|
2007
|
|
|
Gramatikako adibide bat ipintzeko, bizkaieraren ezaugarri agerietako bat egin aditz laguntzailea dugu (subjuntiboan, ahaleran eta aginteran erabilia). Beste euskalkietan aditzeko ezaugarri berezitzat hartzen da*
|
ezan
aditz laguntzailea; baina bizkaiera zaharrean ere ezaguna zen aditz hau (ezazuz), denboraz desagertu izan bada ere.
|
|
|
SOLUZIOA: Ken dezagun atzizki hori, eta eroan
|
dezagun
aditz ostera:
|
|
|
Perpaus hori ez da nekez irakurtzen, baina normal normal egin nahi bada, nahiko da atzera eroatea t (z) eko osagarria (katalana hizkuntza ofizial bakartzat izendatzeko). Ipin
|
dezagun
aditzaren atzean, azkeneko lekuan:
|
|
|
SOLUZIOA: Eroan
|
dezagun
aditz atzera galdegaia.
|
|
|
Askatu beharrezko marapilo bietan (erlatiboa alperrik izen propioaren ezkerrean eta aditza urrunegi subjektutik) has gaitezen bigarrenarekin: aurrera
|
dezagun
aditza eta beronekin batera zelan osagarria (itxaropentsu):
|
|
|
Gure perpaus aztergai honetan ere egin daitezke. Esaterako, eroan
|
dezagun
aditza (dago) aurrera, eta atzera gainerako informazioa (Kastnerrek zuzendu (T) A eta protagonizatu (T) A):
|
|
2008
|
|
|
Gainera, erreflexibotasuna iragangaitzez bakarrik egin
|
dezaketen
aditzen arte an, asko dira erabilera inkoatiboa ere erakusten dutenak:
|
|
|
Halere, bi jokamolde hauekiko joera ez da aditzek erreflexibotasuna adieraz teko erabiltzen dutenaren parekoa. Alegia, erreflexiboa adizki iragangaitzez egin
|
dezaketen
aditz orok ez du erreziprokotasuna adizki iragangaitzez egiten. Esaterako, erreflexiboetan ez bezala, erreziprokotasuna adierazteko adizki iragangaitza baliatzen duten aditzek ez dute inoiz balio inkoatiborik:
|
|
|
hitz elkartu sin tetikoena. Izan ere, artikulu mordoska aurki
|
dezakegu
aditz batetik izena edo izenondoa eratortzean, aditz horren argumentu egiturari zer gertatzen zaion aztertuaz3 Hitz eratorrietan, argumentuak gauza daitezke atzizkien bidez. Gerta daiteke, esaterako, argumentuetako bat hitz eratorriak berak irenstea, atzizki baten bidez:
|
|
|
Ariketa: esan
|
itzazu
aditza eta izena elkartuz osatutako hitzak.
|
|
|
Ariketa: esan
|
itzazu
aditza eta adjektiboa elkartuz osatutako hitzak. Hilotza
|
|
2009
|
|
|
Proba
|
dezagun
aditza aldatuta. Bakardadearen antidototzat gauzkatela esaten da, eta izango da, konpainiako animaliak ere esaten zaigu, baina irudipena daukat ez ote garen beste zerbaiten, beste norbaiten ordezko.
|
|
|
alabak gonbidatzeko zioen tokian, gonbida zitzala zioen Azkuek jasotako piezatxoak. Silaba baten aldea dago gonbida
|
zitzala
aditzaren eta gonbidatzeko nominalizazioaren artean, baina silaba baten gorabehera ez da arazo: alabari irakatsi zioten melodia ez da Euskalerriaren yakintzak dakarren bera.
|
|
2010
|
|
|
Kafeina eta glukosa batera jateak mesede egin
|
diezaioke
aditzaren arretari, ikaskuntzari eta oroimenari.
|
|
|
" Egoera edo ekintza gertakari objektibo bezala ez baizik gogoan desirazko, iritzizko edo emoziozko gisa sortu den zerbait aurkezten duen aditz modua. Euskaraz,* edin edo*
|
ezan
aditz laguntzaileen bidez eratutako eta n atzizkiaz amaitutako adizki perifrastikoek osatzen dute (zenbait adizki trinko zahar ere badira)".
|
|
2012
|
|
|
Nola demostra
|
dezakegu
aditz nagusiaren predikazio balio horretatik at dagoela. Zeintzuk dira irizpideak intzidentala gainontzeko funtzio sintaktikoekin bereizteko gai izango direnak?
|
|
2014
|
|
|
Aldiz, datiborik gabekoetan aditzlaguntzailea izan izatetik* edun izatera igaroko da. Gainerako kasuetan, hots, aditz trinkoetan,* edun eta*
|
ezan
aditz laguntzailea dutenetan, i morfematartekatzen da erroaren aurretik.
|
|
|
e ROLda k informazioa ikusteko eta bere gainean bilaketa zehatzak egitekoaukera ere ematen digu; hau da, galde
|
dezakegu
aditz baten adiera jakin bati buruz, rol semantiko jakin bati buruz, postposizio atzizki bati buruz edo horien denen artekokonbinazio jakin bati buruz. Hori guztia kontuan hartuta, e ROLda ezinbestekobaliabidea iruditzen zaigu corpusean eta lexikoian gordetzen den informazio guztiabistaratzeko, arakatzeko eta ustiatzeko.
|
|
|
Ikusten den bezala, egitura usu bat edo batzuk ager
|
ditzake
aditzak balio beraadierazteko. Hain zuzen, balio bera adierazten duten egitura sintaktiko desberdinguztiak, elkarren artean alternantzia diraS2 Aldiz, balio desberdina adierazten dutenegiturek elkarren artean ez dituzte alternantziak osatzen, besterik gabe, delakoaditzari dagozkion egitura sintaktiko desberdinak dira.
|
|
2015
|
|
|
Aditz nagusiak, laguntzaile direnak, dira batez ere aztergai liburuki honetan. Hala, izan eta* edin aditz laguntzaileak;* edun eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak; aditz trinkoak; eta aditz alokutiboak. Adolfo Arejita zuzendari akademikoak azpimarratu bezala,, tradizio idatziarekin konparazioak egitera gonbidatzen gaituzte liburukiko emaitza batzuek.
|
|
|
Nola lortu hori? Alde batetik, erregela fonotaktikoak erabil genitzake d hori t bihurtzeko, baina, bestetik, HSko baliabideak erabil
|
ditzakegu
aditz laguntzailea sortzeko.Beraz, hitz horren analisian oinarrituko gara, ordenagailu errepresentazio bezala, aditzaren moldaketaegiteko. Horretarako, 1 irudian ikusten den dudanean hitzaren analisiari INE (inesiboa) kenduko diogueta morfologia sortzaileari (Alegria et al., 1996) analisi berria emanda, dut aditz laguntzailea sortuko du.
|
|
2018
|
|
|
4 Normalizazio prozesuaren hasierako urteetan idealismo ideologikoa baldin bazen elementu giltzarri bat euskarazko prosa eredua antolatzeko, ondoko urteetan, haren ordez edo harekin lehian, pragmatismo komunikatiboa indar handiagoa hartzen ari da (Maia, 2014). bilduko zutenak orain dela urte batzuk, baina gaur egun jende anitzek (ia) oharkabean irakurtzen dituenak, arreta berezirik erakarri gabe, eta baita batzuetan bertzeren ausardiak sortzen duen mirespen punttu batekin ere. Adibidez, ikus ditzagun erranaldi baten bertsio diferente batzuk, testuingurutik nahiko" libre" direnak5, eta gonbidatzen dugu irakurlea konpara
|
ditzala
aditzen kokaguneak ondoko erranaldi horietan guzietan:
|
|
2019
|
|
|
• Esaldi mota batzuk bertze batzuk baino zaharragoak dira; izan ere, baldintza esaldi hauetan kronologia agerian da: utziko bazenu baldintza esaldiaren aditza asmatu zuen belaunaldiak indarrean zituen indikatiboko iraganeko aditzak; eta utz
|
bazeneza
aditza asmatu zuenak, subjuntiboko iraganekoak.
|
|
|
Aditz horiek baliatzerakoan, bistan da, ezin direla esaldi horiek bakarrik erabili: eraman
|
diezaiozun
aditzarekin osa daitezkeen esaldiak ez ditugu inoiz gauzatuko esaldi nagusia kontuan hartu gabe... Subjuntibozko esaldi bat asmatu nahi baduzu, nahitaez, aldez aurretik pentsatu duzu zer datorren esaldi nagusian.
|
|
|
Corpus historikoan de dunak dira adizkiok. Bertzetik,*
|
ezan
aditzak erabilera trinkoa izan dezake ahalera adierazteko: Ecin badezaquegu Nafarruan den oberena.
|
|
2020
|
|
|
Atxikarauan NOR aditz taulari so egiozu eta ondotik testua berridatz
|
ezazu
aditzak iraganaldian ezarriz.
|
|
|
• NOR NORI kasuan(" iduritzen zait"): erranaldiak asma
|
itzazu
aditza orainaldian, singularrean eta pluralean jokatuz.
|
|
|
• Bigarren paragrafoa(" Goiz guziez[...] deitzen baitzuten") idatz
|
ezazu
aditzak orainaldian emanez.
|
|
|
• Azpiko erranaldiak idatz
|
itzazu
aditzak iraganaldian emanez.
|
|
|
NOR NORI NORK: erranaldiak osa
|
itzazu
aditz laguntzailea jokatuz.
|
|
2021
|
|
|
morfema hauen postposizio erabileraz gain, bestelako funtzio sintaktikoak betetzeko erabiltzen dira. Inesiboak, esate baterako, lekuzko esanahiarekin batera, denbora adiera ere izan
|
dezake
aditzekin agertuz gero. Kasu horietan, aspektu progresiboa edo burutugabea adierazteko erabiltzen da:
|
|
|
Balio arazlea duen garri izango da adjektibo elkartu hauetako mugakizuna osatuko duena; beldurgarri, mingarri, izugarri, edo lotsagarri adjektiboak sortzen dituena, alegia. Atzizkiaren oinarriak inkoatibo/ kausatibo oposizioa era
|
dezaketen
aditzak izango dira (da/ du motakoak, alegia) nahiz [izena+ egin] egiturako lokuzioa (§ 5.5.2). Osagarri buru egiturako elkartuak direnez, mugatzailea, ezkerreko izena, adjektiboaren osagarria izango da.
|
|
|
Musikari gazte hauek etxean, tabernetan, txosnetan zein gaztetxean urteetan entzundako rock kantu ezagunenen artean aukeraketa egin eta" txarangatu" egin dituzte (I. Barandiaran); Esaldi bakar batean ezaugarritu balitz sozialismoa egokiago izango litzateke giza askapeneko mugimendu bat bezala deskribatzea (X. Mendiguren Bereziartu). Badirudi horien ondoan erraz erabil
|
genitzakeela
aditz predikatu konplexuak: harremanak izan, laginak hartu, ezaugarri izan eta abar.
|
|
|
balu. Doi bat desberdina da ahal ekin, gutxitan bada ere,*
|
ezan
aditzaz egiten den erabilpena, baldintzazko perpausean aipatu ahalmena ondore perpausean zehaztua delarik: Ahal baneza pozik ordainduko nizuke.
|
|
|
Zenbaitetan, hala ere, osagai bikoitz horren lehen elementua falta denean —inor/ ezer/ deus edo horrelakorik ez dagoenean, alegia—, agerian dagoen elementuarekin ere egin
|
dezake
aditzak komunztadura. Nori osagaia duen adibidean, esate baterako, badirudi lehen elementua agerian dagoenean harekiko komunztadura egiten dela (ez diote inori eman, niri baizik), edo bestela bigarren elementuarekin egingo duela aditzak komunztadura (niri baizik ez didate eman).
|
|
|
31.4.3.10b Gaur egun euskalki gehienetan adizkera sintetikoen ondoan izan edo* edun aditz laguntzaileak aurkitzen ditugu perpaus erlatiboetan, bai eta* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere ahalezkoak edo baldintzazko ondoriozkoak direlarik. Halere, mendebaleko euskalkietan (eta bestetan ere lehenago) perpaus erlatiboko adizkera jokatua* edin edo* ezan izan daiteke ahalezkoa edo baldintzazkoa izan gabe:
|
|
|
Ikus
|
ditzagun
aditz partizipioarekin osatutakoa moldearen adibide batzuk: Trumoia hurbil ote zegon iduripenak eman zion, nahiz ta zein aldetatik joko zun ezin igarri (Etxaide); Bada aipatu ditudan hitzak ez dira baztertzekoak, nahiz eta erdaratikoak izan (Mitxelena); Badira emakume batzuek bidean bilatzen dituzten txotx guztiak etxera eramaten dituztenak, nahiz eta etxean gurdikada egurrak saltzeko euki (Agirre); Bada munduan gosez hiltzen denik, nahiz ta janariak izan (Villasante); Uriko mutil guztiak ondotxu ekien aldi edo belaun aldi hartako lorarik usaintsuenak zeintzuk ziran, nahiz ta aberatsak ez izan neskatilok (Erkiaga).
|
|
|
Hainbat irizpideren arabera sailka
|
ditzakegu
aditzak: morfologia egituraren arabera, esanahiaren arabera, hartzen duten laguntzailearen arabera edo argumentu egituraren arabera.
|
|
|
23.2.1.1c Aditz kategoriako osagai bat eta izen edo adjektibo kategoriako osagaia elkartuz ere sor
|
ditzakegu
aditzak. Aditz elkartuak ditugu aurreikusi, gurutziltzatu, hostoberritu, tokialdatu, goretsi, luzetsi (ikus § 9.3).
|
|
|
Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta* edun aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain,* edin eta*
|
ezan
aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26 kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala13.
|
|
|
Xuti eta eror bagabiltza. Zenbaitetan, aditzoina eta partizipioa nahasten dira, eta eta nahiz edo juntagailua har
|
dezakete
aditz juntatuek: Sal edo erosi dabiltza aspaldion tratularia eta nekazaria; Josi edo urra utzi nituen etxe saltzailea eta erosleak; Hasi eta buka irakurri zuen liburu osoa.
|
|
|
Dena den, ohart gaitezen, hor galde hitzaren ondoren agertzen bada ere, ez dela aditzik ageri. Beraz, pentsa
|
genezake
aditza agerian balego hauxe genukeela: Nora darama, berriz, sentimentuak?
|
|
|
Sortu den datu baseak 136 aldagai5 biltzen ditu, zeinetatik 102 aditz laguntzaileak diren eta 34 aditz trinkoak. Aditz laguntzaileen artean argumentu bakarreko eta bi argumentuko izan aditzari dagozkionak, bi eta hiru argumentuko edun aditzari, eta* edin eta*
|
ezan
aditzei dagozkienak bildu dira. Trinkoetan etorri, joan, ibili, egon, eraman, jakin, ekarri eta eduki aditzei dagozkien adizkiak bildu dira.
|
|
|
71 nazan, 72 nezan, 73 zezan, 74 zitzan, 68 dezadan, 69 dezan eta 70 ditzan. Guztiak*
|
ezan
aditz laguntzailearen NNk saileko formak (3 irudia). Ikerketa honetan aztertzen diren bi argumentudun* ezan aditzaren aldagaiak guztira 12 dira:
|
|
|
Guztiak* ezan aditz laguntzailearen NNk saileko formak (3 irudia). Ikerketa honetan aztertzen diren bi argumentudun*
|
ezan
aditzaren aldagaiak guztira 12 dira: aipatu horiez gain, beste 5 adizki (74 nintzen, 76 dezake, 77 zezakeen, 78 ezazu eta 79 itzazu) ikertu dira.
|
|
|
*
|
Ezan
aditzak osatutako talde honek argi uzten du aldagai gramatikal batzuek, behintzat, patroi geografiko bera osatzen dutela; eta, beraz, kasu honetan behintzat, askotan aipatutako" hitz bakoitzak bere historia du" esana ez da betetzen, bere osotasunean, behintzat.
|
|
|
Datu basean dauden jakin aditzaren 8 aldagaietatik, 5 talde honetan daude. Gainera, F taldean ez dago*
|
ezan
aditzaren aldagairik, ezta* edun aditzaren NNN sailekorik (7 irudia).
|
|
2022
|
|
|
Gogoz ikas
|
itzazu
aditz forma hauek eta erranaldiak osa itzazu.
|
|
|
• Osa
|
ezazu
aditz laguntzaile hauek baliatuz: zaitut – nauzu – dizut – didazu
|
|
|
Erranaldiak osa
|
itzazu
aditza pluralean emanez.
|
|
2023
|
|
|
«Jar
|
ditzagun
aditz errazak, jende guztiak erabiliko dituenak»
|
|
|
mesedez, aditzak sinplifikatu egin behar dira. Errealistak izan gaitezen, eta jar
|
ditzagun
aditz sinple eta errazak, jende guztiak ikasi eta erabiliko dituenak. Nik uste dut bi gai horiekin aurrerapauso handia egin daitekeela...
|
|
|
Beste muturrean, euskara hizkuntza bizia dela ere gogora eta azpimarra dezakegu, eta, beste gauza garrantzitsu artean, komunikatu egiten garela euskaraz. Hau da, ez bakarrik amestu, pentsatu, sufritu, agindu, promestu, iraindu, irakurri, mindu, egia esan, ziria sartu eta imajina
|
ditzakegun
aditz performatibo guztiak. Komunikatu, hizkuntzen ustezko zereginetako nagusia.
|