|
2008
|
|
|
Gainera, 3 hizkuntza adin ezberdinetan hasi ziren ikasten; hauetariko 12 bost urterekin hasi ziren ingelesa ikasten eta beste 12ak zortzi urterekin. Gipuzkoako Goierriko
|
herri
bateko ikastola bateko ikasleak dira guztiak. Herriko biztanleen% 59,7 elebiduna da eta euskararen kale neurketa% 35aren ingurukoa da.
|
|
|
Hau da, oso estatus ezberdina izan duten hizkuntzen arteko botere eta truke harremanen alderdi bat. Euskara, ezagun denez,
|
herri
hizkuntza izan da; botere zirkulu eta erakundeetatik kanpo bizi izan da gehienbat, behinik behin Modernitatean. Euskarazko izenen historia, hortaz, botere eskaseko hizkuntza baten historiaren zati da.
|
|
|
Hartara bildu zituen Erdi Aroko agirietan topatu ahal izan zituen izen guzti guztiak, mitologian eta literaturan inoiz agertutako izen oro eta, zelan ez, Herrian zehar izan diren eta diren Andra Mari guztien izenak. Azken kasu horretan
|
herri
askoren izenak sartu zituen Satrustegik, Andra Mari famaturik edo bat ere ez zuten herriak izanik ere (ezagun da Ainhoa herriak ez duela izan izen bereko Andra Maririk, bai ostera herri gaineko muino batean dagoen Arantzazu izeneko ermitak, baina Satrustegik ez zuen arazorik izan Ainhoa proposatzeko eta izenak izugarrizko hedapena izan du harrezkero). Esan bezala, Satrustegiren lanak irauli egin zuen euskal izendegia eta handik geroko euskal izengintza osoa.
|
|
|
Hartara bildu zituen Erdi Aroko agirietan topatu ahal izan zituen izen guzti guztiak, mitologian eta literaturan inoiz agertutako izen oro eta, zelan ez, Herrian zehar izan diren eta diren Andra Mari guztien izenak. Azken kasu horretan herri askoren izenak sartu zituen Satrustegik, Andra Mari famaturik edo bat ere ez zuten herriak izanik ere (ezagun da Ainhoa herriak ez duela izan izen bereko Andra Maririk, bai ostera
|
herri
gaineko muino batean dagoen Arantzazu izeneko ermitak, baina Satrustegik ez zuen arazorik izan Ainhoa proposatzeko eta izenak izugarrizko hedapena izan du harrezkero). Esan bezala, Satrustegiren lanak irauli egin zuen euskal izendegia eta handik geroko euskal izengintza osoa.
|
|
|
Ohikoa da izen batzuk edo izen baten hainbat aldaera erabiltzea: izen eta abizen ofizialak,
|
herri
aldaerak, goitizenak... batzuetan euskaraz, bestetan erdaraz7.
|
|
|
Erregistroei erreklamazioka eta kexaka eraginez eta erregistro ofizial horiek baztertzen dituzten
|
herri
erabilerei eutsiz ari da izengintza berritzen eta eraldatzen. Prozesu horretan jendea izendatzearen subjektu aktiboa, berenaz diharduen subjektu eragilea, bilakatzen da; ezarian erakundeen mugak eta murrizketak gainditzen ditu jendeak.
|
|
|
Izendegi horrek espainiar legeak ezarritako muga guztiak gorde behar izan ditu: izen batzuk baztertu dira iraingarriak direlakoan (Aketza, esate baterako); beste batzuk hipokoristikoak edo
|
herri
aldaerak direlakoan, Erregistroaren Legeak dioen moduan, lexikalizatu, ez direlakoan; eta jakina, erabaki da zein diren emakumezkoen izenak eta zein gizonezkoenak.
|
|
|
Baina kasu guztietan bestelako irakurketa egin daiteke, Knörrek berak aipatzen duen «interes biziaz»:
|
herri
sormena da hor ageri dena, jendearen ekimen nahasia eta kontrolagaitza, bizia eta bizigarria.
|
|
|
Alderdi linguistikoa alde batera utzita, gizarte zientzietan ere denetarik ikertu da:
|
herri
izenak eta izen ofizialak aurka jartzen dituzten botere harremanak, edo talde estatusaren eta norberaren izenaren arteko loturak, edo izenen modak eta tradizioak, edo izen espezializatuak, hots, lanbide eta jarduera zenbaiti lotutako izenak, edo izenak norberaren izaeran edo autoeragingarritasunaren pertzepzioan ukan dezakeen eragina...
|
|
|
Baina eredu horrenak egin zuen aspaldi. Izenak ez dira menderatzaileengandik
|
herri
xumearengana isurtzen, ez dira ere sortzaile edo igorle bakar baten sormenetik agertzen.
|
|
|
Gogora ditzagun:
|
herri
gustuak ahalik eta gutxieneko gastu eginez lor daitekeen inpaktu handiena du helburu; gustu jasoak, berriz, gastu oparoa nahiago du, inpresio estetiko landua, neurtua eta mugatua lortzeko. Kanpo inpaktu gogorraren ordez, barne inpresio ondo landua nahiago du juizio estetiko ikasiak, hau da, gutxi batzuen eskura dagoen kodeak.
|
|
|
nolakoa behar duen arautu egin dute... Egia esan, arau horiek ez dute
|
herri
erabilera zedarritzen, baina elkarrekintza publikoak eta ofizialak indar betean arautzen dituzte.
|
|
|
Goizean argitu gabe, hatzeman dute ohean hila; ez bertzeak ez eta, menturaz, bera ere ohartu gabe hila; ordu berean hila izan balitz bezen bero. Zer izialdura etxean, auzoetan, hiri eta
|
herri
guzian!
|
|
|
Bestalde, irailaren 23ko zenbakian irakurriko duzu86, Goienetxe alkateak eskutitz bana igorri diela itsas armadako ministroari eta
|
herri
lanetako ministroari, protesta erakutsiz egindako kudeaketa eskasarengatik. Izan ere, aurreko maiatzeko ekaitzek Arthako dikean oso kalte larriak sortu zituzten, eta dirudienez ez zen abuztuaren 19ra arte inolako aurrekonturik onartu Parisen, dikea konpontzen hasteko.
|
|
|
Alabaina, horren ostetik ere prozesua luzatzen hasia zen burokraziaren esku, eta hori dela-eta Goienetxek gutun suharra idatzi zien, konponketa lanak lehenbailehen abia zitezen. Ildo beretik, urriaren 28ko kronikak dioenez87,
|
herri
lanetako ministroak erantzun gutuna bidali zion Donibaneko alkateari, adieraziz Pirinio Apaletako prefetari 30.000 liberako kreditu berri bat ireki diola, dikeko konponketa lanei berrekiteko. Alabaina, kronikagilea bera arranguratzen da, proiektuaren aurrekontua 240.000 liberakoa izanik, soilik 30.000 libera bideratu baitira.
|
|
|
Goienetxe, batetik, Donibane, Sokoa eta Ziburuko patroi eta armadoreen ordezkari gisa joanik, arrantzale kontuez mintzatu zen ministroarekin. Bestalde, Arthako dikearen arazoa ere gogorarazi zion Lockroy jaunari, eskatuz
|
herri
lanetako ministroari azpimarra ziezaion obra horren bai premia eta bai larria.
|
|
|
Zaharrak joan, arrotzak jin, gure bazterrak eta egoitzak eta jauntziak eta ohidurak, oro itzulipurdikatu dauzkigutela. Zaharrak joan eta gazteek heien urhatseri ez jarreiki, bainago hea Uztaritzen, Hazparnen edo Baigorrin?
|
herri
handienez eta eskualdunenez mintzatzeko, hiru mutiko gazte badiren eskuarazko dotzenerdi bat kantu dakitenik.
|
|
|
Hekien izpirituan sar arazi zoin nesesario den guzientzat elgar aditzea! Deus ez da hobeagorik batasun bat laborarien artean onesteko kompainia hau bezalako bat edo syndicat agricole deitzen diren konfardia hetarik
|
herri
guzietan izaitea bezala.
|
|
|
Oraino gure Eskual
|
herri
maite huntan, esker diogularik handien eta tikien artean den anaiatasun ederrari, elgar aditze eder bat izan dezakeguke gure artean eta hortarat behar dugu lanean hari gu guzien onetan.
|
|
|
Lehenik elgar aditzeaz. Joanden urthean mintzatu nitzauzue zombat behar liteken,
|
herri
guzietan, laborarien dretcho zuzenen eta intresen begiratzeko syndicats agricoles deitzen diren konfardia horietarik izan.
|
|
|
Erasoaldiaren eragingune garrantzitsuena Legutio herria bera izan zen. ...ahazten duten elementuetakoa da hau, hain zuzen30 Uztailaren 26an udala desegin zen eta gestora bat izendatu, batzokia itxi eta zenbait lagun atxilotu edota urrundu zituzten, susmagarriak zirelako31 Abuztuaren 1ean udal idazkariak herriko mutilak (Elosua, Nafarrete eta Ollerietakoak salbu) eraman zituen Gasteizera matxinatuen armadak errekluta moduan deitu ondoren (3 boluntario baino ez ziren egon
|
herri
osoan eta 8 iheslari, Amerikan zegoen gazte bat eta beste 7 lagun). Azaroaren 30ean ebakuatu zituzten azken zibilak Gasteizerantz, nahiz eta ez den argi geratzen denek egin ote zuten alde32 Edonola ere, uztailetik abendura bitarteko borrokek 14 urteko neskato baten heriotza utzi zuten, (airez egindako bonbardaketa baten ondorioz, gerraren biktima zibil bakarra).
|
|
|
30 Huidobro ren lana (2005) da
|
herri
bateko gertaerei lehentasuna ematen dien lan bakarrenetakoa.
|
|
|
Gotortze lanak egiteko, inguruko herrietako zibilak erabili zituzten, baita gau zainketak egiteko ere. Edozein kasutan, alde batekoek, zein bestekoek, ez zuten soldadu nahikorik fronte jarraitu bati eusteko, eta
|
herri
eta tontor garrantzitsuenen defentsa prestatzeari ekin zioten. Borrokaren gunerik garrantzitsuenak inguru honetatik urruti zeuden egun haietan:
|
|
|
Nafarreteko apaizak, Txomin Jakakortaxarenak, kontatzen duenez, ugari izan ziren toki hauek aukeratu zituztenak aldaketarako eta berak batzuei zein besteei laguntzen zien. Trafiko hori geldiarazteko, matxinatuek herririk
|
herri
ibiliko ziren patruilak eratu zituzten. Jakakortaxarena bera atxilotu eta Gasteizera eraman zuten eta ia ia fusilatu zuten (Iakakortaxarena, 1990).
|
|
|
Lan honetako helburu nagusia herri jakin bietako hizkeraren azterketa soziolinguistiko zehatza egitea izan da, aldaera estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak zenbaterainokoak diren lantzea da helburua, une bereko eta
|
herri
bereko bi belaunaldiren arteko aldea da aztertuko dena. Estandarra oraintsu sartzeak eta euskalkiak oraindik irauteak euren arteko berdinketa, intentsitatea edo bizitasuna eta indarra neurtzeko aukera ematen digu.
|
|
|
EUDIA ikerketa taldeak esku artean duen Euskal atlas sozio geolinguistikoa3 da beronen sorleku eta arrazoia4 EHHA deritzon proiektua5 du aitzindari. Proiektu hori Euskal Herri osoan gauzatzen ari bada ere, artikulu honetan aipaturiko
|
herri
bietara mugatuko gara.
|
|
|
Datuek eta estatistikek erakusten dute zein den
|
herri
biotako hizkera bilakabidea. Datuok inkesta edo itxi batetik atera dira, herri bakoitzeko heldu eta gazte banaren jardunetik6.
|
|
|
Datuek eta estatistikek erakusten dute zein den herri biotako hizkera bilakabidea. Datuok inkesta edo itxi batetik atera dira,
|
herri
bakoitzeko heldu eta gazte banaren jardunetik6.
|
|
|
Lan honen bidez, Etxebarriko eta Bolibarko gaurko euskara parez pare jarri eta euren arteko aldea ateratzeko saiakera da eta, bide batez,
|
herri
bakoitzean belaunaldi batetik bestera zer nolako bariazio linguistikoa gertatu den aztertzekoa.
|
|
|
Hizkuntza estandarraren eta hizkeren (edo euskalkien) artean dauden berdintzeedo nibelazio joerak aztertzea beharrezkoa zaigu
|
herri
horretako euskararen egoera eta etorkizuna zein den jakin nahi badugu. Batu edo estandarraren ezaugarriak hasi diren sartzen edo gure gurasoen berbeta magalean biltzen dugun.
|
|
|
Horrela, bariazioa zein norabidetan eta zein arlotan gertatzen den gehiago zehaztu ahal izango da. Ondoren, datuak orokorrean aztertuko dira,
|
herri
bietako egoerak karenka jarriaz.
|
|
|
EUDIA ikerketa taldearen proiektuan aztertu nahi dena ere hori da, baina euskal eremu guztia aintzat harturik, hau da, estandarraren zantzuak hain nabari eta indartsuak ote diren Euskal Herriko gainerako herrietan ere. Euskararen atlas soziolinguistiko dialektologikoa ikerketa proiektuaren atal bat da, beraz, ikerketa artikulu hau, aztertzen ditugun
|
herri
bietara mugatuko dena.
|
|
|
Gazteen kasuan, unibertsitatean ikasten dihardutenak edo ikasketak amaiturik dituztenak dira aukeratu diren lekukoak. Hala ere, ez zen nahitaezkoa
|
herri
horretan bertan jaioa izatea. Bolibarkoak hogeita lau urte ditu eta goi mailako ziklo bat du egina.
|
|
|
Lehendabizi belaunaldika aztertu dira datuak. Hizkera bereko hiztun biak, heldua eta gaztea, aintzat harturik eta jasotako datuak jorratuz
|
herri
horretako aldagarritasun lexikala, morfologikoa eta sintaktikoa zenbaterainokoa den neurtuko da, ehunekotan eta grafiko batean adierazirik. Lehenengo Bolibarko hizkera aztertuko da eta ondoren, Etxebarrikoa.
|
|
|
Izan ere, baserri girotik hiritarragoa den bizimodura igaro baikara. Ezagun da Euskal Herrian baserri giroko herriak edo hiri handietatik urruti dauden herriak izan direla euskalkia hobeto mantendu dutenak, hiri eta
|
herri
handietan, ostera, gaztelania nagusituz joan delarik. Horretaz gain, euskarazko jardunean antzeman daiteke aldaketa.
|
|
|
Adibidez, ez dago, labana? esateko, kutxiloa, z beste modurik
|
herri
bi hauetan. Maileguak direla-eta, fenomeno deskulturizatzaileak indar handiagoa du gaztearengan(% 24,16), eta txikiagoa(% 21,66) helduarengan, baina ez dago alde handirik batetik bestera.
|
|
|
Kasu honetan hizkera beraren azpi hizkeratzat jo ditzakegu Bolibarko eta Etxebarriko hizkerak, Markinako hizkeraren baitan. Herri bietan ez direla datu berdinak jasoko, hasteko, hiztunen euren ezaugarri soziolinguistikoak berdintsuak bai, baina berdinak ez direlako eta jarraitzeko,
|
herri
bik ez dutelako egoera soziolinguistiko berbera izango.
|
|
|
Hiztegia aztertzeko eginiko 120 galderen artetik 116tan(% 96,66) erantzun berdina eman dute
|
herri
bietako helduek, eta lautan(% 3,33) baino ez erantzun ezberdina.
|
|
|
Herri bietako helduak parez pare jarrita lexikoa izan da aldaketa gutxien duen alorra,% 96,66an erantzun berdina eman baitute
|
herri
bietako helduek, eta lautan(% 3,33) baino ez erantzun ezberdina. Aditz morfologia izan da hurrengo alor berdintsuena.
|
|
|
Esan bezala, diagrama hauetan datuak ehunekoetan eskaintzen dira, argiago ikusteko parametro bakoitzean zein desberdintasun maila dagoen helduen eta gazteen hizkeren artean. Esan behar da
|
herri
hauetan gertatu den bariazioa oso txikia izan dela. Esate baterako, herri bakoitzeko belaunaldi ezberdinetan bariazio bera gertatu da:
|
|
|
Esan behar da herri hauetan gertatu den bariazioa oso txikia izan dela. Esate baterako,
|
herri
bakoitzeko belaunaldi ezberdinetan bariazio bera gertatu da: % 25eko bariazio linguistikoa jasan dute Etxebarrik eta Bolibarrek belaunaldi batean.
|
|
|
Belaunaldi bereko baina
|
herri
ezberdinetako helduen zein gazteen artean ez da nabaria gertatutako aldaketa, hots, helduen% 17ko bariazioa eta gazteen artean% 18koa baitago. Gorago esan bezala, Bolibarren eta Etxebarrin, bietan, belaunaldi bien artean gertatutako bariazioa berdina da.
|
|
|
Bariazioa ikus daiteke aztertutako
|
herri
bi hauetan, ez baitago hizkuntza sistema egonkorrik; hizkuntzak etengabe aldatzen doaz eta hizkuntzak bere ezaugarritzat du bariazioa. Garai bereko baina hizkuntza sistema ezberdinetako12 hiztunek elkar ulertzeko gaitasunari esker ahal izango dute zentzuzko elkarrizketa bat izan.
|
|
|
12 Oso eztabaidagarria da
|
herri
batean sistema bat edo gehiago daudela esatea, oraindik zehazteke daudelako non dauden sistema baten mugak, hau da, non amaitzen den bata eta noiz hasten den bestea (ikus Aurrekoetxea, 2008: 23).
|
|
|
Lan honetako helburu nagusia
|
herri
jakin bietako hizkeraren azterketa soziolinguistiko zehatza egitea izan da, aldaera estandarraren eta dialektoen arteko bateratze joerak zenbaterainokoak diren lantzea da helburua, une bereko eta herri bereko bi belaunaldiren arteko aldea da aztertuko dena. Estandarra oraintsu sartzeak eta euskalkiak oraindik irauteak euren arteko berdinketa, intentsitatea edo bizitasuna eta indarra neurtzeko aukera ematen digu.
|
|
|
emakumeen lana okerrago ordainduta dago eta gizartean ospe txikiagoa dauka (Juliano, 2006). Orain arte zerbitzuak, garbiketak, zaintzak eta antzeko lanak, bertako emakumeek egiten zituzten baina gaur egun dagoen hutsunea beste
|
herri
batzuetatik iritsitako emakumeek betetzen dute (Zabala, 2006).
|
|
2009
|
|
|
Ezin ahaztu daiteke Eusko Jaurlaritzak aztertu dituen hedabide pribatu horietako askoren atzean,
|
herri
ekimenak eta kultur elkarteak daudela. Izaera hori gehienetan kontrajarri egiten zaio enpresa egiturari.
|
|
|
Horien artean Goiena (2000 urtean) eta EKT (2003 urtean) daude zeintzuek euren hazia lehenagotik erein zuten. Goienak Debagoiena eskualdean 80ko hamarkadaren bukaeran eta 90eko hamarkadan sortu ziren
|
herri
aldizkarietan du bere sustraia. EKTk 1990 urtean argia ikusi zuen eta 2003an Del Olmo epailearen aginduz itxi zuten Euskaldunon Egunkarian du oinarria.
|
|
|
Topagunea Euskara Elkarteen Federazioaren baitan hedabideen sailak pisu kuantitatibo eta kualitatibo handia du. Bertan, euskarazko
|
herri
hedabide zenbait daude bilduta: bost irrati, telebista bi eta 34 aldizkari, hain zuzen ere.
|
|
|
Baina iniziatiba handi eta garesti hauek, nahiz eta ezagunenak eta nabarmenenak izan diren, ez dira ez bakarrak, ezta gehienak ere. Hauekin batera, emigrazio abiapuntuak izan ziren ia hiri,
|
herri
eta herrixka gehienetan beste iniziatiba apalago baina ugariagoak metatu ziren. Latinitate beka bat han, lehen letrak irakasteko eskolatxoak hemen, batzuetan mutilez gain, neskek ere ikas dezaten...
|
|
|
Elkarlana): lurralde antolaketan (nekazaritzan eta hirietan), ingurumenean zein ekonomian izango dituen kostu larriengatik uko egitea; proiektuaren lan prozedura eta inposizioa salatzea, erabaki ahalmena herritarrei eta bereziki
|
herri
kaltetuetakoei emanaz; eta, erakundeek inposaturiko garraio eredua eztabaidatzea, bizitza ereduaren gaineko debatea sustatzeko asmoarekin. Hemen ere ingurumena, ekonomia eta bidezkotasuna hartzen dira kontuan, baina kezka guneak diferenteak izaki, beraien ezagutza eremua, azterketa eta balorazioa zeharo desberdinak gertatuko dira.
|
|
|
Esan nahi dut, Euskal Herrian garatzen diren politikak Europako politikaren norabidean garatzen dira eta, oro har, politika horiek aipatutako hiru ikuspegietatik egiten dira[?] Hasteko, herriaren garapena ziurtatu nahi badugu, bere azpiegituren egituratzeari erantzun behar diogu, herria bertebratu behar dugu, alegia. Euskal Y edo AHT
|
herri
hau antolatzera eta garatzera dator, eta proiektua ez dator Europatik, proiektua Europarekin batera garatu behar dugu. Europako garraio sistema jasangarriarekin bat egiteko proiektua da euskal Y, lehenago aipatutako irizpide horien barruan garatua izango dena.
|
|
|
Noski, azpiegitura garestia da. Eragingarria izan dadin diseinatuta dago,
|
herri
honen bertebrazioa gauzatzeko eta Europako trenbide zabalari lotzeko eta adaptatzeko. Ingurumena zaintzea garestia da, Gipuzkoan trenbidearen %66 lurpetik joango da.
|
|
|
Gainera,% 1 eskas horren azterketa zehatzago batek hauxe erakusten digu: fororen batean parte hartzeko aukera izan duten gutxi horietako gehienak udaletxeak gonbidatuta(
|
herri
galdeketetan edo eztabaida foroetan) edo jendarte eta herritarren ekimenek gonbidatuta izan dela. Aldiz, elkarrizketatutako 669 pertsonetatik soilik bi pertsonak adierazi digute Eusko Jaurlaritzarekin gaiaren inguruko nolabaiteko harremana izan dutela:
|
|
|
Alde batetik, herritarren posizioak ulertzen saiatu gara, baina euskal jendartea bere osotasunean hartuta. Gogoan izan behar da
|
herri
kaltetuetako biztanleek modu orokor batean erakutsi dutela herri kontsulten bidez beren aurkakotasuna. Eta, bestetik, ikergai bilaka liteke instituzioekiko mugimendu sozialen irakurketa.
|
|
|
Alde batetik, herritarren posizioak ulertzen saiatu gara, baina euskal jendartea bere osotasunean hartuta. Gogoan izan behar da herri kaltetuetako biztanleek modu orokor batean erakutsi dutela
|
herri
kontsulten bidez beren aurkakotasuna. Eta, bestetik, ikergai bilaka liteke instituzioekiko mugimendu sozialen irakurketa.
|
|
|
Estatuak eztabaida hori moztu nahi du. Espainiako Gobernuak nahiz euskal instituzioek
|
herri
mugimenduek AHTren aurka egiten dugun lana desitxuratu eta nahastu nahi dute. Estatuak errepresioari bide ematen dionean, zein ondorio latzak izaten diren denok ezagutzen ditugu herri honetan.
|
|
|
Espainiako Gobernuak nahiz euskal instituzioek herri mugimenduek AHTren aurka egiten dugun lana desitxuratu eta nahastu nahi dute. Estatuak errepresioari bide ematen dionean, zein ondorio latzak izaten diren denok ezagutzen ditugu
|
herri
honetan. Tamalez, auzi honi ere errepresioaren bidez ekin nahi diotela dirudi» (ARGIA 2113 zk.,).
|
|
|
Gainera,% 1 eskas horren azterketa zehatzago batek hauxe erakusten digu: fororen batean parte hartzeko aukera izan duten gutxi horietako gehienak, udaletxeak gonbidatuta(
|
herri
galdeketetan edo eztabaida foroetan) edo jendarte eta herritarren ekimenek gonbidatuta izan dela. Aldiz, elkarrizketatutako 669 pertsonatik soilik bi pertsonak adierazi digute Eusko Jaurlaritzarekin gaiaren inguruko nolabaiteko harremana izan dutela:
|
|
|
eliztarrek, parrokoak, jurisdikzio eremuak eta ondareak (patrimonioa, ondasunak). Ondare horretan sartzen ziren gehienetan tenplua, kanposantua6, ermitak (garai bateko tenplu parrokialak edo esparru sakratuaren zabaltzea
|
herri
bereko beste dermioetara), etab.
|
|
|
Bi instituzioak lurralde berean aritzen ziren (dira) eta kasu gehienetan pertsona berberek osatuak ziren. Bi instituzio hauek ez ziren kontrakoak (batzuetan ika mikak sor daitezkeen arren), are gehiago, elkarlanean aritzeko borondatea zuten
|
herri
beraren zerbitzuan. Baina bi pertsona juridiko ezberdin ziren (dira) eta bakoitzak bere eginkizunak zituen, bere aktuazio esparruak, bere zuzenbide propioa (zibila eta kanonikoa) eta bere sistema ekonomikoa.
|
|
|
Hori ez da egia. Ez zegoen
|
herri
bateko eliza edo baseliza egiterik, eraikitzea erabakitzen zuen herri bat egon gaberik. Eta herri horrek betidanik izan ditu bere agintariak:
|
|
|
Hori ez da egia. Ez zegoen herri bateko eliza edo baseliza egiterik, eraikitzea erabakitzen zuen
|
herri
bat egon gaberik. Eta herri horrek betidanik izan ditu bere agintariak:
|
|
|
Ez zegoen herri bateko eliza edo baseliza egiterik, eraikitzea erabakitzen zuen herri bat egon gaberik. Eta
|
herri
horrek betidanik izan ditu bere agintariak: batzarra, kontzejua, cambra, errejimentua eta geroago deituriko udalak.
|
|
|
Frankotan, primiziak, auzolanak eta elizetarako zergak jende askok ezin zituen pagatu eta udalak ezartzen zuen zigorra. Gaur egun hala gertatzen da
|
herri
askotan: Lizarraldean, Deierriko bailaran, mendiko egurra jasotzeko eskubidea izateko, bizilagunek elizako lanak egin behar dituzte, garbiketa, obrak, kanpaiak jo...
|
|
|
Cascanteko Udalak, 1684ko ekainaren hamaikan. Eta
|
herri
osoak pagatu zituen balio izan zituen 12.000 dukatak.
|
|
|
Hori bai, baimena ematen zuen kultoari hasiera emateko (menturaz arinkeria dirudi, baina hau da pilotan bezala: herriek egiten dituzte frontoiak, bainan ezin da jokatu ofizialki, Pilota Federazioaren baimena eskuratu arte; alta, ez dugu federazioa sekula ikusi
|
herri
bateko frontoia immatrikulatzen, berea dela esanez).
|
|
|
Bistan da, Plataformakook ez gaude ados parroko talde horrekin. Guk diogu antzineko parrokia lehen
|
herri
osoak osatzen zuela, eta orain herriaren ordezkari legitimo bakarrak udalak direla. Baina adibidea oso ongi dago ikusteko elizbarrutiko egia biribil horiek oso zalantzagarriak direla Elizaren baitan bertan ere.
|
|
|
Horiek ere erlijio tokiak al dira? Nafarroako
|
herri
askok eraiki zituzten apaizetxeak, maisuetxeak, batzuetan medikuetxeak eta udal idazkariaren etxeak eta eskolak ere. Herriak pagatuta, goitik behera eta kasu askotan altxatu zituen jendea bizirik dago.
|
|
|
Herriak pagatuta, goitik behera eta kasu askotan altxatu zituen jendea bizirik dago. Denboraren poderioz,
|
herri
horietako apaizek utzi zituzten etxeak, hala nola maisuek eta medikuek. Eta eskolak hustu ziren, kontzentrazioak egin zituztelarik.
|
|
|
b. Erne egon, eta salatu,
|
herri
ondasunekin Elizak egindako edozein mugimendu. Ez dezaten pentsa utziko ditugula gure ondareak saltzen, erosten edo simonia bekatuan erortzen.
|
|
|
2 Bigarrena. Apezpikuak esaten baldin badu erlijio tokiak
|
herri
kristauarenak direla, nola esplika lezake lurrak, baratzeak, zuhaiztiak, larreak eta abar immatrikulatzea 206 artikulu berberarekin?
|
|
|
Zergatik 8 bakarrik? Zergatik pagatu zion Nafarroako Gobernuak apezpikuari Itoitz urtegia egin zutelarik, 1.679.000 euro, Itoitz, Artozki, Orbaitz eta Muniain herrietako erlijiotokiengatik eta
|
herri
horietako hilerriengatik. Noiztik dira apezpikuarenak Nafarroako hilerriak?
|
|
|
Modu horretan jardun da azken urteetan Nafarroako Diozesia mila ondasun publiko baino gehiagoren jabe egin arte. Bai prentsan bai jendartean oihartzun handia izan du eta Nafarroako 117 udalek eta kontzejuk bat egin dute
|
herri
ondarea defendatzeko.
|
|
|
immatrikulatu diote eliza, baina bide beretik eskolak, hilerria, apaizetxea, maisuaren etxea, herriko espetxea, atrioa, lur-sail bat eta udaletxeko parte bat. Bederatzi ondasun 70 biztanleko
|
herri
batean. Ziritza bezala badira herrixka asko, horregatik diot ez dela erlijio tokiaz bakarrik mintzatu behar.
|
|
|
Jakin badakigu gure herrietan badirela ondasun asko eta asko erregistratu gabeak, eta betidanik onartu izan da, erregistratu gabe edo jabetzarik gabe dauden ondasunak herriarenak direla. Esate baterako, Nafarroako
|
herri
gehienetan ez daude erregistraturik lur komunalak, herriko etxeak, eskolak, frontoiak, hilerriak, plazak, atrioak edo apaizetxeak, elizak eta baselizak ez ziren moduan... Udalek ez zuten hori guztia erregistrora eramaten horren beharrik ikusten ez zutelako.
|
|
|
Historikoki, elizaren eraikina denetarako baliatzen zen: elizkizunen lekua bai, baina udaletxea ere,
|
herri
batzarrerako lekua, artxiboa, eskola, hilerria, herriaren abisatzailea kanpaien bidez, baita defentsarako gotorlekua ere. Gauza guztietarako egiten ziren-eta elizak.
|
|
|
Immatrikulatu ondoren, edozein helegite eta erreklamazio, epaileak erabaki behar du eta «frogaren ardura eta lana» erreklamatzailearen bizkarrean eroriko da. Beraz, oso erreza eta merkea egiten zaio elizbarrutiari immatrikulatzea, eta oso zaila eta garestia
|
herri
bati berreskuratzea.
|
|
|
1851ko Konkordatua hautsi eta indarrik gabe geratu zen 1931ko abenduaren 9ko Konstituzioa onartu zenean. Ezaguna den bezala, Errepublikako Konstituzioak
|
herri
subiranotasuna aldarrikatzen zuen. Konstituzioa ez zen sozialista, baina gizarte edukia oso aurreratua zuen, giza eskubideen aldarrikapen oso zabala egin baitzen (giza banakoen askatasuna, gai sozialak, jabetza pribatua mugatzea...).
|
|
|
Artikulu horrek ere Preskripzio berezi bat sartzen du, zeinaren arabera, ezin bada frogatu arrazoi zuzenik dagoen edo ez, jabetza eskuratuko da jabe gisa berrogei urteko edukitza baketsua izateagatik, salbu eta jabea Nafarroatik kanpo egon denean denbora horretan guztian. Arrazoi zuzen hori izan liteke
|
herri
batek Elizari ondasun horien lagapena egin izana. Baina gero 360 legea dator, eskubide itxuraren ingurukoa:
|
|
|
Hasteko, eraiki beharreko higiezinaren gain erabakiak nork hartu dituen (proiektua) eta eraikina bera nola gauzatu den (dirua eta lana). Ondoren, higiezinaren aprobetxamendua nork zuzendu duen, bereziki ea eraikinaren kudeaketa egin izan duen patronaturik baden edo ez, eta fruitu zibilak (errentak) nork jaso dituen; aldi berean, jabeari dagozkion erabilerak burutzeko erabakiak zertarako hartu diren(
|
herri
bilerak egiteko, herriko dokumentazioa jasotzeko, jolastoki izateko). Gauza oro bezala, erabileraren ondorioz sortutako ajeak konpontzeko ardura nork izan duen, hau da, gauza kontserbatzeko betebeharra nola burutu den.
|
|
|
Ezein jabek bere ondasun higiezinei Erregistroan matrikula emateko ahalmena izan badu ere, Eliza Katolikoak bere herriko elizak ezin izan ditu erregistratu, hain zuzen ere higiezin horren jabetza eskubidea duela zalantzazkoa izan baita. Hala eta guztiz ere, egun, hipoteka erregelamenduaren arabera, horiek bere izenean jartzeko aukera du, elizari
|
herri
kutsua kendu eta Elizaren jabetzakoa eginez.
|
|
|
Ondasun komunalak
|
herri
erakunde bidez kudeatu izan dira tradizionalki, gaur egun zuzenbidez udalaren esku jarrita baldin badaude ere. Hau da, desamortizazioaren ondorioz, herriak zuzenean kudeatzen zituen ondasunak besterendu izan dira eta udalaren eskuetara pasatu ere bai.
|
|
|
Antzeko egoera sortu da elizkizunetara lotutako ondasun askorekin, herriko taldeak egin eta kudeatzetik Eliza Katolikoaren eskuetara pasatu baitira. Arazoa da herritarrak eskubideen titular izateko talde gisa ezin direla eratu, teknikoki legez egitea posible bada ere; horren antzeko egoera eta egituraketa egon zen esku komunean dauden
|
herri
mendiekin (Ley 13/ 1989, de 10 de octubre, de montes vecinales en mano común).
|
|
|
Oso ondare aberatsa gorde du Elizak, baseliza, monasterio, eliza eta katedraletan; ondare hori ondasun higigarri eta higiezinek ez ezik, ondasun ukiezinek ere, hau da, ondasun akustiko, literario eta usaintsuek osatzen dute. Horren guztiaren ondorioa da, XX. mendera arte, Eliza izatea ondasun hori (erabilera jakin baterako sortua, eta gaur
|
herri
guztiaren eskura dagoena) jaso, zaindu eta babestu duena (Hernandez, 1994).
|
|
|
Plaza publikoaren inguruan frontoia, eliza eta udaletxea nabarmentzen dira. Beste
|
herri
askoren artean, Elgoibar, Andoain eta Usurbil ditugu horren adibide (Plazaola, 1983).
|
|
|
Eta pintura flandestarra ere merkatuaren eta ehunaren eta artilearen ibilbidetik (Lezo, Zumaia, Elgeta, Loiola) iritsi zitzaigun. Metal preziatuak eta Ameriketan eta Europan egindako dirutzak fruituak ematen hasi ziren, eta baita,
|
herri
handi eta txikien ondarea aberasten ere. Nobleziak, aristokraziak, eta landaeta hiri burgesiak ukitu nazionalistak zituzten, euren leinuaren gorespen eta aintza irrikarekin batera.
|
|
|
Eta arkitektoak hausnartzen hasiko dira nolakoak izan behar duten hiri modernoek, herrigune zaharrek eta
|
herri
historikoek; Erdi Aroko hiriaren alternatiba zein izango den, bai eta monumentuak mugarri bakartu edo gorputz irten gisa integratu edo txertatu behar ote diren.
|
|
|
Bestalde, naturari, faunari eta landarediari diegun begirunea
|
herri
eta hiriei aplikatu behar genieke, leku horietan bizi baikara hiritar gizarte gehiena. Parkeak, lorategiak, kaleak, eta etxeak etengabe eta era kolektiboan zaindu behar dira.
|
|
|
Hiria eta bere ondarea ezer baino lehenago oinezko hiritarrarentzat eta erabiltzailearentzat dira, eta ez autoentzat eta kutsadurarentzat. Oinezkoak, bizikletak, autoak edota garraio publikoak zirkulatzeko errail bereziak ezarriz doaz, pixkanaka pixkanaka, gure
|
herri
eta hirietan. Noiz edo noiz, etxebizitzen eta industriaguneen aurrean, eta ongi zaindutako egoitza multzoetan parkeak eta lorategiak agertzen dira.
|
|
|
Gaur egun, gainera, ondare eta museo kontzeptuak askoz ere toki eta gune gehiago hartzen ditu bere baitan: herrigune eta
|
herri
arkeologiko zahar eta monumentalak, natura parkeak eta lorategi botanikoak, animalien erreserbak, zoologikoak, akuarioak eta ozeanoarioak, planetarioak eta zentro zientifikoak. Ikusten den bezala, egungo ondarearen egoera duela mende bat baino aberatsagoa, konplexuagoa, dibertsifikatuagoa eta heterogeneoagoa da1.
|
|
|
Puntu honetan aipatzekoa da
|
herri
eta kultura askoren asmo zintzoa: gerra edo gatazka garaietan suntsitu zizkieten ondareak euren eskuetara itzularaztea.
|
|
|
Hala eta guztiz ere, oraindik zabarkeria eta axolagabekeria dezente dago euren buruak herrialde eta
|
herri
garatutzat dauzkatenen artean, nahiz eta orain egoera konpontzen ari dela ematen duen. Beste askoren artean, Madrilgo Museo Antropologikoa eta Etnologikoa, eta Donostiako San Telmo Museoa ditugu bi adibide adierazgarri.
|
|
|
Ez dago ukatzerik ondare historikoa eta artistikoa gizateriaren adierazpen eta islarik kualifikatuena eta nabarmenena dela, baita sortu eta osatzen dituzten
|
herri
guztiena ere. Goethek zioenez, ondarean islatzen dira herrien espiritua eta arima.
|
|
2010
|
|
|
Herri honetan, berriz, 27 izan dira erantzun ezberdinak lexikoan(% 22,5), 4 izen morfologian(% 17,4), aditz morfologian 7(% 19,4) eta sintaxi mailakoak 4(% 20). Orotara, 42 desberdintasun aurkitu ditugu
|
herri
honetan(% 21,1).
|
|
|
Ezberdintasun gutxiago topatu ditugu
|
herri
honetan aditz morfologian, 7 hain zuzen (19,4):
|
|
|
Horiezaz kanpo,
|
herri
honetako datuetan ez dugu datu aipagarri gehiago aurkitu.
|
|
|
a > e/ i, u (C)_:
|
herri
honetan indartsuagoa da asimilaziorako joera, eta bi berriemaileengan berdintsu, beraz, adibide gutxi batzuk ipiniko ditugu, horren erakusgarri: helduak eurre, muiñek, aittepuntako, garestie, urdiñe, errie, zerue, ue, aragie eta gazteak egurre, udaberrie, abuztue, garestie, errie, zerue, ue, aragie, etab.
|
|
|
Ikusten denez, Tolosan,
|
herri
handiago eta «erdaldunagoa» berau, euskara batuak eragin handiagoa izan du, ziur asko hizkuntzaren transmisioa, hein batean behintzat, eskolari esker ziurtatu delako. Ataunen, aldiz, gehienek euskaraz egiten zutela (eta dutela) kontuan hartuz, ez da harritzekoa eurenari hobeto eustea.
|
|
|
Lan honetan bi kontu izango ditugu ardatz: hizkera biren (Tolosakoaren eta Ataungoaren) arteko hizkuntz (ez) berdintasunak eta, batez ere,
|
herri
biotako bakoitzeko bi belaunaldiren arteko aldeak. Horiek aztertuz bateratze edo urruntze prozesuak atzematen saiatuko gara, bai eta aldaera estandarraren eragina zenbaterainokoa den ikusten ere.
|