|
2003
|
|
|
Konturagaitezen, Arbelbidekarazobikoitzadeskribatudigu, zeren, euskaldunezhustenariden EuskalHerriazbatera, arrotzezbetetzenariden bestehoribegietaratubaitigu.Alegia, orainarteodolusteedotahemorragiazjardunbaduguere, desberdinadaoraingohonetanluzatuzaigundiagnostikoa, ordezpenazmintzobaitaArbelbide.Eta, jakina, ordezpenahustuketabainolarriagoaizandaiteke, besteakbesteeuskaldunenitzuleraoztopa
|
dezake-eta
.
|
|
|
ZerzoriontsuazatekeeneuskaldunsortzeamunduaPierreLoti ren liburuabalitz.Horklabebatdagoelabegitanduzaitbeti, etahorrexegatik irakurrinuenPierreLoti renliburua, pentsatuzirakurketahorrekargituko zidalazerkbultza
|
zezakeen
JosebaSarrionandia, mugazbestaldera?.
|
|
|
Nolanahi, lehenbegi kolpeanezinezkoadirudiClovisherriakhalakotriskantzakolosalabururainoeramatea, zeren, orduko populazioahalabeharreztxikia izangobaitzen, etaehiztariakgutxi.Ikus
|
dezagun
, bada, hipotesiaren nondiknorakoa.PaulMartin ekasumituegitendu, egungo KanadakoEdmonton alderaehiztari ostebatiritsizelaorain12.000urte inguru; denetaraehunbatlagun.Jakina, ehizafrankoetaerraza, etaeguraldiahoberantz, baldintzafaboragarri horietan azkarugarituzen, etazabaldu, hasierakoostetxikihura.Martin en ustez, abiapuntutikaurreraehiztariakuhin frontemodurahedatuziren, lurraldeazirkulukaokupa... Sarraskiarenhipotesiakdioskunez, gizakiakorain11.000urtezeharkatu zuenDarienistmoa, etasoilik500urtebeharizanzituenHegoAmerikako beheko muturrerainoheltzeko, eta,, bertakougaztunhandiak ezerezarenmundurabidaltzeko.
|
|
|
panpetakobakardadeaharrigarria suertatzenda, Afrikakosabanabizidunez josiarekin alderatuta. ...koak bazeudenPleistozeno amaierara arte, etaosougari zirenfosil erregistroaren arabera, baiale kopuruzetabaigenerodesberdinez.Nolanahi, EtxeparetarrakberandusamariritsizirenArgentinara, ordurakoClovistarrek edo ondotxoamaitutabaitzeukatenerraldoiengarbiketa, etaEtxeparetarrenkontinentekideekClovistarrenondorengoena?, etagureJuancitokbereoroitzapenetanindigenarik gogoratzenezduen bezala, nekez eman
|
diezaguke
armadiloerraldoienetanagierraldoienberri, biziarenhistoriarenikuspuntutikia iabegienaurretikezabatuzizkioten eta. Tamalada, bainahorrelaxeda.
|
|
|
Bizkitartean haurgehienen baithan erlisionezkosinesteekjakitatearenirakaspenakezti
|
ditzaten
, iragaz, berenzetabeanzikin larrienetarik bederengarbi, ezdaukagudeushoberik.Arrasgutiakdiraegiarenhazkurriosoabarneakjasaitenahaldeietenhaurrak.Bainanberexkuntza horrenegiteranekezjartzendaapeza; bakarrakdiraonestendutenapezak.Ardurenikzorigaitzezapezariaditukodiozu: hetsikbegiaketalokar hadiElizarenaltzoan!
|
|
|
...ndugunez, EuskalUnibertsitatea, berez, gurehezkuntza sistemapropioaren goi erpinaosotzeraetorrikolitzateke.Erpinarengainekogogoetandihardugun arren, osokezkagarria iruditzenzait, gordinkiagoezesatearren?, ikasle horiekhainbesteurtezeuskarazikasietagerohorreneuskara maila eskasa edukitzea.Zerkeginduhutsirakaskuntzarenbehe mailetan, unibertsitaterainoiritsitakoikaslegehienekhaineuskaranarrasaerakuts
|
dezaten
–
|
|
|
Arestianesanbezala, Etxeparek ezduapartekoberotasunikerakusten. ...parek, alemangoihengarriak?,, aleman higuingarriak?,, etsaihiguingarriak?,, gureetsaiabrea, modukoformulakerabilikoditu oso bakanka, baina, konturagaitezen, bestetestuingurubatean, errepublikanohiguingarria, diotso1925eandeMonzieirakaskuntzako frantsesministroariereeuskara eskoletandebekatzean.Esannahi baita, ezzaitiruditzenberezikigogorradenik, areago Eskualdunakogainerakoidazleekinalderatuta.Har
|
dezagun
kasurako JeanSaint Pierre, etaorrialde birik behin aurkitukoduzualemanenkontrako purrustadarenbat; adibidez, kronikabatenerdian ondokoarenerakoa irakurdezakezu:
|
|
|
Unebourgeoisievraimentbasque: horrenpremiasentituduEtxeparek, eta, nireustez, alorhorretarabideratuditubereahaleginnagusiak.Esango nuke, bai, Etxeparekhainondoezagutudituenherrieuskaldunetako, protoburgeseuskaldun, horientzatidatziduela, etaez, neurriberean, laborarietanekazalexeheentzat.Nireiritziz, idazteanbegienaurreandituenak herrieuskaldunetakomedikuetanotarioakdira, albaitarietabotikariak, maisuetaarrantierrak. Euskaldungoari lotutamantendunahiizanditu protoelitekokidehoriek, alegia, nahiizandueuskarabazterrerat utzez
|
dezaten
, beroriekinbateralaborariaketanekazaleakereeuskaldunmanten daitezen.Horretarakoeuskarazidaztendie, jakina, bainamunduzabaleko kontuengainean.
|
|
|
Oraingoanbegira
|
diezaiogun
zehazkiagounibertso horretakozatiñimiñobati, alegia, gureplanetari.Lurra, aipatubezala, esferagori goriada, poloetatik txapalduaeta,, jasatenaridenhozketarenondorioz, azalmehesolidobatezestalitadagoena.Izatez, solidotuzenlehenazal horreoskoljarraitkubatezgaineztatuzuengureplanetaren gainazaosoal. Bainaoskol, hori arinbateantximurtu zen, etabaiarrakalatuere.Hozketarenaurrerakadagatik, galdatanzegoennukleoauzkurtuzzihoan, etahorrenbestezLurrarendiametroalaburtueginzen, etahorrenondoriozoskolzurrunapitzadurezbetezen, ezinbaitzuennukleofluituaren atzerakadajarraitu.
|
|
|
Erran
|
dezagun
, egiabeita, Etcheparejaunmirikuak, igandekomezaez zuelasekulanhutsegiten, Pazkoakereegiten.Ezdukedoluorai.
|
|
|
Elkarrenondokosuntsipen katastrofikoaketaberorien osteko kreazioak gertatuzirelaasumitzeada, Cuvier enkatastrofismoaren besteposibilitate bat, baina, harkformulatuezzituen, etanekezaurreikus
|
zitzakeen
–ondorioetarainoiristendena.Alcided. Orbigny() izanzenerahorretakoondoriomuturrekoen defendatzailenagusietarikobat.Orbigny ren katastrofismoa askourrunduzenCuvier enetik, etaizanere, ematendu1849an proposatu zituenondozondokohogeitazazpikreazioakonargaitzak direla, baizientziarenikuspegitiketabaieskriturasantuenberbazberbako interpretaziotikere, baina, halaere, hipotesi hori nahikoaarrakastatsusu...
|
|
|
Gubbio koK/ Tmugaren azaleramenduarentokiak geologoaskoerakarriditu laginakhartzeko.Beste argazkian, bertakobuztinezko geruzaestuaikus
|
dezakegu
.
|
|
|
K/ T mugakosuntsipenenkausakaztertzenhamarkadabijoanetagero, gauregunnahikoaikuspegiargiaduguordukogertaerez.Itxuratuzaigun irudiaren arabera, ezdagokausabakarbatespezie desagerpenmasiboaazal
|
dezakeena
.
|
|
|
TxominAgirrerenGaroamintzagaiduelarik, gogoraezazuzelakoaitorpenesanguratsuaegindigunEtxeparek, alegia,, euskaldunenlanakitsasoaz haraindikoleihorretan: euskaldunidazlebatekasma
|
dezaken
lanikederrena?. Zergatik, orduan, ezzionAldudekomedikuakberakekinatazahorri, TxominAgirrezenduaren bizkarutzibeharrean. Idazlegisa, itxurabatean Jean Etxeparekbazituenpremiazko gaiguztiak eskueran.Hastekoeta behin, bazuenAmeriketako ametsa, dirudienez egundoalboratuezduena. Bazituenereumetako bizipenak.Gainera, idazlanikederrenariekiteko, anaia txikiaren lekukotasunezgaineraaita amaetaosaba izebenoroitzapenak erabilzitzakeen, euskaldunfamiliabatenAmeriketakojoan etorrienebokaziofidelaontzeko.Omisiohorrenarrazoia, nonondiketortzekotan, Jon Casenaverenustez, literarioalitzateke: JeanEtxeparerenbaitanAmeriketakoproiektuaautobiografikoaizanzen, lehenpertsonan idaztekoa etaeuskararenletretanespazioliterarioberri batirekikozuena, norberarenesperientziakontatukoduena, etaez, hirugarrenpertsonatikabiaturikokontakizuna, Txomin Agirrerenbidetik.Beharbada, horrexegatik edoezzuen eleberriamerikanorikhasi, zoritxarrez.
|
|
2006
|
|
|
OnManuelLekuona zenakBerdabioren kontuaz jasozituenbertso bakarrak11, garbiikustenda, Azkuekjasotakoengaineanegindakoapaindura etxekotuakbesterik ezdirela.Nahi duenak konpara
|
litzake
, bertsoz bertso. On Manuelekberakezbaituinonesaten, gainera, bereakOiartzungobertsio berri direnik.
|
|
2007
|
|
|
Atzera joz lagunkideen bizitzan, begira
|
diezaiogun
La, tteren eta lankideen prestakuntza kulturalari hasiera eman zion ikas tokiari. Haietariko hiruk Larresoroko apaizgaitegi txikian ikasi zuten, hamalauk Ustaritzekoan, hiruk Belokekoan eta hamaikak Baionako apaizgaitegi handian; hiruk Baionako Saint> Louis> de> Gonzague> ikastetxean, hiruk Saint Cyreko eskola militarrean eta batek Lilleko Kazetaritza fakultatean.
|
|
|
Gazteon hezkuntza apaizgaitegietan bilakaturik, suposa
|
genezake
ikasleei helaraziko zioten pentsamoldea orduko egoera soziopolitikoarekiko jarreraren isla izango zela. Jakinik Elizaren pentsaera nahiko aldagaitz dela, apaiz irakasle gehienek XIX. mendeko Elizaren ikusmoldeaz heziko zituzten gazteok, berauek X X. mendearen hasieran burutu arren ikasketak.
|
|
|
Hain betebehar neketsua burutzeko Elizaren buruek beharrezko ikusi zuten apaiz gaiak prestakuntza inelektualaz hornitzea. Horrela, Victor Dubarat apaizak, Trabaux> > historiques> > Ministerioaren urgazle izandakoak, proposatu zuen 1895ean apaizgaiek irakaspen teologiko sakonagoak jaso
|
zitzatela
, Tolosako Institutu Katolikoan3 Apaizgaiak kulturizatzeko erabaki hori aurrepauso handia eta erabakigarria izan zen euskal kulturarako, ordutik aurrera kultura jasoko irakaskuntza gune izan baitzuten euskaldunek, Elizaren pean garatu bazen ere. Jean Goyhenetchek horren berri ematen du:
|
|
|
Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne> aldizkaria berriro mintzagai hartuz, 1923an Baionako Udalak Sociétéri egindako eskaeraren berri eman zuen, Euskal Museoa antola
|
zezan
; helburua:
|
|
|
Baliteke Bulletinen agerturiko bi ikuspuntu horiek bata euskalduna eta bestea baionesa edo frantsesa, aipatu ditugun Baionako bi taldeen isla izatea. Dena dela, orokorrean baiezta
|
dezakegu
Bulletineko idazleek euskal ezaugarriak goratu eta gailendu zituzten, miti, kazioa alde batera utziz, hala ere.
|
|
|
1919an Baionako Apaizgaitegi Handian sartu zen batxilergoa iragan arte. Lehen Mundu Gerraren garaia baitzen, apaizgaiek espero zuten baino lehen hasi zuten ikasturtea, Gobernuak ez
|
zezan
eraikina eritetxe bihur. La, ttek, osasun txarra zela eta, ez zuen Lehen Mundu Gerran parte hartu; gerlari ohiak41 taldeko kide izan zen, ordea.
|
|
|
Clément Mathieu ere Literatura ikas
|
zezan
konbentzitzen saiatu zen, baina ez zuen lortu, Nor zira Piarres La, tte... aipatu artikulua, 20 or.
|
|
|
1944ko abenduaren 28ko Herriaren alean La, ttek dei bat zabaldu zuen demokraziaren izenean oraindik Erresistentzian ari zirenei, adieraziz ekintzok ezinbestekoak izan baziren ere garai baten, ordua zela ekintza horiek utzi eta Gobernu berriari gobernatzen utz
|
ziezaioten
, La, tte, P.: Vers la démocratie, Herria, > 1944ko abenduaren 28a.
|
|
|
1933ko abenduaren 24an, nantza ministroa iruzurraz jabetu zen eta Baionako udal kredituen zuzendaria atxilotu. Hurrengo egunean Staviskyren gorpua aurkitu zuten, batzuen ustez norbaitek hilarazia, gaizkileak sala ez
|
zitzan
; Brunet, J. P.: Dictionnaire> historique> de> la> vie> politique> française> au> X> Xe> siècle, Jean François Sirinelli zuzendaritzapean, Puf, Paris, 1995, 12 orr.
|
|
|
Ipartarren pentsamolde politiko soziala aurkezturik, ikus
|
dezagun
orain garaiko giro intelektuala. Horretarako urte horietan argitaratu ziren aldizkarietara jo dugu, argitalpenetan nortzuk idazten zuten jakiteko, baita orduko jarduera intelektualean nortzuk parte hartu zuten ezagutzeko ere.
|
|
|
Lacrambe 4 bileratan baino ez zen agertu, Lavigne 11tan eta Camguilehm 18tan. Aipatu duguna aipatu dugula, baiezta
|
genezake
Boissel, Camguilhem, Grimard, Hoym de Marien, Nogaret, Personaz eta Ribetonek aukera izan zutela elkarren arteko harremanak sustatzeko (bileretatik %60tan? 18 bilera, edo gehiagotan izan ziren).
|
|
|
Nahi badugu egin
|
ditzaten
ganbaretan lege batzu erlijionea fagoratuko eta errespetatuko dituztenac, ez ditzagun eman gure bozac Seroren eta Freren kasatzeko, katichimaren eta othoitzaren eskoletaric khentzeko, aphez gaien bokazionearen gibelarazteko eta erlijioneko zeremonien trabatzeko legeac ginen dituzten deputatuentzat, Zer den girichtinoen eginbidea bozkatzeko behar orduetan Eskualduna, 1889ko apirilaren, 1a.
|
|
|
Nahi badugu egin ditzaten ganbaretan lege batzu erlijionea fagoratuko eta errespetatuko dituztenac, ez
|
ditzagun
eman gure bozac Seroren eta Freren kasatzeko, katichimaren eta othoitzaren eskoletaric khentzeko, aphez gaien bokazionearen gibelarazteko eta erlijioneko zeremonien trabatzeko legeac ginen dituzten deputatuentzat, Zer den girichtinoen eginbidea bozkatzeko behar orduetan Eskualduna, 1889ko apirilaren, 1a.
|
|
|
Inchauspe bikarioaren eta Diharassary apaizaren ahaleginak ez ziren txikiak izan Frantziako gobernuak apaizak zigor ez
|
zitzan
. Azkenean, Frantziako prefetak deliberamendua aldatu egin zuen eta apaizei ordainduko zien, baldintza bat betez gero:
|
|
|
Azkenean, Frantziako prefetak deliberamendua aldatu egin zuen eta apaizei ordainduko zien, baldintza bat betez gero: apezpikuak apaiz euskaldun batzuk parrokiaz alda
|
zitzala
, hala nola, Diharassary Kanbotik Orzaizera, Agorréca Orzaizetik Donazaharrera140, Mériatéguy Lasatik Donaixtira, Patient Ezterenzubitik Lakarrara, Delgué Donaixtitik Lasara, Mendiboure Aiherratik Ainhoara, Harriet Donaixtitik Aiherrera, Mendiboure Altzürükütik Ainhizera, Bidart Hoztatik Altzürüküra, Larronde Aldudetik Urruñara, Chagé Lucqetik Bénéjacqera eta Tréginé Arrenetik Barr...
|
|
|
Eskualdunan aholkuak zalbaldu zituzten herritarren artean hautagai errepublikazaleei bozka ez
|
ziezaieten
: Girichtinoen eginbidea elekzionetan, Eskualduna, 1889ko apirilaren 19a.
|
|
|
Era berean, Elizaren Gobernuarekiko harremanak indartu nahiaz, Aita Saintuak Frantziako katolikoei agindu zien Errepublika onar
|
zezaten
, hobeto egingo zietelakoan aurka lege errepublikanoei. Larresoroko apaizek esandakoa bete zuten, horien artean Arnaud Abbadiek, Larresoroko apaizgaitegiko buruak, eta Jean Hiriart Urrutyk.
|
|
|
Ez dugu bada, gure ustez, erran egiarik eta zuzenik baizik. Erran dugu Aita Sainduak kontseilatzen gituela bakearen gatik eta erlisionearen gatik, Errepublika on bat onets
|
dezagun
. Erran dugu egia.
|
|
|
Baina aurrera jarraitu baino lehen, aipa
|
ditzagun
beste gertaera batzuk, Eskualdunaren bilakaeraren parean gertaturikoak. 1897 urtearen inguruan, Pierre Broussaini, Parisen medikuntza ikasten ari zela, bururatu zitzaion Société> Patriotique> Basque> elkartea eratzea, ikaskide kebekiar nazionalistek eraginda; Broussainek Resurrección Mª de Azkueri azaldu zion burutapena155 Elkarte abertzalea sortzearen aldekoa izan zen Albert Constantin156 ere.
|
|
|
Gerra garai hartako Eskualdunak, herritarrak adoretu zituen gehiago produzitzeko eta aurrezteko (Produire et épargner sont les devoirs de larrière169). Beste aldetik, Soldaduen egitekoa goraipatzearekin batera170, hauen egoera eta premiak azaldu zituzten, hala nola, Jean Elissalde Zerbitzari k; Jean Etcheparek eta Jean Saint Pierrek Eskualduna> soldaduei bidal
|
ziezaien
eskatu zuten: Etchean irakurtu eta igorazazue Eskualduna soldadoeri171 Iheslariak gaitzetsi egin zituen172; horrela, Gobernu frantziarrak desertzioa zigortuko zuen legea kaleratzera zihoanean, Eskualduna> lege horren alde agertu zen:
|
|
|
Komunismoaren eraginetik babesteko agertu zuen Arotçarenak Alemaniarekiko iritzi berria; baliteke gerrako garailearekin adiskidetu beharrak eramatea Arotçarena iritziz aldatzera. Izan ere, Euskal Herria alemanen menpean zegoen eta alemanen kontra agertu izanak astekariaren debekua eta lankideen atxiloketa ekar
|
zitzakeen
. Bide batez, esango dugu, gerra amaitu zenean, eta Alemania galtzaile gertaturik, Eskualduna> debekatua izan zela eta Arotçarena atxilotua.
|
|
|
1909an deia zabaldu zuten kideen artean hitz zaharrak bil
|
zitzaten
, Julio Urquijok Revista> Internacional> de> los> Estudios> Vascos> aldizkarian argitara zitzan213 Era berean, 1910ean lehendakariak eskatu zion Biltzarrari ezagutarazteko hildako pertsona ezagunen izenak, marmolezko harri batez ohoratuak izan zitezen; hain zuzen ere, 1910ean Arnaud Oihenart, Jacques Bela eta Agustin Chaho ohoratu zituzten214 1910ean ere G...
|
|
|
Esan beharra dago, lehenengo eta bat, elkarte biak sorrarazi zituzten motiboak desberdinak izan zirela: Eskualzaleen Biltzarra modernizazioak ekar
|
zitzakeen
aldakuntzei aurre egiteko sortu zuten. Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, ostera, zientziaren arlo guztiak jorratzearren eratu zuten, ikuspuntu intelektuala nagusituz eta irakurlego intelektualari zuzenduz.
|
|
|
1897an dAbbadie hil zenean, Azkuek gonbidapen bat jaso zuen dAbbadieren alargunarengandik senarraren liburutegia erabil
|
zezan
(puisque Madame dAbbadie paraît animée dexcellentes intentions en faveur de notre cher euskara, vous faites très bien de répondre à son invitation le plut tôt possible277). Abbadieren jauregian egon zen Azkue, Pierre Broussainekin; posible ikusten zuen dAbbadieren alargunarengandik dirua lortzea Akademiaren proiektua gauzatzeko278 Hala ere, dAbbadieren alarguna 1901ean hil zen, Akademiarako dirurik testamentuan aipatu barik.
|
|
|
Erran
|
genezake
, izaitekotz, gure maisu zena, hain gazterik Euskaltzaindian sartua izanagatik, Euskaltzainburuaren eta haren lankideenganik aski urrun egon zela, hogei bat urtez bederen, hots, bera euskaltzain oso izendatua izan arte296.
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaraturiko Euskerari dagokionez, artikulu gutxi argitaratu zituzten bertan, aldizkariak orri gehienak ematen baitzituen bileren bilakaera eta onartutako hizkuntz arauen berri emateko. Bide batez, esango dugu, 1924ko abenduaren 22an eskaintza egin ziotela Sebero Altuberi Euskera> Euskaltzaindiaren agerkariaz ardura zedin, agerkaria nola erreztu ta irakurgarriago egin litekeen txostena ere buru
|
zezan
eskatuz297.
|
|
|
Bil
|
dezagun
, hala ere, intelektualen Euskerarako emaitza urri hori, intelektualok lehenago aztertu ditugun akdizkarietan argitaratu zutenentz ere ikusiz:
|
|
|
Konpara
|
ditzagun
jarraian Gure> Herria> aldizkariaren idazleen emaitzak orain arte aztertu ditugun argitalpenetan idatziriko lanen kopuruekin:
|
|
|
Ikus
|
dezagun
nola kontatu zuen La, ttek bilera horren zioa berrogeita hamar urte beranduago, Serge Monierek egin zion elkarrizketa luze batean (La, ttek 1928an kokatu zuen bilera hori): Et cétait Mr Blazy qui était lAdministrateur de la Revue.
|
|
|
1930ean Etcheparek hilabetekari moduan argitaratzeko proposatu bazuen ere, bihilbetekari izanez jarraitu zuen. Dena dela, arazoak arazo, Gure Herria elkarteak lortu zuen Gure> Herriak 1938 arte iraun
|
zezan
. Are gehiago, oso eginkizun garrantzitsua bete zuen, bidea eman baitzuen idazleek iritziak, kritikak eta laudorioak argitara zitzaten, aurrerago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Dena dela, arazoak arazo, Gure Herria elkarteak lortu zuen Gure> Herriak 1938 arte iraun zezan. Are gehiago, oso eginkizun garrantzitsua bete zuen, bidea eman baitzuen idazleek iritziak, kritikak eta laudorioak argitara
|
zitzaten
, aurrerago ikusiko dugun bezala.
|
|
|
Gure Herria elkartearen bileretara itzuliz, bil
|
dezagun
aztertu ditugun bost elkarteen partaidetza, ikusteko Gure Herria elkartearen egoera besteekin konparatuz:
|
|
|
Huna bertze berrehunbat geroztik eskuratuak. Aithor
|
dezagun
haatik ez daukutela, hauk, lehengoen lana galdetu: gutxi gehienak, P. La, tte jaun aphezak ekharri dauzkit etcherat.
|
|
|
Eskerrak daizkogu bihotzetik apez eskualtzaleari. Haren ondotik, hura argi, bertze batek zuzen
|
dezake
ildo bera447.
|
|
|
Angel Irigarai euskaltzainak derrigorrezko ikusi zuen intelektualek lor
|
zezaten
une, entente au sujet de quelques signes ortographiques458 eta, Euskaltzaindiaren oniritzia lortuz gero, testuetara hedatu gra, a estandar hori. Adibidez, Irigaraik proposatu zuen tx> erabiltzea, tch> eta x> alboratuz?, baita h> aspiratuaren eta dieresi gra, aren erabilpena murriztea ere459 Seguru asko, Irigaraik ez zekien Pierre Lhandek beranduago jakinarazi ziona:
|
|
|
Bainan othoi! Euzkereak hitz bat bederen ezar
|
dezala
, eta ilhar horiek irakurleak iretsi behar dituen, ala bakharrik miretsi! 486.
|
|
|
Labur
|
ditzagun
iritziok lauki baten:
|
|
|
Gure> Herrian agerturiko kritika, pentsalari eta sorkuntza intelektualei buruzko aipamenei amaiera ematearren, honako bi lauki hauek osatu ditugu, iritziok bil
|
ditzan
:
|
|
|
Labur
|
dezagun
orain zer esan zuten kritikariok intelektual horiei buruz (gaitzespenezko kritikak etzanaz idatziko ditugu):
|
|
|
Azkenez, begira
|
diezaiogun
jarraian dugun laukiari, Euskal Museoaren arduradunen (William Boissel eta Philippe Veyrin) partaidetza orain arte aztertu ditugun elkarte kulturaletan ikusteko; laukia osotuago gera dadin Bulletin> du> Musée> Basque> argitalpenaren ohiko lankideak ere sartu ditugu:
|
|
|
Eskola libreetan euskara irakasteko eskubidea bazegoela gogoratu zuten Aintzinan: Eskola libroetan erakusle diren Begiralek ez
|
ditzatela
ahantz Jaun Aphezpiku ohiak eskuarari buruz eman manamendu bereziak; Gobernuko eskoletakoak orhoit ditela halaber beren erreglamenduko 15 garren artikuluaz. Hunek zuzena emaiten dute eskolan haurreri erakusteko nola itzuli behar den frantsesa eskuaralat eta eskuara frantseserat, Begiraleak, Aintzina, 1934ko azaroa.
|
|
|
Horietako batzuk: Bribet emakumea Donibane Lohitzunen, Lazcano Urruñan, Joséphine Moralès Hendaian, Hiriart Biarritzen, Gavel Angelun, Thérèse Hirigoyen Gutti Larresoron, Hillau552 Kanbon, Mayi Diharce Hazparnen, Basterreix Arüen, Anita Hastoy Atarratze Sorholüzen, Gréciet Ezpeletan eta Madeleine Jaureguiberry Alozen553 1936an izen berriak ikus
|
ditzakegu
zerrendan: Marie Jeanne Haran Ainhoan, Inda Alduden, Goux Ligin, Berdeco Martxutan, Eyherabide Maulen, Harismendy Baionan, Lina Larrieu Donibane Garazin, Peria Donapaleun554; eta 1937ko martxoko zerrendan:
|
|
|
Iparraldean, Ustaritzeko Apaizgaitegi Txikiko ikasleek eskaut moduko mendi taldea sortu zuten 1930 hamarkadan; ikastetxe hartan irakasle zegoen La, tteri eskatu zion mendi taldea gida
|
zezan
. Horrela, 1935ean Menditarrak osatu eta Piarres La, tte horren kapilau bilakatu zen569.
|
|
|
Menditarrak taldearen buruek, eta Hegoaldeko EAJren inguruan sorturiko Mendigoizaleen araudia eredu harturik573, gazteen betebeharren berri eman zuten aditzera: adimenaren garapena sustatuko zuten, gorputzaren osasuna eta eskuzko trebetasuna, egokia izanda euskara ikas
|
zezaten
. Taldearen hileko saria 3 liberakoa izango zen.
|
|
|
Jaun Merak zeukan, aldiz: ahal bezein guti behar zela Gobernuaren dirutik xahutu, eta ez zela jenderi jakin arazi behar zer eskubide zuten, zer diru unki
|
zezaketen
. Erraiten zuen ederki bizi zirela, zauzkatenekin.
|
|
|
Orduan Ybarnegary ek atakatu ninduan: Ces> jeunes> blancs> becs> qui> veulent> mettre> la> pagaille> dans> notre> ays! >/ Altxatu nintzen eta erran nion aseak ginela cacique horietaz eta hemendik goiti geronen buru izanen zirela gauzak, ez genuela haien iritziaren beharrik, ba genekiela geronek zer dugun egiteko eta bakea eman
|
zezaten
. Ai ai ai orduan, denak harrituak eta jin zitzaidan:
|
|
|
Era berean, taldekideen karnetak euskaltzaleen pentsamoldea islatzen zuen: Eskual herri Zaleak hizki handiz, euskal gurutzea, Eskualzaleen Biltzarraren zigilua eta JEL siglak (Jainkoa eta Lege Zaharra) 603 Esan
|
genezake
, beraz, Piarres La, ttek mugimendu euskaltzalea sortu zuela, alde batetik, Elizari eta antzineko ohiturei atxikia eta, bestetik, Hegoaldeko euskaltzaleen eraginpean, Jainkoa eta Lege Zaharra Hegoaldeko jelkideen lema hartu izanak erakusten duen moduan.
|
|
|
Felix Ospitalek idatzitako eskutitza, Donibane Lohitzune, 1934ko martxoaren 16a (Pierre La, tteri zuzenduriko eskutitza dela suposa
|
genezake
, zeren eta Cher Monsieur lAbbé esanez hasten baita). Bertan Félix Ospitalek adierazi zuen arazoak edukiko zituela jendaurrean euskalzale bezala agertzekotan; aurreko urtean André bere anaiak agertu zuen gauza bera, jadanik aipatu dugun bezala.
|
|
|
Dena dela, Felix Ospitalek, batasunak indarra dakarrelakoan, beharrezko ikusten zuen eskuindarren batasuna biltzea, hau da, euskaltzaleen egitarauak eskuinerantz jotzen zuten partiduen begikotasuna zain
|
zezan
. Horrela adierazi zion Piarres La, tteri:
|
|
|
Jean Pierre Casabonnek jarrera abertzalea azaldu zuen, Ipar eta Hegoaldearen arteko batasuna proposatu baitzuen630, eskutitzak amaitzearekin batera en> Yainkoa, Lege zaharra edo Sentiments> cordiaux> en> JEL hitzekin. Ezin
|
ditzakegu
, ostera, politikoki koka André Ospital eta Pierre Amoçain; hori bai, gazte gazteak zirelarik arazoak izan zituzten euren burua euskaltzale bezala agertzeagatik. Konkretuki André Ospital harremanetan egon zen Hegoaldeko euskaltzaleekin eta JEL lelopean edo Gora Euzkadi esanez agurtzen zituen eskutitzak631; Amoçainek ere, JEL baitan idatzirik amaitzen zituen eskutitzak.
|
|
|
1932an Jean Elissalde Zerbitzarik649 Goyhenecheri 1932ko Aberri Egunean parte har ez
|
zezan
aholkua eman bazion ere (il ne faut pas encore nous mêler à ces manifestations. Pour le moment, laissons faire nos frères650), 1933ko Donostiako Aberri Egunean Goyheneche hizlarietako bat izan zen.
|
|
|
Politikari dagokionez, euskaltzaleak zentralismoaren kontrakoak eta erregionalismoaren aldekoak ziren. Gobernu frantziarraren zentralismoaren kontra, zeren eta herrialdeetako arazoak desberdinak baitziren; zentzugabekeria iruditzen zitzaien euskaltzaleei politiko frantziarrek problema guztiak konpon
|
zitzaten
irtenbide berberaz668 Aldiz, erregionalismoaren aldekoak ziren, euren ustez lurralde bakoitzak bilatu behar zuelako tokian tokiko problemen konponbidea. Euskaltzaleen ikuspuntutik, garaiko Gobernu frantsesak batu baino gehiago bateratu egiten zuen, herrialdeen berezitasunak ezabatuz.669
|
|
|
Andiazabalek dituen La, tteren eskutitzetan ikusi ahal izan dugun bezala, honako irakurle hauek adierazi zuten Aintzina> jaso nahi zutela: ...cía Echeverriak Gasteiztik, Pierre Puchuluk Ustaritzetik, Bernard Insoussarryk (Apezgaitegi Txikiko irakaslea), Jose A. Mugicak Logroñotik, Pedro de Olazabalek Donostiatik, Jean Harambourek Baigorritik, Julian Ormaecheak Bilbotik, Dominica Pagolak Lekeitiotik, Francisco Barandiaranek Bilbotik, J. E. Goenagak Bilbotik, Léon Lassallek (Aintzina> eskatu zuen Aguerre izeneko batek elizan sal
|
zezan
), Eusko Ikaskuntzako Pedro Garmendiak (euren aldizkariarekin truke egiteko), Maria Ariztiak Saratik Bouda jaunaren izenean, J. Abandok Londresetik, Canon Beholak (propaganda jaso zuen), Etcheparek Atarratzetik, José Aguerrek Irunatik, Jaureguiberry doktoreak, Bilbao Nicolasek Donibane Lohizunetik, Goyhenek Atarratzetik, Mendiondok Atarratzetik, Larramendik Donostiatik, Urrutigaray emakumeak Atar... Larrouyetek Parisetik, Gantois bikarioak, Jean Biataranak Baionatik, Dominique Irozek Arnegitik, Michel Diharcek Parisetik, Dupérou emakumeak, Jean Baptistek Iruñetik, J. B. Salaberryk Iruñetik, Jean Velezek, Jacques Navazek, Antoinette Dravasak eta G. Branquet emakumeak.
|
|
|
Gure> Herriarekiko ezaugarri komunei dagokienez, beronek bezala, Aintzinak euskal folkloreari buruzko berriak argitaratzen zituen, era ulerterraz eta erakargarrian idatzirik. Izan ere, La, tteren jarduera ikasleen artean bilakatu zen, irakaslea baitzen; ohikoa litzateke berarengan, beraz, era konprenigarriaz adieraz
|
zitzan
mezuak.
|
|
|
Ikus
|
dezagun
, azkenez, zer nolako ekintzak burutu zituzten aipatu berri ditugun euskaltzaleek lan honetan zehar aztertu ditugun elkarte eta aldizkarietan:
|
|
|
Izan ere, argitalpenarekin jarraitzeko lagungarri izango zen Etxegarai apaizgaitegitik kanpo maiz egon izana, begirale izateaz gain, ikastetxearen kanpo harremanen arduraduna baitzen. Eta idazkaria zelarik, Etxegaraik eskutitzez eskatu zien Lapurdiko apaizei artikuluak idatz
|
zitzaten
Aintzinarako737.
|
|
|
Argitalpena argitaratzen jarraitzeko Hazparnen bikario zegoen Pierre Lartzabali eskatu zioten Aintzinaren> zuzendari izan zedin. Hala ere, Lartzabalek Aintzinaz arduratzeko nagusien baimena behar zuen; eta lortzeko eskatu zioten Lartzabali eta gauzak garbi izan zitezen742 aldizkarian argitara
|
zezala
artikulu bat, adieraziz aldizkariak ez zuela kutsu abertzale, komunista edo ezkertiarrik. Larzabal prest zegoen delako artikulua egiteko, baina Piarres Xarritton, Marc Legasse eta André Ospital abertzaletasuna ukatuko zuen artikulurik argitaratzearen kontra zeuden743.
|
|
|
Lartzabal ordezkatzeko Piarres La, tteri eskatu zioten Aintzinaz ardura har
|
zezan
. Izan ere, harpidedunek hamabi zenbaki zeuzkaten ordainduta eta ordurako zortzi baino ez zeuden argitaraturik746 Hala ere, aldizkariaren ordez, erabaki zuten zenbait gai lantzea koaderno eta liburutxoen bidez:
|
|
|
– Euskal Herriak lurralde administratibo bakarra osa
|
zezan
.
|
|
|
Action> françaisekoak797 La, tte zuzendari izendatzearen kontra agertu ziren798, eskuindar bat aukeratu nahi zutelako Herria> gidatzeko799 Aurka agertu zen garaiko Frantziaren Liberaziorako komitea ere, argitalpena laiko batek zuzen
|
zezan
nahiago baitzuen800:
|
|
|
1945ean Léon Albert Terrier izan zen apezpiku berri izendatua; behinbehineko baimena eman zion La, tteri Herria>
|
gida
zezan, Elizaren astekari bezala kaleratuz810 Baina La, tte ez zegoen ados Herria> Elizaren menpean argitaratzearekin811:
|
|
|
Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian sartzearekin, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han sartzea. Bestetik, Jean Saint Pierreren ustez egokia zen La, ttek Letrak ikas
|
zitzan
; baina zail izan zuen La, tteri hori buruan sartzea (Mathieu irakasleak ez zuen lortu), La, ttek Filoso, a ikasi nahi baitzuen827 La, tte horretara jartzea lortu zuen Saint Pierrek, baita euskara ikas zezan ere, herritar euskaldunengan apaiz bezala eraginkorra izateko ezinbestekoa zelakoan euskaraz aritzea828.
|
|
|
Ithorrotzeko apaiza ez zegoen ados La, tte Apaizgaitegi Txikian sartzearekin, sarritan gaixorik zegoelako; hala ere, La, ttek lortu zuen han sartzea. Bestetik, Jean Saint Pierreren ustez egokia zen La, ttek Letrak ikas zitzan; baina zail izan zuen La, tteri hori buruan sartzea (Mathieu irakasleak ez zuen lortu), La, ttek Filoso, a ikasi nahi baitzuen827 La, tte horretara jartzea lortu zuen Saint Pierrek, baita euskara ikas
|
zezan
ere, herritar euskaldunengan apaiz bezala eraginkorra izateko ezinbestekoa zelakoan euskaraz aritzea828.
|
|
|
Ikasle zelarik, Pierre Andiazabal eta Jean Paul Malherbek baieztatu dute La, tte Action> Françaiseren jarraitzailea izan zela, Jean Mestelanek gai horri buruz ezezko biribila agertzen duen bitartean. Gure ustez ulertzeakoa litzateke Action> Françaiseren pentsabideak La, tte erakar
|
zezan
, liga horrek erlijioa defendatzeaz gain, erregezaletasuna eta Antzineko Erregimeneko baloreak defendatu zituelako. La, tte oso gaztea zen Apaizgaitegian sartu zenean eta, ikusirik Apaizgaitegiko apaiz batzuk Action> Françaiseren alde agertu zirela, arrazoietariko bat Léon XIII.aren Errepublika onartzeko aginduari kontrakotasuna agertzea?, baliteke La, ttek jokaera berbera izatea.
|
|
|
La, tteren kultur arloaz ari garelarik, 1921 urtearen inguruan La, tte Eskualdunan hasi zen idazten, Jean Blaise Adéma zuzendariak euskaraz idatz
|
zezan
burua berotu ziolarik.
|
|
|
Gure> Herrian ere idatzi zuen La, ttek, 1921ean sortu zutenetik. Izan ere, La, tte 1920an Eskualdunan idazten hasi zenean lankide izan zituen Jean Etchepare eta Jean SaintPierre, Gure> Herriaren sorrera bultzatu zutenetarikoak; ulergarria da eurentzako ezaguna zen La, tteri Gure> Herrian idatz
|
zezan
gonbita egitea.
|
|
|
Baina aurrera jarraitu baino lehen, bil
|
ditzagun
lauki batean aipatu berri ditugun pertsonaiak, 1920 hamarkadako Ipar Euskal Herriko sare intelektualaren partaideak izan baitziren:
|
|
|
1920 hamarkadako Iparraldeko La, tteren lagunkidetzat hartu ditugu, Eskualzaleen Biltzarraren 1928ko bileran parte hartu ez arren, La, ttek lehenagotik ezagutzen zituen pertsonaiak ere: Clement Mathieu eta Jean Saint Pierre, La, tteren irakasleak izan zirelako; eta Jean Blaise Adéma Eskualdunan, Pierre Amoçain Le> Carillon> des> Jeunesen eta Laurent Apestéguyk Gure> Herrian idatz
|
zezan
La, tte sustatu zutelako.
|
|
|
Lege Zaharrari begirunea izateaz, euskalzaleek baserritarraren bizimoduaren goraipamena eta herriarekiko lokarriaren garrantzia azpimarratu zuten. Horrela, Aintzinan herritarrei buruan sartzen saiatu ziren, hirietako bizibide modernora egokitu beharrean, herriko ohitura eta lanbideak iraunaraz
|
zitzaten
, irakurle gazteak horretan zaletzen ere saiatzearekin batera.
|
|
|
Ekonomiaren alorrean, deszentralizaziora jo beharra azpimarratu zuten, Euskal Herriak ekonomikoki iraun
|
zezan
, nahastu barik Frantziako bizimoldeekin841 Horrela, ekonomikoki La, tte jabetza pribatua842 eta kooperatiba eta sindikatutan elkartzearen alde843 agertu zen.
|
|
|
Mugimendu euskalzalearen kontu horiek 1930 hamarkadan bilakatu ziren. Bil
|
ditzagun
, aurrera jo baino lehen, gertakari sozio-politiko horietan murgildurik garatu ziren gertakari kulturalen protagonista nagusiak:
|
|
|
Aurreko parragrafoan aipaturiko euskaltzalekideengandik, Olphe Galliardek SSLAB> elkartearen berri emango zion La, tteri, elkarte horri buruz Amestoy, Cuzacq, Dassance eta Lamarquek emandako informazioa osatuz. Jean de Jaureguiberryrekin Eskualzaleen Biltzarraz hitz egin
|
zezakeen
, elkarte horretaz aurretik hitz egin bazioten ere Maurice Amestoy, Albert Constantin, Louis Dassance, José Eizagirre eta Jean Etcheparek.
|
|
|
1940 hamarkadako Euskal kulturaren alde buruturiko ekintzen eragileak hiru multzotan bana
|
genitzake
: Talde euskalzalearen ekintzetan parte hartu zutenak, konkretuki bigarren Aintzinaren argitalpenean; Eskualdun Gazteen Batasunaren elkarte folklorikoaren kideak izan zirenak eta Herria> astekariaren sorrera bultzatu zutenak.
|
|
|
Bide batez, eta amaitzeko esango dugu laukiko zortzi intelektual horietariko bostek, euren ekintza intelektualen barruan, maiz argitaratu zituztela euren iritzi intelektualak Gure> Herria> aldizkarian, bide nagusia izan baitzen intelektualek kultura mailan zituzten pentsamenduak adieraz
|
zitzaten
: Bost horiek hauexek izan ziren:
|
|
|
Ondorio hauei amaiera emango diegu esanez 1920tik 1944ra bitartean sare kultural mamitsua osatu zela Iparraldeko euskal eremu kulturalean. Era berean, baiezta
|
dezakegu
tesi honen bidez frogatu ahal izan dugula lanaren hasieran azalduriko adierazpena, hain zuzen ere, Piarres La, tte sare horren partaide esanguratsua izan zela.
|
|
2008
|
|
|
@@185869, 2634,0028, 05: Bere langelara joan> eta begiratu
|
dezakegu
.
|
|
|
iruditzen zaigun edozein oharrentzako ere. Ikus
|
dezagun
, esaterako joan> aditzaren beste baliotzat jo dugun fitxaren adibidea:
|
|
|
Hautatutako prozedura honen bitartez, hauxe da lortzen duguna, edo bederen lortu nahi genukeena: aditz forma bakoitzak, guk definitutako irizpideetan oinarritu ta izan
|
ditzakeen
balio desberdin guztiak banatuta. Hau da, modu honetan hain eza gun diren balio kausatibo eta inkoatiboak, esaterako, bereizita agertuko zaizkigu, delako aditzaren bi balio gisa.
|
|
|
iruditzen zaigu aditz banakoak corpusean onar
|
ditzakeen
egiturak definitzen diren aldetik. Ondoren, esan dugun bezala, atera zaizkigun balio desberdin horietan, kasu bakoitzak zein izaera semantiko duen aztertuko dugu, eta horren arabera, balio semantiko berak edo antzekoak dituzten aditzekin multzo koherenteak osatzen saia tuko gara.
|
|
|
Guk hemen Perlmutter ek (1978) proposaturikoa erabili dugu, zabalduena delakoan eta egokitasunari gehiegi erreparatu gabe. Aipa
|
dezagun
, halere, Burziok (1981),, inakusatibo, terminoaren ordez, ergatibo?
|
|
|
terminoak mantentzearen alde egiten du, argumentu bakarreko aditz iragangaitz hauen artean bi motatakoak topa daitezkeelako: batetik, iragankor nahiz iragangaitz modura joka
|
dezake
tenak (sartu>), eta bestetik, iragangaitz hutsak direnak (etorri>). Lehenengoen kasuan, hor taz, zilegi da, ergatibo?
|
|
|
Euskaltzaindiak argitaratu berri duen Hiztegi> Batuan> (Euskaltzaindia, 2000) ere antzeko joera ikus
|
dezakegu
.
|
|
|
Ordea, alternantziak eta sailak erkatuta, ez da hain garbi ageri saio hori, izan ere, orotariko sail semantikoak ikus
|
baititzakegu
: azpisail batzuk prozesu morfologi koetan oinarriturikoak dira; esaterako, 10 saileko (Verbs> of> removing) 10.7 (Pit> verbs) eta 10.8 (Debone>) azpisailek alternantzia berak konpartitzen dituzte, eta oina rrizko egitura beretik abiatzen dira:
|
|
|
Horren aurrean, gure hautua izan da, ez oinarrizko egiturarik jakintzat ematea eta euskaran bertan topatzen ditugun zenbait baliabide sintaktiko baliatuz, 110 aditzen gainean azterlan bat egitea. Zehaztu
|
dezagun
hurrengo puntuan, bada, zein baliabide hautatu ditugun eta nola baliatuko ditugun gure lanean.
|
|
|
Aipatu baliabide sintaktikoak hautatzeko, oso funtsezkoa izan da gaur egun gure baliabide automatikoek eskain
|
diezaguketena
kontuan hartzea. Sarreran esan dugun bezala, egun eskura ditugun tresna automatikoek, corpusean ageri diren esal dietako sintagmak analizatzen dituzte, hauei dagokien informazio morfosintaktikoa
|