|
2009
|
|
|
Triestek Rijeka du bidaia liburuan hurrengo geltoki, eta hara ere abiatu ginen. Eta inoiz addenda idatzi nahiko balu Lertxundik, pixka bat haraxeago joatea gomendatuko genioke, Istriako puntan den Pula
|
herrira
, bertan ibili baitzen James Joyce irlandarra ingeles irakasle.
|
|
|
Martin Guilbeau eta Albert Goienetxe izan ziren loraldi horren bultzatzaile nagusiak. Medikuak ogibidez, bi biok
|
herriko
alkateak izan ziren tarte desberdinetan, bata gorriekin, bestea xuriekin. Bi biok idazten zuten euskaraz, orduko Donibane turistiko guztiz euskaldunean.
|
|
|
Esaterako, Gernikako sendi batek beti pentsatu izan du haien ahaidea sifiliak hil zuela, baina artxiboek diotenez tuberkulosiak hil zuen. Bestelako kausak agertzen dira beste batzuetan? «alkohola», «zahartasuna», «suizidioa», «armen zauriak»?, baina ez dakigu zer informazio eman zitzaion Euskal
|
Herriko
sendiari.
|
|
|
Kaliforniatik eta Nevadatik iparrera eta New Yorketik mendebaldera eginik, euskaldunek elkarri laguntzen zioten, lanpostuetarako jarraibideak eta bidaiatzeko nahiz ostatu hartzeko gomendioak emanez. Euskal
|
Herritik
Idahora zuzenean zihoazen euskaletorkinak bizkaitarrak ziren, zehazki, Ondarroatik Bakiora eta, lur barnean, Zornotzaraino irudika daitekeen hirukikoak. Kate emigrazioa ematen zen, aita eta osabek seme eta ilobei deitzen baitzieten, eta emazte, arreba eta alabek jarraitzen zieten horiei guztiei.
|
|
|
Boiseko euskaldunek ba al zuten pertsona horrentzat helbide bat, hara bidaltzeko? Edo hobe al zen berriak haren
|
herriko
beste familia batengana igortzea, haiek eman zezaten zorigaiztoko berria. Ignacio eta Daniel Dobaran anaiak egun berean hil zirenean, 1918an, badakigu 50 zentimoko telegrama bidali zitzaiola sendiari berria jakinarazteko.
|
|
|
Ostatuak ziren «etxetik kanpoko etxeak», eta ugazaba, sendia eta langileak ziren etorri berriaren adopziozko guraso nahiz anai arrebak. Ostatuetan lortzen zuten informazio eta harreman ugari, esaterako, lanbidea, parekatze erromantikoak, jatorrizko
|
herritiko
berriak, mediku arreta, kirolak, bidaiak eta adiskideak. Euskaraz mintzatzen ziren (bizkaieraz), musika jotzen zen piano, gitarra, eskusoinu edo panderetaz, eta bazkariak zerbitzatzen ziren familia giroan, mukuru beterik zeuden mahai luze eta banku nahiz aulki lerroetan janari edariak partekatuz.
|
|
|
Heriotza ziurtagiriek batzuetan informazio nahikoa zeukaten hildakoaren familiari buruz, betiere, Boisen baten bat baldin bazegoen zendutakoari buruz zekiena, eta hark artxibo ofizialetarako informazioa eskain bazezakeen. Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal
|
Herriko
ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal
|
Herrira
bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren herrira igortzen zen gutuna.
|
|
|
Askok bazuten osaba edo lehengusu bat, eta hark emango zituen hildakoaren jaioterria, adina, gurasoen izenak, etab. Zoritxarrez, meategietan eta artzaintzan arituriko hainbat euskaldun bakarrik etorri ziren Idahora, eta inork ere ez zekizkien haien gurasoen izenak, edo nola kontaktatu Euskal Herriko ahaideekin. Norbait egoera horretan hiltzen zenean, Boisetik Euskal Herrira bidaltzen zen gutunean hildakoaren izena ematen zen? «halako honen familiari»?, eta pertsona horren
|
herrira
igortzen zen gutuna.
|
|
|
Berehala atzematen dira brokardo juridikoak, ezagunak eta erabiliak: nori berea da zuzenbidea;
|
herrik
bere lege, etxek bere aztura.
|
|
|
Badira, hala ere, osterantzeko haria ondu dutenak eta legearen kontuak nobelara ekarri dituztenak: Irazusta abokatuak, baserriko oinordetzaren kontuak; Etxahunek, primutasun arazoak, eta
|
herri
literatura, testamentuaren irudia erabili duena, ondasunen deuseza agerian uzteko. Katuaren testamentua zenak ere, ziur asko, egun hipotekaz kezkaturik bizi diren euskaldunentzat badakar beste puntu bat, legea eta euskara bateratzen dituena.
|
|
|
Pete Aguereberry Shorty Harrisekin zihoan urre aurkikuntza historiko hura egin zenean Harrisburgen, Panamint mendietan; hobeto esanda, Pete bera izan zen aurkikuntza egin zuena. Duela 36 urte izan zen hori, eta geroztik Harrisburgek bat batean sortutako beste mea
|
herri
askoren bide berbera hartua du aspaldian. Baina Pete Aguereberryk hantxe jarraitzen du bere hasierako alor huraxe ustiatzen?
|
|
|
Hasi zenean, XIX. mendearen bukaeran mutil emigrante batek topa zezakeen lanetariko bat besterik ez zen. 16 urterekin etorri zen
|
herri
honetara, txartel bakunarekin helduz San Frantziskora. Frontoi batean izan zuen lehenengo lana, hura zaintzen, eta tanto politak egiten jendea erakartzeko; bai erakarri ere, apalki onartu zigunez.
|
|
|
hamarreko edo hamabiko ardi kanpoak egiten dituzte artaldea gizentzen den bitartean; hemen kantari eta mutil koskorrak bezala txakurrekin jolasean egoten dira ilunabar luzeetan, eta hemen zahatoa eskuz esku pasatzen da. Ilea barrurantz duten ahuntz larruzko ontzi hauek Euskal
|
Herrikoak
dira eta ardi kanpoan edaten duten klarete ahulari zapore paregabea emateko edukitzen dituzte jabeek. Euskal artzain talde bat suaren inguruan elkartzen denean, arrats luze osoan zahatoak ez du lurrik ukitzen.
|
|
|
Hura ustiatzeko eskubideagatik jasotako diruari esker, Domingo Etcharrenek, «Ballarateko euskal harakin begibakarrak», denda bat erosi zuen Darwinen (Kalifornia). George C. Pipkin idazleak Ballarateko herritar nagusien artean aipatzen du Etcharren, eta
|
herriko
saloon baten, harategi baten eta lur sail ugariren jabea izatera heldu zela dio.
|
|
|
Ez da gurea kritika adoretsu eta ausarta. Kritika askatasunaren kumea da (eta haren sostengu), eta gurea bezalako
|
herri
txiki batean, non denok elkar ezagutzen dugun eta hurbiltasun fisiko zein ideologikoak kontrol mekanismo boteretsuak ezartzen dituen, ez da erraza plaza publikoan zintzo gogoeta egitea. Denok dugu geure deabrutxoa barruan, eta aingeru itxurak hartzen dituenean ere, morroi salduaren janzkera ezagun zaio askotan».
|
|
|
Denok dugu geure deabrutxoa barruan, eta aingeru itxurak hartzen dituenean ere, morroi salduaren janzkera ezagun zaio askotan». Iñaki Aldekoaren hitz horiek irakurriz ohartzen gara denok, eta edozein arlotan gainera, mugatzat hartzen dugula
|
herri
txiki bat izatea. Egia da, herri txikia gara eta denok ezagutzen dugu elkar.
|
|
|
Iñaki Aldekoaren hitz horiek irakurriz ohartzen gara denok, eta edozein arlotan gainera, mugatzat hartzen dugula herri txiki bat izatea. Egia da,
|
herri
txikia gara eta denok ezagutzen dugu elkar. Inpaktu soziala dago hor eta zenbait lanetan horrek atzera egitera eraman gaitzake.
|
|
|
Inpaktu soziala dago hor eta zenbait lanetan horrek atzera egitera eraman gaitzake. Arte sorkuntzan, ordea, posible da egile batek lan bikaina burutzea nahiz eta
|
herri
txiki bateko partaide izan. Jarduera bakartian errazago da maisulan bikaina erdiestea (adibidez, idazlea bere folio zurien aurrean jarrita).
|
|
|
|
Herri
txiki honetan bizi garelarik, beraz, salto egin dezagun beste arte mota batera. Zinemara, esate baterako.
|
|
|
Hizkuntza bakar batekin harrigarria da, baina areago hirurekin. Julia alboko dendara eramaten dudanean,
|
herriko
andreak miraturik geratzen dira. Nola jakin dezake halako umetxo batek atzerritar hizkuntza bat?
|
|
|
Hots laburrez eta zehatzez taxutua da, ingelesa bezala, biek ala biek arestiko iragan komertzial, praktiko eta industrialarekin zerikusirik bailuten. Gure
|
herri
ondoan dagoen adreiluzko oihal fabrika Manchesterrekoen tankerakoa da. Gaztelania dotoreagoa, finagoa da teorian.
|
|
|
Harik eta hiru urte bete zuen arte, ez zen ohartu hizkuntza ezberdinak mintzatzen ari zela. Rita jaio zenerako, Julia hasia zen bere hitzak asmatzen, zentzugabeko mintzaira berezi eta propioa, eta gehienbat
|
herriko
norbaitek, berari entzutearren, ingelesez hitz egiteko eskatzen zionean erabili ohi zuen. Bere hizkerari, guk swahili bataiatu genuena?
|
|
|
Nola egiten den hori? Beharrezkoa izan dutenean, hitz laburren aldeko apustua egin dute eta atzizki eranste etengabearen kontra lehiatu dira, batzuetan
|
herri
literaturako eredu bizienak aintzat hartuz; bestetzuetan, hizkera bera modu aski behartuan bihurrituz.
|
|
|
administrazioak guztiz elebiduna behar du legez, elebiduna izan nahi lukeen, baina ez den?
|
herri
batean.
|
|
|
Hona txikitako beste oroitzapen bat:
|
herrian
bazen zine areto txiki bat, eta bertako arduradunak sasi batera botatzen zituen sobratutako edo hautsitako zeluloide puskak. Ni sasi artean ibiltzen nintzen haien bila eta altxor preziatueneko piezak balira bezala gordetzen nituen.
|
|
|
Oso gustu zabalak zituen Mikelek.
|
Herri
musika asko maite zuen. Klasikoa ere gaztetatik entzuten zuen, asko.
|
|
|
Arizkunen Xabier Larralde zegoen, hango txistularia zen, eta oso hartu eman onak zituzten. Mikelek kontatzen zuen 25 urte zituenean edo, gaixotu baino lehenago, Iruñean zegoenean oraindik, euskaraz kantatzen hasi baino lehen,
|
herri
osoak juerga bat egin zuela San Joan bezperan edo San Pedro bezperan, uste dut San Joan bezperan izan zela. Bueno, herri osoak... ziur asko izango ziren gizonak bakarrik.
|
|
|
Mikelek kontatzen zuen 25 urte zituenean edo, gaixotu baino lehenago, Iruñean zegoenean oraindik, euskaraz kantatzen hasi baino lehen, herri osoak juerga bat egin zuela San Joan bezperan edo San Pedro bezperan, uste dut San Joan bezperan izan zela. Bueno,
|
herri
osoak... ziur asko izango ziren gizonak bakarrik. Orain izango lirateke gizonak eta emakumeak, ziur asko, baina orduan ez.
|
|
|
Argazkiz eta Atlantikoaren bi aldeetan bildutako pasadizoz baizik ez nuen ezagutzen aitona. Nire emazte Hollyrekin eta Bernardo Arrizabalaga Amoroto lehengusuarekin. Euskal
|
Herriko
eleberrigilea bera, aurkitu nuen, Gernikara ematen duen Ajangizko gainaldeko elizako sakristian, hautsez betetako apal batean zegoen liburu batean aitonaren jaiotzaren eta bataioaren eskuzko idatzoharra, hain zuzen ere 1873ko Eguberri biharamunean jaio zela jasotzen zuena.
|
|
|
Ameriketan, etorkinaren ametsa egia bihurtu nahian ibili zen Esteban arrakastaren maldan gora, lehenik artzain gisa, gero meatzari, merkatari eta hotel jabe Nevadako Ba ttle Mountain en, abeltzain eta meatzarien
|
herrian
. Familiako kondairak zioenez, artzain euskaldun bat ezagutu omen zuen Nevadan, Markinako bere jaioterriko argazkiak zituena.
|
|
|
Elkarrizketa asmatu hori nire lehengusu Bernardok Euskal
|
Herriko
egunkari bateko zutabean eman zuen argitara, gure iragan denbora komunaren bila Bizkaian barrena egindako bidaien ondoren. Pasadizo horren bukaera bereziaren kontakizuna hau da:
|
|
|
Osabak esan zion ez zela joango Ameriketara ezkontzera. Aurrena ahalordez
|
herrian
ezkondu, eta orduan joango zela. Petraren lehengusuak jakin zuenean arreba baten parekoa zen neska Ameriketara zihoala, komoda gaineko Petraren argazki markoduna hartu, eta paretara begira jarri omen zuen.
|
|
|
New Yorkera iristean soinean zer janzki izango zituen argitzeko idatzi zion Estebani, baina Esteban, esandakoaz bestera, ez zen agertu. Mezu bat neskari bidali eta Mendebaldean elkartzeko berarekin esan zion, Ogden
|
herrian
. Familian diotenez, Estebani telegrama batez erantzun zion, bertan ez bazegoen iristen zenean, etxera itzuliko zela berehala.
|
|
|
Amamak orduan kakorratz lanaren korapiloak erakutsi bidenabar, euskarazko hitz batzuk ere erakusten zizkidan. Batzuetan pentsatzen jartzen naiz zer nolako aldea aurkituko zuen neska bat zeneko bere lurralde berdetik gure artemisia gozakaitzeko basamortura, hain desberdina Euskal
|
Herriko
bere jaioterriko mendi berde dirdiratsuetatik. Negar egin ote zuen, artzain euskaldun askok bezala, basamortu goietako bakardadeari aurre egin behar izan zionean, bere jaioterriko soro berdeez oroitzean?
|
|
|
Orain, emakume itsuak bezala, denok dauzkagu gure oroitzapenak argazkiek, kafe ehogailuak eta gutun gutxi batzuek lagundurik, Atlantikoaren bi aldeetan. Euskal
|
Herriko
nire ahaideek gogoan dute nire amamak hirurogei urte zituela nola etorri zen Bizkaira urtebeterako. Ameriketan badira berak bidalitako gutun batzuk.
|
|
|
Betekizun dago, hala ere, Sweet Promised Land en hainbat maitalek nahiko lukeena. Izan ere, liburu eder hori ez da oraindik erabiltzen Euskal
|
Herriko
eskoletan.
|
|
|
Komunio eta absoluzio objektuz inguratzen du bere burua. Bere Reno zaharreko etxean, non gela bakarra erabiltzen duen, familiako argazkiek apaintzen dituzte hormak, Euskal
|
Herriko
argazki zahar zuri beltzak, bera umea zenekoak. Ordenatu gabeko egunkari txatal pilek betetzen dute bere jantokiko mahaiaren gaina.
|
|
|
«My father was a sheepherder, and his home was the hills.» Esaldi horrekin hasten da Sweet Promised Land (1957), aitarekin batera Euskal
|
Herrira
egindako bidaian oinarrituta Robert Laxaltek idatzi zuen liburua. Hasiera xumea da, dudarik gabe, eta bati baino gehiagori irudituko zaio misterio handirik ere ez duela.
|
|
|
Kostata, baina azkenean Laxaltek lortzen du New Yorkera lehenik eta Euskal
|
Herrira
ondoren eramango dituen hegazkinean sartzea Dominique. Hasiera batean, idazleari zaila egiten zaio aitaren bidaiarekiko erresistentzia ulertzea.
|
|
|
Bestalde, euskarazko itzulpenari egindako hitzaurrean, hauxe dio Mendigurenek: Dominique bezalako gure arbasoen ekintzak gogorarazteko balioko duela liburuak, eta «gure nortasuna eta
|
herri
izateari etorkizun bideak urratzen ari diren guztiei omen egiteko». Euskal aberritik egiten du irakurketa Mendigurenek, Laxaltek irudikatzen duen nortasun konplexua ahaztuta.
|
|
|
Hain zuzen, liburuan pixka bat aurrerago eginez, Laxaltek azalduko digu nola aitari, Dominiqueri, Nevadako Sierran igaro zituen lehen egunak zinez gogorrak egin zitzaizkion, hango orografiak, arras idorra berau? Euskal
|
Herrikoarekin
batere zerikusirik ez zuelako; nola, agertokiaren zailtasunak zirela medio, artzainik trebatuenak ere ezgai ikusten zuen bere burua. Nevadako mendietan pasatako lehen egunetan, esaten du Dominiquek, negar egin zuen.
|
|
|
Gure hiri eta
|
herrietako
gune naturalak desagertzen diren modu eta azkartasun berdinean agertzen da bakardadea.
|
|
|
Askotan kalean zoaztela ez dituzue gure
|
herri
eta hirietan bizi diren beste bizidunen soinuak entzuten. Ez xoxoen deiadar gozoak, ez hostoek erortzean egiten dituzten zir zar soinu hotsak, ez besteen oinetakoek zanpatzerakoan egiten duten soinua, ez arratsalde euritsu baten doinu ilunak, ez elurreztatutako errepide batean kotxeek egiten duten soinu isilagoa.
|
|
|
eta eguzkia Sakanan ere ageri da, eki gure laguna? Nik hemendik ez baitut sentitzen hor beheko
|
herriak
argitzen dituen ala ez, baina uste dut beherago laino egongo dela. Aralar mendikatea altu xamar dago eta, horregatik, bailaran lainoak pilatzen dira askotan.
|
|
|
Ondo izorratuta eta are mozkorrago dagoen norbait. Ez dut sekula ikusi, eta taberna ere ez da gure
|
herriko
tabernetako bat. Aneren bizitzan luzeak baitira guztiz ezezagunak zaizkidan garaiak.
|
|
2010
|
|
|
Zuberoako
|
herri
ipuina
|
|
|
Lehen parteak, 80 orri inguru gutxi gorabehera, eszenatoki kostunbrista bat osatzen du: Kantoieta
|
herria
, haren alboko herriak, bere kaleekin, elizarekin, dendarekin, pertsonekin,. Iraganeko herria (umeak, gazteak, turistak, txurreroa,?
|
|
|
Lehen parteak, 80 orri inguru gutxi gorabehera, eszenatoki kostunbrista bat osatzen du: Kantoieta herria, haren alboko
|
herriak
, bere kaleekin, elizarekin, dendarekin, pertsonekin,. Iraganeko herria (umeak, gazteak, turistak, txurreroa,?
|
|
|
Kantoieta herria, haren alboko herriak, bere kaleekin, elizarekin, dendarekin, pertsonekin,? Iraganeko
|
herria
(umeak, gazteak, turistak, txurreroa,. Kontuz:
|
|
|
Iraganeko gizarteko uso kostunbreak agertzen diren guztian ernetzen da gurean adjektibo gastatu hori, eta eztabaidagarria gertatzen da, noski. Hogeigarren mende hasierako kostaldeko
|
herri
txiki bateko bizitzaren zertzelada xumeak ematen ditu Uxue Alberdik bere liburuan, zeharka, ordea, ez berarizko deskripzioen bidez. Bere asmoa ez da izan pintoreskoa ei den biziera baten dokumentuak sortzea. Giroari, bizimoldeei edota harremanei buruzko azalpen azkarren bidez, pertsonaien nondik norakoen berri emanez, haiei egiantzekotasuna ematea bilatu du.
|
|
|
Adiskidearen heriotzaren aurrean bakarrizketak. Eta izan ere, liburuaren abiapuntua Bitoriano Gandiagaren obrari eta izaerari buruzko interpretazio bat bada ere, Azurmendiren luma trebe eta eruditoa beste hainbat gaitaraino lerratzen da, eta bidean mila eta bat ohar eta irakurketa eskaintzen dizkigu gogoetarako sorta ederrean, hala nola, heriotzaz, bizitzaz, Jainkoaz, mitoaz, fedeaz, zentzuaz,
|
herriaz
, naturaz, balioez, eta nik zer dakita.
|
|
|
Nik ere atsegin dut gai bat hartu eta muturrera eramateko duen gaitasun hori, idazkera zorrotz hori, motibo bat hartu eta akitzeraino zukutzen duena, kiskillosoa, obsesiboa ia. Kasu honetan ere, Herria eleberriak irakurketa exijentea eskatzen du, Darrieussecqi irakurri dizkiodan beste lan batzuek bezala, eta oso interesgarriak dira sorterriaz egiten diren hausnarketak, hiritarrak
|
herria
duela deskubritzen du, erroak, badela nongoa, pertenentzia, identitatea, horien harremana memoriarekin, familiarekin... Gero, deigarria da nola errepikatzen diren gauza batzuk idazlearen eleberri ia guztietan, hala nola, amatasuna, haurra, heriotza, besteen eta norbere absentzia, idazketa bera?
|
|
|
Eta tramak ezer gutxi du berezitik, aipatu morroiaren ibilerak (egunerokoak, lanekoak, maitasunezkoak) kontatzen ditu modu lineal eta ohikoan, baina gatazkatsua da nobelaren irakurketa, bertako ideien joan etorria, berri edo gutxienez diferente baitira, aho bilorik eta zuzentasunik gabeak, pentsa bezala idatziak. Eta horien artean nabarmentzen dira euskaraz, euskalduntasunaz, gure
|
herriaz
egiten diren hausnarketa ugariak. Hari asko aipa daitezke liburu honetan, baina ea zuek zer inpresio hartu duzuen.
|
|
|
Aukerak egon bazeuden: zenbait irudi(
|
herriko
nagusiek gazteentzako grabazioak pres tatzeko zuten joera, Liburu Brodatuko sarreretako batean azaltzen den bezala, edo teilatuetan asanbladak antolatzearen kontua) arras iradokitzaileak dira eta asko esan zitekeen haien inguruan, baina liburua antolatuta dagoen moduan anekdota bitxi besterik ez dira. Laburrean esanda, iruditzen zait forma edukiari gailendu zaiola.
|
|
|
euskal musika garaikideaz ariko dira bi pertsonaiak, ea euskarazko pop musikarik ba ote den (Itoiz «salbuespen sui generis» izan omen zen), ea euskarak eta gaztelaniak berdin funtzionatzen duten talde «ideologikoen» kasuan («Kortatu oso talde ona izan zen Fermin Muguruzak euskara ikasi zuen arte»). Eta hizkuntzen gaitasunaz ere bai, ea
|
herri
batek hizkuntzan bertan, eta haren moldagarritasunean, izan dezakeen aurrera egiteko aukera; ea, boterea alde izanez gero, hizkuntza guztiak ailega daitezkeen leku guztietara.
|
|
|
Lan honetan ezin hobeto uztartuta azaltzen dira giroa (udako azken egunak, galerna gertu dela) eta pertsonaien arteko gorabeherak (berrogei urteren bueltan dabilen emakumea; adin txikiko neskatila batekin dabilen haren senarra; neskatilaren aita, bikotea uda igarotzen ari den hoteleko zuzendaria; neskatila bera). Galernak, Esnaolak liburu hasieran aipatzen duen bezala, udaren amaiera iragarri ohi du pertsonaiak dauden kostaldeko
|
herrian
, S.S. delakoan. Galerna iristearekin batera hasten dira turistak maletak egiten, beren jatorrizko herri/ hirietara alde egiteko prest.
|
|
|
Galernak, Esnaolak liburu hasieran aipatzen duen bezala, udaren amaiera iragarri ohi du pertsonaiak dauden kostaldeko herrian, S.S. delakoan. Galerna iristearekin batera hasten dira turistak maletak egiten, beren jatorrizko
|
herri
/ hirietara alde egiteko prest. Kasu honetan, baina, galernak ez dio udari soilik amaiera puntua jarriko.
|
|
|
Zail egin zait bizitzaz enpo dagoen emakume batek halako testigantza utz dezakeela sinestea, lagunekin hitz erdi bat egiteko gauza ez denean, adibidez. Karmele Jaio sartu da, narratzailea sortzerako orduan, adineko emakume baten larruan, geure testuingurukoa (ez zaigu arrotz egingo bizi den
|
herria
, dena blaitzen duen moral kristaua, armiarma sare soziala), eta eskertzekoa da eginahala, baina ez ote den atarian geratu, sakonera jo gabe errazkerian erori, hori dut inpresioa.
|
|
|
Jurgi Kintanaren arabera, horixe izan da Jesu Kristoren aurka inoiz euskaraz idatzi den aurreneko iraina. Ildo beretik, Jurgi Kintanak begien bistan utzi du Nietzsche-ren itzala saio osoan zehar, eta azpimarratu duenez, behingoagatik euskal literaturak aurrea hartu die Euskal
|
Herriko
erdal literaturei: Pío Barojak Jaun de Alzate kaleratu baino dozena bat urte lehenago irudikatu zuen Jean Etxeparek euskal iragan nietzschear mitikoa, guztiz paganoa.
|
|
|
Hau da, Etxeparek, ohiko bideetatik Baionako moldiztegietara jo beharrean, atzerrian argitaratu zuen liburua, Frantzia beherean, eta bere sosetatik ordaindu zuen. Ezinago deigarria da Buruxkak Euskal
|
Herritik
kanpo argitaratu izana, Baionan euskal liburuen argitalpenean espezializaturiko moldiztegi bi egonik. Badirudi era horretara bertako apaizteriaren kontrolpetik at mantendu nahi izan zuela.
|
|
|
Era berean aipa daiteke 1910ean Baionan soilik liburuxka bi plazaratu zirela, Jean Barbierren Nere kantuak eta Etienne Decrepten Maitena pastoral lirikoa, eta ez bata ez bestea ez ziren prosazkoak. Kontua da Buruxkak modernoegia suertatu zela Euskal
|
Herri
esklerotizatu hartan, eta nekez aurkituko zuen irakurle konplizerik. Areago, Buruxkak bildumako saio bi «frango ausartak» zirela begitandu zitzaion orduko elizjendeari, halatan non Etxeparek berberak liburua bahitu egin behar izan baitzuen ingurukoen presioz.
|
|
|
Pilota partida deritzon saioan, izenburuak dioskun bezalaxe, Lekornen jokatutako esku huskako partida antologiko bat kontatzen digu Etxeparek, alegia, idazle batek nekez aurki lezake zer edo zer garbiagorik gaitzat hartzeko.
|
Herriko
jaietan beraz, hiru hazpandar eta hiru lekondar arituko dira norgehiagoka, eta Etxeparek horixe marraztu digu bere luma zoliarekin. Partida amaitutakoan, kontakizunaren azken esaldian, han doaz hazpandarrak Hazparnerako bidean:
|
|
|
Bai, Jean Etxeparek 1910ean plazaratu zuen Buruxkak liburu malerusa, baina harrezkero lehenago bahituta eta geroago zentsuratuta egon da 70 urtez: Buruxkak franko ausarta suertatu zen XX. mendearen hasierako Euskal
|
Herri
santujalean, eta Etxeparek etxeko selauruan atxiki behar izan zuen, hautsa biltzen, bakardadean. Areago, andregaiak berarekin hautsi omen zuen zorioneko liburua zela-eta.
|
|
|
nortzuk eta apaizak salatu zituen, euskararen egoera tamalgarriaren erantzule gisa. Euskal
|
Herri
argizari jale horretan, apaizei leporatu zien euskararen kamustasuna eta ezgaitasuna, Eliza Katolikoak instrumentalizatu baitzuen euskara, eta berorren ondorio murriztaileak deitoratu zituen:
|
|
|
Zergatikoak, ordea, anitz, nahas mahasean: ez hain aspaldi askatua zen
|
herria
, aski higaturik bide zegoen zelta hizkuntza berezia zeukana, jende alaia, musikalki aberatsa, Jonathan Swift, Wilde, James Joyce, Beckett?
|
|
|
Segur aski, uharteko ingelesezko literaturan lehen idazle handia da. Nola ez aipa haren A Modest Proposal for Preventing the Children of Poor People in Ireland Being a Burden to their Parents or Country, and for Making Them Beneficial to the Public (Proposamen apala Irlandako txiroen haurrak ez daitezen karga izan beren gurasoentzat edota
|
herriarentzat
, eta bai, ordea, probetxugarri jendearentzat) kupidagabeko satira ezinago berezi, eta bakana.
|
|
|
Orobat Michael Hartnett eta Caitlín Maude geroxeagokoak. Azken hau(), adibidez, Connemarako Casla
|
herrian
sortua, antzezle eta kantarisa ere bazen (sean nós singer), eta hizpide dugun denboran, 60ko eta 70eko hamarkadetan, Connemarako pubetan ibiltzen zen poesia errezitaldiak eskaintzen. Jarduera hori asko garatu zen inguru haietan eta Irlanda osoan (irlanderaz bereziki, baina batzuetan are ingelesez, gaelikoa galdurik zegoen hiri eta tokietan), bereziki Michael Davitt poetak, The Beat generation en eta Bob Dylanen eraginpean, irlanderazko poesia sustatze eta estiloak zabaltze aldera, Innti poesia aldizkaria 1970ean Corcaigh/ Cork-en fundatu ondoren.
|
|
|
An Spidéal/ Spiddle, Ros An Mhil/ Rossaveal?
|
herrietan
jada irlandera nagusi. Azkenekoan Aran Uharteetarako zerbitzua betetzen zuen arrantza ontzian sartu orduko beste mundu batean murgiltzea izan zen:
|
|
|
Bi
|
herrietako
pilota kirolari dagokionez, aipatu beharra dago, oraindik orain, 2001ean, irlandar pilotari enbaxada bat Azkoitira etorri zela; zenbait partida jokatu ziren. 2005ean, aldiz, euskal pilotariak joan ziren Irlandara.
|
|
|
Txomin Epalza gaztea ere bertan erantsi zitzaien, gazte bizkaitar zenbaiten antzera, Ingalaterran baitzegoen Cambridgen ikasketak egin ondoren. Orobat zituzten ezagutu beste hainbat
|
herritako
jendeak; Hernandorenak nabarmentzen zuenez, bretoiak, hauek ere euskaldunen antzeko xedeekin baitzihoazen; apezpiku bat edo beste. Ajacciokoa eta Venezuelakoa aipatzen zituen, euskaldunen alde nabarmendu zirelako?, eta abar. Dublineko geltokian zain zeuzkaten Irish Handball eko Council eko Michael Lennon lehehendakaria eta Mac Donnel idazkaria.
|
|
|
28an beste irratsaio bat (Lennon, irlanderaz eta espaineraz?, Labordaren zenbait kantu, Hernandorenaren agur solasa euskaraz eta amaitzeko «euskal ereserkia»). Ekainaren 30ean, pilota partida gehiago, exhibiziokoak barne; berriz ere hitzaldiak Unibertsitatean eta ondotik Club de Valeran («Euzkadi nazio bezala» eta «Euskalerriko
|
erri
kirol eta pilota modalidade ezberdinak» gaiez). Hernandorenak kontatzen duenez, irlandarrek ez bide zekiten askorik Euskal Herriaren egoeraz, baina azaldu orduko aldekotasuna agertzen omen zuten.
|
|
|
(
|
herriko
baserri
|
|
|
«Ni iheslaria nintzen orduan, Iparraldean bizi nintzen, eta Kanbo ondoko
|
herri
txiki horren izena hartu nuen. Poliziak bazekien Txillardegi nor zen, eta ez nien erraztasun gehiago eman nahi».
|
|
|
OtsalarGiro gori Tiempo ardiente izenordeaz sinatu zituen olerkiak hainbat urtetan zehar, 1954 eta 1977 urte bitartean. Gero, 1998an, Euskal
|
Herriko
Unibertsitateak lan poetiko guztien bilduma argitaratu zionean() goitizen horren nondik norakoa azaldu zuen harako hitzaurre hartantxe: «Otsalar erabili nuen izenordez nire olerkiok konprometigarriak zirelako.
|
|
|
Baina gure
|
herria
gure herria da, eta Errusia Errusia.
|
|
|
Baina gure herria gure
|
herria
da, eta Errusia Errusia.
|
|
|
Baina uste izatekoa zen Andréyev delako morroiaren liburuko iraultzaile hark amodioa eta sexuaren ase maseak ez dastatu izanaren errua ez zuela haren irakurzaletasunak,: iheslariak, liburua irakurri ez duen arren, garbi ikusten du bizitza klandestinoa eta
|
herriaren
zein klase borrokaren deia zirela gazte haren harreman sentimentalik ezaren kausa. Bere kasua, iheslariarena, berbera zen, eta ozenki aldarrikatzekotan egon da:
|
|
|
Jakina: gure
|
herria
gure herria da eta Errusia Errusia?
|
|
|
Jakina: gure herria gure
|
herria
da eta Errusia Errusia?
|
|
|
1) 2009ko urriaren 7an,
|
herri
plataforma bat manifestua plazaratzen. Eskakizun nagusiak:
|
|
|
Dena aldatuko zela eta nitaz ahantziko zinela uste izan nuen Tafallara bizitzera joan ginenean, amaren lana kari. Tafalla
|
herri
handia zen, baina herria, azken finean, batez ere Iruñetik heldu norbaitentzat. Aldaketak, hala ere, mesede egin zidan, han hasi bainintzen egin ohi zenidanaren larritasunaz benetan ohartzen.
|
|
|
Dena aldatuko zela eta nitaz ahantziko zinela uste izan nuen Tafallara bizitzera joan ginenean, amaren lana kari. Tafalla herri handia zen, baina
|
herria
, azken finean, batez ere Iruñetik heldu norbaitentzat. Aldaketak, hala ere, mesede egin zidan, han hasi bainintzen egin ohi zenidanaren larritasunaz benetan ohartzen.
|
|
|
Euskal Herrian ez dugu bertsoak egiteko makinak asmatzen ibili beharrik.
|
Herri
eta auzo guztietan aurki ditzakegu. Gaia, neurria eta testuinguruari buruzko zertzeladaren bat eman eta segundo batzuetan hasten dira bertsoak egiten.
|
|
|
Udaberrirako ateratako Aulki jokoa urteko eleberririk interesgarrienetakoa izan zen eta Donostiako Liburuaren Eguneko azokan euskal libururik salduena, Atxagaren Zazpi etxe Frantzian eleberriaren ondotik. Eta iazko abenduaren 13an bukatu zen Euskal
|
Herriko
Bertsolari Txapelketan finalean sartzeko zorian geratu zen, zortzigarren alegia (Andoni Egaña kontatu gabe), Sustrai Colinarengandik oso puntu gutxira.
|
|
|
«Txapelketak gauza on asko ematen dizkigu, baina beste gauza asko galarazten dizkigu. Nik bertsotan izan ditudan bezala, idazle gisa sei txapelketa izan banitu azken hiru urteotan, idazle gazteen lau txapelketa, Gipuzkoako bat eta Euskal
|
Herri
mailako beste bat, seguru asko ariketa jakin batzuetan orain baino hobea izango nintzatekeen, baina horrek ez du esan nahi idazle hobea izango nintzenik».
|
|
|
Saio mordoa egin nuen 60ko hamarkadan, horietako batzuek, gainera, Guardia Zibilaren eta txibatoen aurrean. Eskualdeko
|
herri
txikietan eta auzoetan ibili nintzen. Orduan, gainera, sermoiak ere politizatu egiten genituen eta gure sermoi horiek entzutera ondoko herrietatik etortzen zen jendea.
|
|
|
Eskualdeko herri txikietan eta auzoetan ibili nintzen. Orduan, gainera, sermoiak ere politizatu egiten genituen eta gure sermoi horiek entzutera ondoko
|
herrietatik
etortzen zen jendea. Emakumeak bertsotan hasi zirenean nik esaten nien askoz ere zailagoa izan zela sotanarekin bertsotan ibiltzea eta lasai egoteko, jendea oso azkar ohitzen dela».
|
|
|
Bigarren liburu horren prozesua arras ezberdina izan zen.«Euskal itsas odisea bat dago hor atzean, guk espedizioaren bidez berritu genuena. Oso gutxi aztertu eta sozializatu da euskal odisea hori eta
|
herri
bezala bizi izan dugun historiaren zatirik ederrenetakoa da. Gure historiaren zatirik garrantzitsuena itsasoan dago idatzita.
|
|
|
Historia horri bizkar emanda bizi gara eta sekulako aukerak dauzka gure nortasuna sendotu, turismoa indartu eta kultura zabaltzeko. Munduarentzat itsaso
|
herri
bat gara eta hemen itsasoari bizkar emanda bizi gara. Nobela bat berriro idaztekotan, horretaz idatziko nuke».
|
|
|
Plana oso sinplea izaten zen: seiok elkarrekin paseoak eman,
|
herriko
frontoian pilotan aritu, noizean behin Mauleko igerilekura bisita egin, barraskiloak biltzera atera (abuztuan joanda ere, beti tokatzen ziren bizpahiru egun euritsu), eta gauez, afaldu ondoren, kartetan jokatu edota ipuinak denon artean asmatu.
|
|
|
Eta hau idazten ari nintzela, argitaletxera deitzea bururatu zait, jakinaren gainean eta fundamenduz jarduteko. Nire lagunak hartu dit telefonoa(
|
herri
txikia izatearen bentajak, ez gutxi) eta segituan eman dit datua (informatikaren bentajak): sorpresa!!!
|
|
|
a) Ez inprimatu ale bakar bat ere (edo, gehienez ere, Euskal
|
Herriko
liburutegi bakoitzerako bat).
|
|
|
uste nuen egun gutiz leher egin behar nuela. Euskal
|
Herri
berdean beroa ez dut maite, pentsa beraz han! Niretzat infernua zen.
|
|
|
estrenaldian egin zuen hitzaldiko pasarte batean honela mintzarazten dut: «Eüskal
|
Herriko
mendi goxoa ez dü sekülan ahazten haren bistan sortü denak. Egün oroz igaiten niz Pariseko zeinütegi goreneala, hegoaldeko zelümügari so eta so egoiteko begiak higatü arte, bena prefosta, ez zait mendirik agertzen.
|
|
|
«Gu pilotariak ginen, eta txoko guztietan gure jokoa erakutsi ondoren, gauean
|
herriko
tabernan afaltzeko egiten ziguten gonbita gustura onartzen genuen. Azken burukoa ekarri bezain laster kanturako gogoa nagusitzen zen, eta kantaldi haiek berandu arte luzatzen ziren.
|
|
|
Dudarik gabe, hor da edireiten Xiberoko kantüaren bihotza.
|
Herri
horietako kantari jakintsünek edo sabantenek bazazkiten, has eta bürü, bersetez berset, garai haietako euskaldun kantore haboroxiak. Bazütüen bakotxak beren ostatüa Atarratzen, eta, merkatü gaüez, delako tabernak mükürrü beteak ziren kantari eta behazalez!
|
|
|
denetarik irakurri nuen, baita nobelak ere.
|
Herri
baten historia poetak idazten duela jabetu nintzen orduan: poetak, nobelagileak, musikariak, pintoreak.
|
|
|
|
Herri
xehearen ahotsa zara?
|
|
|
«Poetak idazten du
|
herriaren
historia.»
|