gerlari ohia aurkeztu zen, Union> Républicaine> Démocratique> eskuineko partiduaren buru. Garai
|
hartan
ohikoa zen eskuindarrak edo xuriak eta ezkertiarrak edo gorriak elkarren aurrez aurre izatea. Horrela, Josep Garat ezkertiar, laiko eta nazionalista frantziarrak eta Jean Ybarnégaray eskuindar, gerlari ohi eta katolikoak zerrenda bana osatu zuten euskal barrutian (Baiona eta Maule) 70 Bozketak amaiturik, zerrenda eskuindarra suertatu zen garaile, Ybarnégaray, Choribit eta Guichennék osaturik, Action> çaise> liga erregetiar eta tradiziozalearen sostengua ere izanez71.
|
|
|
Horrekin batera, Elizak aldizkariak argitaratzeari ekin zion, hala nola Comité> dHistoire> t> dArchéologie>. Revue> de> ascogne>() bihurtu zena? > eta garai
|
hartan
guztiz esanguratsua izan zen Etudes> Historiques> et> Religieuses> du> Diocèse> de> Bayonne>() 110, non idatzi zuten Pierre Haristoyk111 eta Victor Dubaratek112, Errepublikaren kontrako historiagileak.
|
|
|
Haulon zentro ezkertiarra irabazle suertatu zen Baionako I. barrutian, de Laborde eskuindarraren kontra?, Labat eta Louis Etcheverry xuriek irabazi zuten Maulen, Harriague eta Henri Martial Berdoly gorrien aurka. 1890 hamarkadako egoera politikoa are desegokiagoa izan zen Le> Réveilentzat; Eskualduna> erakargarriago suertatu zitzaien herritarrei, 1894ko Carnot presidentearen hilketa erabakigarria izanda, Díaz Nociren hitzei berriro jarraituz122 1894ko urte
|
hartan
Le> Réveil> sque> desagertu egin zen.
|
|
|
François Antoine Jau, ret apezpikua izan zen Gobernu frantziarrak agindutakoa betearazi zuena. 1889ko abenduan izendatu berri zegoen Jau, ret eta ezaguna zen errepublikazalea izateagatik(
|
haren
familia halakoa izanez142). Horrela, Jau, retek Gobernuarekiko diziplinaz jokatzera bultzatu zituen apaizak.
|
|
|
Garai
|
hartan
Jean Hiriart Urruty lankidea elkartu zen Nicolas dArcanguerekin (ez bonapartista baina bai erregetiarra147) eta erabaki zuten astekaria eraberritzea, Hiriart Urrutyk ez baitzuen gustuko Pochelou kudeatzailearen lana148.
|
|
|
Eskualdunak aro berri
|
hartan
izan zituen lankideen berri eman digu La, ttek: Jean Baptiste Constantin, de Menditte, Pierre Espil eta Armagnague xuberotarrak, irakurle zuberotarrak erakartzen saiatu zen Hiriart Urruty151?, Michel Iriart, Julien Héguy, Michel Gombault, Etchegaray, Bidégaray, Jean Etchepare medikua, Charles Harispe, Martin Landerretche, Georges Lacombe, Jean Baptiste Daranatz, etab.152 Tamaina handiagotu egin zuten, mamia aberastu eta euskarari leku zabalagoa eskaini.
|
|
|
Baina 1901 urte
|
hartan
Broussain arduraturik zegoen aurrerago aipatuko dugun Euskal Akademia sortze lanaz eta Société> Patriotique> sortzeko proiektua alde batera utzi zuen158.
|
|
|
Gerra garai
|
hartako
Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen gehiago produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal ziezaien eskatu zuten:
|
|
|
82 artikulu argitaratu zituen Saint Pierren bost urtetako zuzendaritzapean. La, tteren garai
|
hartako
lankideak hauek izan ziren: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Louis Dassance, Dominique Dufau, Pierre Duhour, Jean Elissalde Zerbitzari, Jean Etchepare, Goyheneche, Julien Héguy, Michel Iriart, Gratien Istilart, Leon Léon, Jules Moulier Oxobi eta Maurice Otacéhé179 Garai emankorra izan zen produkzio idatziari dagokionez, orduko Bloc> de> gauche> elkartasun politiko ezkertiarrak erlijioari kontra egin ziolako Eskualdunako idazleak erlijioaren alde idaztera bultzatu zituen.
|
|
|
Egia erran, ez zuen bethi errexa; bainan, hartuz geroz, ezin utzia zen. Bethi danik
|
haren
mintzaiari jaun aire bat atxeman diot... bihotzari edo sendimenduari baino nahiago zitzaion gogoari lotu, eta arrazoinka laket zuen188.
|
|
|
1901eko irailean201 Batzar
|
hartan
Batzorde Iraunkorra sortu zuten: Gratien Adéma Zaldubi buru, Arturo Campion eta Sabino Arana buruorde, Martin Guilbeau idazkari eta Léon Hiriart diruzain.
|
|
|
Aranak, iraileko bilera
|
hartan
parte hartu ez bazuen ere, gaixorik baitzegoen?, jean Pierre Arbelbide lehendakari izendatzea proposatu zuen, Adéma adintsuaren ordez; ados agertu zen Pierre Broussain proposamenokin, eta bereziki Arbelbide Adémaren ordezkoa izatearekin. Izan ere, Broussainen ustez, Resurreccion Mª Azkue gazteegia zen buru izateko eta Arana, Campion eta Guilbeau politika gizonak izandakoak ziren, eta ez ziren egokiak akademia berriaren buruak izateko:
|
|
|
Hondarribiko bilera
|
hartan
zehaztu zuten bezala, Eskualzaleen Biltzarraren helburu nagusia euskara zaindu eta hedatzearen alde lan egitea izango zen.
|
|
|
Egoera
|
hartan
, Eskualzaleen Biltzarrak mito bihurtu zuen iragana, atzera eginez antzinako pentsabide eta bizibidera eta fedea eta ohituren iraupena helburu nagusi bihurtuz. Denbora hartan, euskaldun fededun leloa sendotu egin zen, Eskualzaleen Biltzarraren bultzadari esker.
|
|
|
Egoera hartan, Eskualzaleen Biltzarrak mito bihurtu zuen iragana, atzera eginez antzinako pentsabide eta bizibidera eta fedea eta ohituren iraupena helburu nagusi bihurtuz. Denbora
|
hartan
, euskaldun fededun leloa sendotu egin zen, Eskualzaleen Biltzarraren bultzadari esker. Hala ere, azaldu du Jean Goyhenetchek, Eskualzaleen Biltzarraren pentsamolde horrek euskal burgesia eta elizgizonen interes ekonomiko sozialak baino ez zituen islatu, eskuetan zuten botereari atxikitzea bilatzen zutelarik bereziki:
|
|
|
Dena dela, Piarres Xarrittonen esanetan, Europan sentipen nazionalistak garatu ziren denbora
|
hartan
, Euskal Herria ez zen ukitua izan Europan hedaturiko ideia nazionalistez, arduraturik baitzegoen bertoko gerra karlistez, gerra nazionala zena eta ez nazionalista?: le peuple basque, préoccupé par les querelles dynastiques de ses carlistes et de ses libéraux, nait pas encore alors ressenti les accès de? èvre nationaliste des Polanais, des Irlandais, des Hongrois, des Tchèques, des Italiens, et des autres peuples Européens, Xarritton, P.:
|
|
|
Eskualzaleen Biltzarraren araudiak berrituak izan ziren 1926an. Urte
|
hartako
Batzordearen kideak hauek izan ziren: Ustaritzeko Louis Dasssance lehendakaria; Maurice Amestoy Kanboko koronela eta Albert Constantin, Atarratzeko doktorea, lehendakariordeak; Jean Elissalde, Léginagako apaiza, idazkaria; Jules Moulier, Hiriburuko bikarioa, idazkari adjuntua; Jean Baptiste Diriart, Donapaleuko notarioa, diruzaina; aholkulari hauek aukeratu zituzten:
|
|
|
1926ko bilera
|
hartan
erabaki zuten Uztaritzera eramatea elkartearen egoitza. Elkartearen izenaren idazkera ere aldatu egin zuten:
|
|
|
Beste aldetik, ezagunak ziren Eskualzaleen Biltzarraren atsedenaldiak, eguerdi aldera Maurice Souberbielle kidearen Porto-ko arnoa dastatzen zutenean (Ez dut erranen, arno
|
harek
, edo bertze zerbaitek ez dituela noiztenka baztertzen Dassance buruzagiaren sail hertsitik; bainan ez gira karrikarat atheratzen233). Dena dela, bilerak aurrera jarraitzen zuen, hainbat gai jorratuz; hauetariko batek Louis Dassancek Euskaltzaindiaren parekoa Iparraldean sortzeko asmoa zuelako susmoa sorrarazi zuen Etcheparerengan:
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera
|
hartan
ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza. Julián Elorza elkarte berriaren lehendakari izendatu zuten, Julio Urkijo lehendakariorde eta Angel Apraiz Bartzelonako unibertsitateko katedraduna idazkari269.
|
|
|
1919ko bilera
|
hartan
Eusko Ikaskuntzak deitu egin zituen Oñatiko batzarrean izendatuak izan ziren lau euskaltzain: Resurreccion Mª Azkue, Arturo Campion, Luis Eleizalde eta Julio Urkijo.
|
|
|
Resurreccion Mª Azkue, Arturo Campion, Luis Eleizalde eta Julio Urkijo. Hainbat aldizkariren ordezkariak ere izan ziren 1919ko bilera
|
hartan
, Akademiaren kide berrien aukeraketan parte hartuz: Carmelo Echegaraik Revista> nternacional> de> Estudios> Vascos> ordezkatu zuen, Pierre Broussainek Eskualduna, > Domingo Agirrek Euskal Esnalea, Dámaso de Intzak Irugarrengo> Prantziskotarra, Cirilo de Arzubiagak Jaungoiko Zale> eta Jesusen> Biotzaren> Deya, Toribio Alzagak Euskal Esnalea> eta Gregorio Mujikak Euskalerriaren> alde.
|
|
|
Erran genezake, izaitekotz, gure maisu zena, hain gazterik Euskaltzaindian sartua izanagatik, Euskaltzainburuaren eta
|
haren
lankideenganik aski urrun egon zela, hogei bat urtez bederen, hots, bera euskaltzain oso izendatua izan arte296.
|
|
|
Lihoa izan zen bataio izenaz sinaturiko La, tteren lehenengo artikulua Gure> Herrian, hain zuzen ere, Eskualzaleen Biltzarrak urte
|
hartan
sarituriko lana; Le Lin/ Lihoa,
|
|
|
Are gehiago, Laurent Apestéguyk adierazi zuen aldizkari biak baino besterik ez zegoela irakurtzeko garai
|
hartan
:
|
|
|
Eta Philippe Veyrinek, hurrengo puntuan aurkeztuko duguna, Gure> Herria, SSLAB> eta Bulletin> du> Musée> Basque> aldizkarien garrantzia azpimarratu zuen Espainiako gerraren garai
|
hartan
:
|
|
|
Jules Moulierek aditzera eman zuenez, Gure> Herrian esku dutenek327 hartu zuten parte bilera
|
hartan
: Laurent Apestéguy, Jean Barbier, Edmond Blazy. Gure> Herriaren administratzaile kudeatzailea zena?, Louis Dassance, Dominique Dufau, Jean Elissalde, Jules Moulier, Jean Saint Pierre eta Emmanuel Souberbiellek.
|
|
|
1930eko bilera
|
hartan
erabaki zuten euskarazko eskuizkribuak La, tteri bidaltzea, La, tteren estatusak izan zuen gorakada erakusten duena, kontuan harturik erabakia hartu zutenak ez zirela nolanahikoak: Louis Dassance? 1928an Gure> Herriaren administratzaile kudeatzaile izendatu zutena Blazyren ordez332?
|
|
|
Jean Barbier 1931n hil zenean Jean de Jauréguiberry doktorea izendatu zuten Barbieren aholkularitza lana burutzeko335 Urtero bezala, Piarres La, ttek idazkari adjuntuari zegokion ekintzei ekin zien, bilera bakoitzean aurreko batzarraren berri emanez; lan
|
hartan
ari zela, hona hemen La, tteri zuzenduriko estimu hitzak:
|
|
|
Cheheki, lanoki, garbiki erakusten dauku saratar andereak nolako diren eskual herriko etche barneak... gogoeta hanitz eginarazten du
|
haren
liburuak. Ikasteche guzietan...
|
|
|
Eskerrak daizkogu bihotzetik apez eskualtzaleari.
|
Haren ondotik
, hura argi, bertze batek zuzen dezake ildo bera447.
|
|
|
Eskerrak daizkogu bihotzetik apez eskualtzaleari. Haren ondotik,
|
hura
argi, bertze batek zuzen dezake ildo bera447.
|
|
|
Izan ere, handia izan zen aranazaleen pentsamoldearen pisua garai
|
hartako
Euskaltzaindiaren erabakietan, Iparraldeko idazleen ikuspuntuetatik urrunduz. Horrela, La, tte aranisten idazkera atsegin ez zuenetariko bat izan zen eta, atsekabez adierazi zuen Aranaren ortogra, a berritzailea, adoptée on ne sait pourquoi par lAcadémie Basque470?
|
|
|
Egia erran, Sabin da bere idazlanetan sobera garbitzalea eta ez arras gure gostukoa. Bainan aitortu behar dugu
|
hari esker
eskuarak ezagutu duela pitz aldi harrigarriena eta gure idazle multzo eder bat dugula Sabinen sailakoa, La, ttek, P.: Sabin Arana Goiri, Herria, 1965eko abenduaren 2a.
|
|
|
liburu
|
hartan
|
|
|
Azaldu dugunez, P. La, tte partaide eraginkorra izan zen Ipar Euskal Herriko kulturan 1920 hamarkadatik aurrera, aldizkarietan argitaratzeari eta elkarteetan parte hartzeari ekinez eta, garai
|
hartako
hainbat intelektual bezala, euskal ezaugarrien iraupenaren aldeko lanean parte hartuz.
|
|
|
Lehen Mundu Gerra amaitu zenean, elkarte sozietate ugari sortu ziren, gerrak erakarritako apurketari erantzun bezala; gizarte mailako apurketa izan zen, hiru gizonetatik bat ez zen gerratik bueltatu?, baita kultura mailakoa ere. Emakumeek oso betebehar garrantzitsua izan zuten garai
|
hartan
, frontean parte ez izatean, kultura eta ohitura zaharren zaindari eta igorle bilakatu baitziren erretagoardian.
|
|
|
Iparraldean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko ikasleek eskaut moduko mendi taldea sortu zuten 1930 hamarkadan; ikastetxe
|
hartan
irakasle zegoen La, tteri eskatu zion mendi taldea gida zezan. Horrela, 1935ean Menditarrak osatu eta Piarres La, tte horren kapilau bilakatu zen569.
|
|
|
Menditarrak Parisen ere sortzen saiatu ziren, hiri
|
hartako
gazteak biltzea zaila bazen ere. Deialdia Aintzinan argitaratu zuten 1936ko martxoan, Piarres Haritzandirekin kontaktuan jartzeko576 adieraziz.
|
|
|
Aintzinan argitaraturiko berri
|
hartan
argi adierazi zuten partidu politiko moduan aritzeko asmoa zutela. Helburu berbera azaldu zuten bultzatzaileetariko batzuek idatzi zituzten eskutitzetan:
|
|
|
Talde euskaltzalearen lehendakaritzarako laiko bat aukeratu nahi zuten eta Jean de Jaureguiberryri eskaini zioten postua, gazteegia ez zen kide bakarra baitzen594 Hala ere, ezetza jaso zuten berarengandik, zama haundiegia litzatekeelakoan595 Beraz, Pierre Amoçain idazkariarekin eta Jean Duboscq kudeatzailearekin jo zuen aurrera taldeak, lehendakaririk gabe. Baina 1935 urtearen hasieran Pierre Amoçain Txilera joan zen, euskal ekintzak zirela eta, arazoak izan zituelako polizia frantziarrarekin596
|
Haren ordez
Charles Hiribarren597 ari izan zen idazkaritzan, 1935 urtearen amaieran Pontlevoyra joan zen arte, eskribau ikasketekin jarraitzeko. Azkenez, Jean Duboscq kudeatzailea mugimenduaren idazkari bihurtu zen 1936an598.
|
|
|
Aipatu arreba Mayi Diharce zela iruditzen zaigu, zeukan bigarren arrebak 9 urte baino ez zituelako ordurako. Eskutitz
|
hartan
Michelek Pariseko Massillon eskolan zegoela adierazten zuen, nongo zaindaria Pierre bere anaia zen.
|
|
|
Euskaltzalearen sentipen abertzaleari buruz adierazi du Piarres Xarrittonek Iparraldeko euskaltzaleak euskal nazioa kontzeptuaren aldekoak zirela baina, konturaturik garai
|
hartan
Franzia kontzeptua ezin ukituzkoa zela, derrigorrezko ikusi zuten euskal nazioaren kontzeptua alde batera utzi eta erregionalismoaren eremuan kokatzea685 Era berean, egitarau erregionalista garatzen saiatu baziren ere, hau da, politika alorreko asmoak izan bazituzten ere?, Iparraldeko euskaltzaleek folklore eta literatura alorreko ekintzak baino ez zituzten burutu, Frantziako politika zentralista...
|
|
|
Bestalde, ez La, ttek, ezta Aintzinaren gainerako lankideek ere, ez zuten garai
|
hartan
irakurle intelektualei zuzenduriko artikulurik argitaratu Société> s> Sciencies, > ttres> t> Arts> t> Bayonne, > Bulletin> u> Musée> Basque, > RIEV> edo Euskera> aldizkarietan.
|
|
|
Marc eta Jacques Legassek, Legasse familiaren sei neba arrebetatik abertzaleenak zirenak eta dirua zutenak721, aldizkari bat argitaratzea erabaki zuten. Horrela, Xabier Diharceri722 adierazi ostean, La, tteren bila abiatu ziren horren berri emateko; Piarres Xarrittoni ere zuten asmoa aurkeztu zioten723 Baina Bigarren Mundu Gerraren garai
|
hartan
Frantzia alemanenmende zegoen eta aldizkari kulturalak baino ezin zitezkeen argitaratu; zaila zatekeen ere izen berriko aldizkari bat kaleratzeko baimena lortzea. Hori guztia zela eta, Gure> Herria> aldizkari kulturala birsortzea erabaki zuten, 1936tik argitaratzen ez baitzen.
|
|
|
Politikan ez, zeren Narbaitz karlista zen, amorratua, eta bazekien ni ez nintzela. Gero, Pétainen aldekoa
|
hura
eta ni kontrakoa, Murua, I., aipatu artikulua, 97 or.
|
|
|
Dena dela, tartetxoren bat eskaini zioten politikari776, lehenengoan bezala, erregionalismoari atxikimendua adierazteko. Are gehiago, Bigarren Mundu Gerraren garai
|
hartan
, Aintzinak artikulu baten islatu zuen aldizkariaren pentsamoldeak bat egiten zuela Pétainek bultzatu zuen Révolution> ationalaren printzipioekin, zeinetan iraganaren eta baserri giroarean mina islatu zuten. Juan Carlos Jiménez de Aberasturik ere horren berri eman digu:
|
|
|
Aintzinaren lankideen Pétainenzaletasun hori azpimarratu du Pako Sudupek ere. Idazle honen aburuz, baliteke okupazioaren garai
|
hartan
ezinezkoa izatea Pétainen kontrako iritzirik kaleratzea; ikusi dugu jadanik Aintzina> bezala, Soubelet zein Arotçarenaren garaiko Eskualduna> ere Pétainen politikaren alde agertu zela. Dena dela, dio Sudupek:
|
|
|
Iparraldeko euskalzaleen lehenengo ekintza politikoak ez ziren 1962ra arte burutuko. Hamarkada
|
hartan
, Aintzinaren lankideak ziren Pierre Lartzabal eta Michel Labégueriek parte hartu zuten euskal mugimendu abertzale baten sorreran: Enbata> (lappartenance sociale des fondateurs dEnbata> est proche de celle dAintzina784).
|
|
|
Lucienne Haitze, Eugène Goyheneche, Jean Hillau, Michel Labéguerie, Marc Legasse eta André Ospitalek hartu zuten parte; baina Legasse eta Ospitalek dimisioa aurkeztu zuten, Aintzina> ez zelako kontuan hartua izan. Bilera
|
hartan
Bernard Mendisko izendatu zuten lehendakari.
|
|
|
Pili Barrenetxea, Leon Curutchary, Pierre Landaburu, Cristiane Rosier eta Jean Vivierek. Ostera, bilera
|
hartan
Bernard Mendiskok Eskualdun Gazteen Batasuna utzi zuen: pour des raisons graves et quil ne pouvait divulguer791 Emile Hirigoyen izendatu zuten idazkari orokor.
|
|
|
Eskualduna> debekaturik izan zelarik, Jean Saint Pierre, Jean Elissalde, Jules Moulier, Léon Leon, Louis Dassance, Pierre Duhour eta Andreinek794 bilera bat ospatu zuten, uste baitzuten euskarazko argitalpen baten beharra zegoela. Argia> eta Oiharzuna> izenak baztertu ostean, Herria> izena aukeratu zuten aldizkari berrirako795 Era berean bilera
|
hartan
erabaki zuten La, tte argitalpen berriaz ardura zedin, berrikuntzen zalea baitzen:
|
|
|
Oroitu behar da mementu
|
hartan
resistantziako jauntxoek agintzen zutela hemen eta haien artean bazirela oso Elizaren kontra zirenak, bereziki komunistak, eta ez zioten lana erraztu801.
|
|
|
Action> Françaiseri, > Aita Sainduak 1926an debekaturik izan ostean, 1939an zigorra kendu zioten. Bigarren garai
|
hartan
Action> Françaisek Frantziaren batasuna bilatu zuen, alemaniarrei eta komunismoari kontra egin nahian. Era berean, Vichyko erregimenaren pentsamoldearekin bat egin zuen Action> Françaisek, Antzinako Erregimenaren bizimoldearen mina agertzearekin batera; Prévotat, J.:
|
|
|
Jean Saint Pierrek, Baionako apezpiku ohiak, Elizaren izenean eman zion baimena La, tteri Herriaz ardura zedin805 Izan ere, garai
|
hartan
Baionako apezpikua izendatzeke zegoen (Léon Albert Terrier izango zen apezpiku berria) eta Apezpikutegiko bikario kapitularra zen Daguerre ez zegoen ados Herria> argitaratzearekin.
|
|
|
Are gehiago, La, tte Herria> apaizen eskuetatik kentzen saiatu zen, hau da, Herria> laikotzen, bai idazleen aldetik, baita saltzeko lekuen aldetik ere (elizak garai
|
hartan
). Ez zen hain erraza izan, ostera, garaiko idazle gehienak apaizak baitziren813.
|
|
|
1924an Laurent Apestéguyk Gure> Herriarako ohiko lankide hartu zuen La, tte. Hain zuzen ere, 1924 urtean La, ttek irabazi zuen Eskualzaleen Biltzarrak banaturiko sarietariko bat; horren berri eman zuen Jean Etcheparek Gure> Herrian, garai
|
hartan
Eskualzaleen Biltzarraren burua ere baitzen.
|
|
|
Jean Etcheparerekin berarekin egin zuen topo La, ttek 1928ko Eskualzaleen Biltzarraren bileran (1926an elkarte
|
hartako
kide bihurtu zen La, tte). Batzar hartan beste intelektual batzuk aurkitu zituen La, ttek, hala nola Maurice Amestoy eta Louis Dassancerekin, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneko kideak; Georges Lacombe euskaltzainarekin; Hegoaldeko José Eizagirre eta Isaac López de Mendizabalekin, mendiz bestaldeko abertzaleen berri eskainiko ziotenak; Michel Iriarterekin, bi urte geroago La, ttek ordezkatuko zuena Eskualdunarako egiten zuen itzulpen lanean; eta Jean Ybarnégaray politikoarekin, La, ttek gustukoa ez zuena (Ybarnegarayen kontra ari ginen Eskualdunean izkiriatzen nuen aitzina830).
|
|
|
Jean Etcheparerekin berarekin egin zuen topo La, ttek 1928ko Eskualzaleen Biltzarraren bileran (1926an elkarte hartako kide bihurtu zen La, tte). Batzar
|
hartan
beste intelektual batzuk aurkitu zituen La, ttek, hala nola Maurice Amestoy eta Louis Dassancerekin, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonneko kideak; Georges Lacombe euskaltzainarekin; Hegoaldeko José Eizagirre eta Isaac López de Mendizabalekin, mendiz bestaldeko abertzaleen berri eskainiko ziotenak; Michel Iriarterekin, bi u...
|
|
|
Era askotako kideak, beraz, La, ttek aurkitu zituenak Eskualzaleen Biltzarraren bere lehenengo bilera
|
hartan
; partaideok baliagarri egin zuten bilera hori La, tterentzat, haien bidez jaso baitzuen La, ttek Eskualzaleen Biltzarra, SSLAB> eta Euskaltzaindia elkarte intelektualen berri; Hegoaldeko abertzaleen pentsamoldea ere ezagutuko zuen La, ttek bilera hartan, baita Ybarnégaray politiko eskuindarraren ideiak ere.
|
|
|
Era askotako kideak, beraz, La, ttek aurkitu zituenak Eskualzaleen Biltzarraren bere lehenengo bilera hartan; partaideok baliagarri egin zuten bilera hori La, tterentzat, haien bidez jaso baitzuen La, ttek Eskualzaleen Biltzarra, SSLAB> eta Euskaltzaindia elkarte intelektualen berri; Hegoaldeko abertzaleen pentsamoldea ere ezagutuko zuen La, ttek bilera
|
hartan
, baita Ybarnégaray politiko eskuindarraren ideiak ere.
|
|
|
1930ean Gure> Herriaren zuzendari izendatu zuten Clément Mathieu. Urte
|
hartan
Gure Herria elkartea ere sortu zuten, aldizkariari indarra emango ziolakoan; eta Mathieu irakasleak ez zuen La, tte dizipulua lankide huts mantendu, baizik eta Gure Herria elkartearen idazkari adjuntu izatera igoarazi. La, tterekin batera, Gure Herria elkartearen Administrazio Kontseilua osatu zuten, besteak beste, Jean Etchepare eta Maurice Souberbiellek lehendakariordetzan, Jean Saint Pierre idazkaritzan eta Louis Dassance diruzain karguan.
|
|
|
Jakina, Saint Pierre Eskualdunaren zuzendaria izan zen garaian Piarres La, ttek asko idatzi zuen Eskualdunan. Esan beharra dago, hala ere, La, tte ez zegoela ados garai
|
hartako
Eskualdunaren pentsamoldearekin, astekaria frantses zalea baitzen La, tteren ustez831, La, tte euskaltzalea zen bitartean.
|
|
|
apaiz ikasketetako bi urte zituen buruturik eta hiru urte geratzen zitzaizkion amaitzeko. Are gehiago, La, tte gazteak, aldizkari
|
hartan
idazten urte bakarra zeramala, Jean Etchepare idazle, nkatuarekiko adostasuna agertu zuen Gure> Herrian.
|
|
|
1928ko Eskualzaleen Biltzarraren bilera
|
hartan
ezagutu zituen 27 urteko La, ttek: Maurice Amestoy, Jean Barbier (53 urte), Albert Constantin (55 urte), Louis Dassance (40 urte), Michel Diharce (14 urte), Dominique Dufau, José Eizagirre (47 urte), Mayi Elissalde (29 urte), Jean Etchepare (45 urte), Michel Iriart, Georges Lacombe (49 urte) eta José López de Mendizabal (49 urte).
|
|
|
– Eskualzaleen Biltzarraz hitz egingo zuen La, ttek 1928ko batzar
|
hartan
parte hartu zuten Maurice Amestoy (EB ren lehendakariordea), Albert Constantin (EB ren lehendakariordea), Louis Dassance (EB ren buruordea eta lehendakaria), José Eizagirre (EB ren lehendakaria) eta Jean Etcheparerekin (EB ren burua).
|