|
2000
|
|
|
Erdi Aroko azokak eta jarraian autopistak eta hotelak aipatzen dira narrazio berean. Merlin magoak tesi bat du idatzia" The city as an artifact" izenekoa eta Chicagon 5891
|
urtean
defendatua... Egileak leiendetako, oraingo eta etorkizuneko errealitatea aldi bereko egiten ditu, baina horregatik beragatik pertsonaien askatasuna mugatua da, iraganaldia eta leiendetako gertakariak bezala erremediorik gabeko fatalitatearen menpe baitaude.
|
|
|
Sarrionandiaren marinelak, edo Atxagaren moduan esateko, bere literaturan gehien dirauen" ispiluko irudiak" hamar
|
urte
beranduago ere hor dirau Ifarraldeko orduak (1990) liburuko" Amorante ausarta" narrazioan ere. Ez da hor marinela protagonista, Merlin azti maiteminduaren fatuma da gaia, baina Pott Bandako idazleei eginiko erreferentzia zuzen eta zeharkakoen artean, bada marinelaren aipamen bat ere.
|
|
|
2 Ikus 1990
|
urte
inguruan Sarrionandiak buruturiko literatur lanen ugaritasuna.
|
|
|
Ainhoari gutunak (Elkar, Donostia, 1990). Ihes egin zuen
|
urtean
gorderik egondako etxekoen alaba txikiari zuzenduriko gutunak dira. Neskatxa hori irakurle eredu baten sinbolo da" Aita edo ama presondegi urrunen batean zergatik daukaten apenas ulertzen duen haurrari; edota izeba edo neba aspaldian non dauden ez dakienari Ainhoa deitzen diot:
|
|
|
Liburu honetaz mintzatu diren kritiko guztiek1, nahiz argitaratu zen unekoek, nahiz 1994
|
urtean
Hegats aldizkarian irakurketa berregin duen Aingeru Epaltzak, Sarrionandiaren liburu honen arrakasta izugarria azpimarratzen dute, eta horrek kritikoari ezinbestez inposatzen dion errespetua.
|
|
|
Liburuari buruz egunkari eta aldizkarietan aipamen ugariak izan ziren eta horietatik adierazgarrienak jasoko ditugu hemen. Felix Ibargutxik(" Urrutiko parajeetatik hemengo oinazera", Zabalik, 1987XII, 2 or.) iruzkinean aipatzen duen lehenengo gauza Izuen... liburutik Marinel zaharrak honetara emandako aldaketa handia da, autorea kartzelan bost
|
urte
egon eta gero, guztiz bestelakoa dela esanez. Liburuaren estiloak eta gaiak aldatuak direla azaltzen du Ibargutxik:
|
|
|
1985eko
|
urte
berean Susa argitaletxearen eskutik argitaratu zen, bestalde, Sarrionandiak eginiko beste itzulpen lan bat Marinela. Beragan eragin sakona izan duen Fernando Pessoa poeta portugaldarraren antzerki lana da itzulgaia, eta liburuan hitzaurrean dioenez," Gatazkarik eta mugimendurik ez dagoen teatro estatikoa da".
|
|
|
Iturri horiek, ordea, Joseba Sarrionandiaren sentsibilitatearen arragoan hartzen dute moldea. Miranderen eraginari buruzkoa berritzen du hainbat
|
urtetara
, Laberintoaren oroimena izeneko saio liburuan eta Lurra eta luma koan ere bai: " Joseba Sarrionandia Miranderen itzalpean hazia da:
|
|
|
1975
|
urteen inguruan
ugariak izan ziren Zeruko Argia, Anaitasuna, Ibaizabal eta Pott aldizkarietan eginiko kolaborazio periodistikoak, beti ere euskara eta euskal literaturaren edo zinearen inguruko gaiak ardatz zituela. 1980an eman zituen ezagutzera lehen literatur sorkuntzak sariketa literarioen bitartez:
|
|
|
1980an preso sartu zuten eta hogeita zortzi urteko kondena ezarri zioten ETAko partaidea izateagatik. Kartzelako
|
urte
horietan liburuak idazten eta argitaratzen jarraitu zuen, harik eta, 1985ean Martuteneko kartzelan zegoelarik, ihesi joan zen arte, euskal abeslari ezagun baten kantaldiaren okasioaz baliaturik, eta baffle handietako batean gordeta. Ihesi joanez geroztiko hamabost urte inguru hauetan erregulartasunez iritsi dira argitaletxeetara eta bere izkribuak.
|
|
|
Kartzelako urte horietan liburuak idazten eta argitaratzen jarraitu zuen, harik eta, 1985ean Martuteneko kartzelan zegoelarik, ihesi joan zen arte, euskal abeslari ezagun baten kantaldiaren okasioaz baliaturik, eta baffle handietako batean gordeta. Ihesi joanez geroztiko hamabost
|
urte
inguru hauetan erregulartasunez iritsi dira argitaletxeetara eta bere izkribuak.
|
|
|
Euskal letren esparru ezagunean daramatzan hogeitsu
|
urte
hauetako emaitza oparoa da dagoeneko. Literaturaren arloan eskaini duen obrak gure garaiko euskal sortzaileen artean leku berezia izatera eraman du, hala kalitatez, kritikoen iritziz, nola irakurle kopuru eta salmenta kopuruei dagokienez.
|
|
|
Lan honen oinarri gisa erabili dugun inkestaren ondorioen bitartez badakigu Sarrionandiaren liburuak irakasleek 16
|
urte
bitarteko gazteentzat gomendatuenetakoak direla, bereziki gailentzen delarik urteak aurrera egin arren, Narrazioak liburuak izandako arrakasta handia, beste narrazioen aldean, eta olerki nahiz saiakera liburuak oso atzera uzten dituelarik. Gazteek, bestalde, irakurketa hori gustukoa dutela aditzera eman du era berean Mari Jose Olaziregik gazteen irakurketa zaletasunen inguruan egindako ikerketa eta inkesten emaitzak.
|
|
|
Lan honen oinarri gisa erabili dugun inkestaren ondorioen bitartez badakigu Sarrionandiaren liburuak irakasleek 16 urte bitarteko gazteentzat gomendatuenetakoak direla, bereziki gailentzen delarik
|
urteak
aurrera egin arren, Narrazioak liburuak izandako arrakasta handia, beste narrazioen aldean, eta olerki nahiz saiakera liburuak oso atzera uzten dituelarik. Gazteek, bestalde, irakurketa hori gustukoa dutela aditzera eman du era berean Mari Jose Olaziregik gazteen irakurketa zaletasunen inguruan egindako ikerketa eta inkesten emaitzak.
|
|
|
Ondorioz, euskal letren barrutian ari den hogei
|
urte
inguruko literatura arloko jardun honek Joseba Sarrionandia euskal literaturaren protagonista garrantzitsuenetako bat bilakatu du, irakurleen, kritikoen nahiz idazleen aukeraz.
|
|
|
Liburuaren hitzaurrean egileak poesigintzaren arloan sentitzen zuen deserosotasuna aitortzen zuen" errez idazten dira poemak, baina poesia ona idaztea gauzarik zailena da" eta, beharbada, horregatik esaten du bere obra hau" baino gordairu zaharren batean atxikitzekoa, berari eta adiskideei bakarrik dagokien lana" dela. Idazle gazte (23
|
urte
) apalaren oharrok gora-behera, funtsean literatur zereginaren arloan jarduterakoan anbiziotsu agertzen da. Narrazioak liburuaren" post scriptum" ean aitortzen duenez, euskera adierazkorrago eta literaturarako gaiago egitea da bere benetako lehia.
|
|
|
Garai honetako gertakizunetan batik bat bi espazio bereiz daitezke (Argentina eta Euskal Herria), eta hauetako bakoitzean gertatzen direnak garai batekin hertsiki uztarturik daude. Honela, Ameriketako pasarteak gutxi gorabehera 1925
|
urtean
koka ditzakegu (urte honen aipua egiten baitu), eta Euskal Herrikoak, berriz, Francoren garaitik gaur egun arteko epean. Ondorioz, askotan denbora espazioaren aipamenaren bidez egituratu dezakegu.
|
|
|
Garai honetako gertakizunetan batik bat bi espazio bereiz daitezke (Argentina eta Euskal Herria), eta hauetako bakoitzean gertatzen direnak garai batekin hertsiki uztarturik daude. Honela, Ameriketako pasarteak gutxi gorabehera 1925 urtean koka ditzakegu(
|
urte
honen aipua egiten baitu), eta Euskal Herrikoak, berriz, Francoren garaitik gaur egun arteko epean. Ondorioz, askotan denbora espazioaren aipamenaren bidez egituratu dezakegu.
|
|
|
Migel Anjel Mintegi: Udazkena(
|
urtearen
lehena eta azkena) (1991)
|
|
|
Udazkenean hasi eta udazkenean bukatzen den bidaia sentibera aurkezten du Mintegik
|
urtearen
lehena eta urtearen azkena sinbolizatzen dituen udazkenaren gainean. (...) Eta horretarako, nostalgiaz jositako liburu samurra dakar, udazkenetik udazkenera berezia izango den urte baten kontakizuna tarteko.
|
|
|
Udazkenean hasi eta udazkenean bukatzen den bidaia sentibera aurkezten du Mintegik urtearen lehena eta
|
urtearen
azkena sinbolizatzen dituen udazkenaren gainean. (...) Eta horretarako, nostalgiaz jositako liburu samurra dakar, udazkenetik udazkenera berezia izango den urte baten kontakizuna tarteko.
|
|
|
Udazkenean hasi eta udazkenean bukatzen den bidaia sentibera aurkezten du Mintegik urtearen lehena eta urtearen azkena sinbolizatzen dituen udazkenaren gainean. (...) Eta horretarako, nostalgiaz jositako liburu samurra dakar, udazkenetik udazkenera berezia izango den
|
urte
baten kontakizuna tarteko. (Egunkaria XI)
|
|
|
liburuzaina goiz batez T herrian bakarrik esnatzen da, eta herriko gainontzeko biztanleak desagertu direla ikustean, zoratzear dago. Azkenean, bere nobela idazteko liburutegitik zortzi
|
urtetan
ez ateratzea erabakiko du. Honela, hasiera eta amaierako bi ipuinek Berardoren istorioa kontatzen digute, eta beste guztiek Berardoren nobela amaigabearen zati lirateke.
|
|
|
Ondorioz, kronotopo determinatua darabil: lekuari dagokionez, narrazioak Gasteizen girotu dituela aipatu dugu, eta garaiari dagokionez 1937
|
urtetik
gaur egunera arteko bidaia egiten digu. Bestalde, denboraren iragaiteak dakartzan aldaketak ere azpimarratzen ditu.
|
|
|
Antzerki munduan ezaguna den Antton Lukuk bere lehen ipuinbilduma argitaratu zuen 1998
|
urtean
. Hamaika ipuin eskaini dizkigu Antton Lukuk liburu honetan.
|
|
|
Bide honetatik, liburuak idazle estatu batuar askok jorratutako ildoa gogorarazten digu Joxe Belmonteren lanak. Baina baita Katalunian genero horren inguruan azken
|
urteotan
egindako lan bikainak ere. Guztietatik ikasi du Belmontek, baina era berean bere estiloa ere landu du.
|
|
|
90eko hamarkadan idazle honen hiru ipuin bilduma eskuratu ahal izan ditugu. 1992
|
urtean
Eldarnioak lehen bilduma argitaratu zuen, eta ondoren, 1994 urtean estuki loturik dauden Zer gerta ere eta Ipuin arriskutsuak kaleratu zituen (ikus 4.3). 1999 urtean ere ipuin labur bat argitaratu zuen ipuin askeen atalean aipatuko duguna:
|
|
|
90eko hamarkadan idazle honen hiru ipuin bilduma eskuratu ahal izan ditugu. 1992 urtean Eldarnioak lehen bilduma argitaratu zuen, eta ondoren, 1994
|
urtean
estuki loturik dauden Zer gerta ere eta Ipuin arriskutsuak kaleratu zituen (ikus 4.3). 1999 urtean ere ipuin labur bat argitaratu zuen ipuin askeen atalean aipatuko duguna:
|
|
|
1992 urtean Eldarnioak lehen bilduma argitaratu zuen, eta ondoren, 1994 urtean estuki loturik dauden Zer gerta ere eta Ipuin arriskutsuak kaleratu zituen (ikus 4.3). 1999
|
urtean
ere ipuin labur bat argitaratu zuen ipuin askeen atalean aipatuko duguna: Gret.
|
|
|
Non personaiek sentitzen duten ihes egin beharra, funtsezko osagaia den. Izan ere, pertsonaia nagusiak, hoegeita hamar
|
urtetatik
berrogeitara bitarte horretan daudelarik, beren ohiko mundutik itzurtzeko grinak harrapatuta daude. Helduarora iritsi dira ia ia konturatu gabe, eta egoera horretan badirudi errealitatetik ateratzeko nolabaiteko bidea asmatu nahi dutela:
|
|
|
Gabiñak eleberri honen bidez 2004
|
urtera
garamatza. Gabiñak okerrera doan gizarte baten irudia eskaintzen digu:
|
|
|
Istorioaren iraupena ere zehazki adierazten da: 2004
|
urtean
hasi eta 2008 urteko gogoetekin amaitzen da. Gainera, 2004 urteaz aritzean iraganean dihardu, eta 2008 urtea aipatzean, aldiz, orainaldian.
|
|
|
2004 urtean hasi eta 2008 urteko gogoetekin amaitzen da. Gainera, 2004
|
urteaz
aritzean iraganean dihardu, eta 2008 urtea aipatzean, aldiz, orainaldian. Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko haien bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu.
|
|
|
2004 urtean hasi eta 2008 urteko gogoetekin amaitzen da. Gainera, 2004 urteaz aritzean iraganean dihardu, eta 2008
|
urtea
aipatzean, aldiz, orainaldian. Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko haien bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu.
|
|
|
Istorioa kronologikoki kontatzen bazaigu ere, pertsonaien berri emateko haien bizitzari buruzko zenbait pasarte aipatzean, denboran hainbat erretrospekzio egiten direla dakusagu. Bestalde, kontuan hartu genuke batzuetan narrazio luze baten bidez oso epe laburraren berri ematen dela, eta beste batzuetan, liburuaren amaieran, esaterako, orrialde batetik bestera
|
urteetako
aldea dagoela. Hau da, narrazioaren erritmoa aldakorra da.
|
|
|
Idazle bat, Rob (Robert Taylorren omenez), bere herrira itzultzen da 40
|
urteren buruan
, omenaldi bat egingo baitiote bertan: seme kuttun izendatu eta holako...
|
|
|
Data zehatzik aipatzen ez bada ere, pentsatzekoa da 1990eko hamarkadaren bukaeran kokatu daitekeela: 2000
|
urtea
iristear dagoela aipatzen du, hiriko giroa, Egin egunkaria aipatzen da...
|
|
|
Bestelako konparazioak entzun ditut han hemen: Espainia aldean orain
|
urte
batzuk modan egondako kronen mania, Italiako Gioventù Cannibale delakoa..." (Jakin 112)
|
|
|
Gerra zibila amaitu eta 15
|
urtera
, 1952ko negu hotzeko gau elurtsu batean, Bizkaiko kostaldeko herri batean, maki batek aspaldiko lagun eta adiskide duen kapitain baten etxeko atea jotzen du, eleberri honetan jasotako fikziozko gertaerei hasiera emanez. Gerran parte hartu ez bazuen ere, makien gora-beheretan nahastuko da aurrerantzean Onofre kapitaina eta, jende eta kontu berrien ezagupidea emateaz gain, bere burua hobeto ezagutzen eta ulertzen ere lagunduko dio berak nahi izan gabe egindako lotura horrek, nahiz eta bere buruaren ezagutzak ez duen, jakina, pertsonaia baikor bihurtuko.
|
|
|
Garai historiko honen berri emateko, noski, kronotopo determinatua darabil. Izan ere, gertaera hauek Mundakan kokatzen ditu; eta protagonistak 1571
|
urtean
jaio zela ere azaltzen digu. Ordutik aurrera denboraren tarte guztiak zehaztuak emango ditu.
|
|
|
Abertzaletasunaren gorazarre sentikorra da, dudarik gabe, egileak lan honen bidez egin diguna. Euskal Herriari hainbeste oinaze ekarri zion 1936ko gerran kokatua eta
|
urte
batzuk geroagoko ETAren sorrera garaiko, hain zuzen ere bigarren kontaketa batez lagundua. Garai ezberdinetan kokatuta ezezik era diferentetan kontatuta ere badauden arren, lotura estua dute elkarren artean bi kontaketa horiek:
|
|
|
Arestian aipatu bezala, 1996
|
urtean
Hiru egun Larburun eleberria argitaratu zuen. Liburu honetan, seminarista baten gogoetak dira mami nagusia.
|
|
|
Beraz, hiru egun horietan zehar dituen sentipen, oroitzapen, gogoeta,... kontatzen zaizkigu. Ostiraletik iganderako hiru eguneko iraupen hori 1962
|
urte
inguruan kokatzen da. Eleberri honetan ere Mujikak kokapen historikoari garrantzia berezia eman dio:
|
|
|
Jada 90
|
urterako
poesia jorratu izanagatik ezaguna zen Iñigo Aranbarrik hizpide dugun hamarkada honetan bere lehen eleberria argitaratu zuen: Emon biar yako.
|
|
|
Bestalde, Edorta Jimenezek kritikak liburu honi arretarik eskaini ez izana salatu zuen 1998
|
urtean
: " Kritikarik gabe igaro zela.
|
|
|
Nire irakurketak eta nire asmoak mundu onirikotik errealistago batera joan dira orain dela hiru edo lau
|
urte
Carver irakurtzen hasi nintzenetik. (Argia 1739)
|
|
|
Batetik, istorioak garai jakin batean kokatu ditu: pertsonaiak berak bere jaiotze data eta
|
urte
kopurua ezagutarazten dizkigu eleberriaren hasieran: narratzaileak 1502 urtean ekiten dio kontakizunari, 60 bat urte dituela.
|
|
|
pertsonaiak berak bere jaiotze data eta urte kopurua ezagutarazten dizkigu eleberriaren hasieran: narratzaileak 1502
|
urtean
ekiten dio kontakizunari, 60 bat urte dituela. Beraz, urte jakin batzuetan kokatzen ditu gertaerak:
|
|
|
pertsonaiak berak bere jaiotze data eta urte kopurua ezagutarazten dizkigu eleberriaren hasieran: narratzaileak 1502 urtean ekiten dio kontakizunari, 60 bat
|
urte
dituela. Beraz, urte jakin batzuetan kokatzen ditu gertaerak:
|
|
|
narratzaileak 1502 urtean ekiten dio kontakizunari, 60 bat urte dituela. Beraz,
|
urte
jakin batzuetan kokatzen ditu gertaerak: arteko epea izango dugu eleberri honetan kontagai.
|
|
|
Fernando Barrena Txalapartako arduradunak liburuaren aurkezpenean esan zuenez, belaunaldi baten islada da liburua, orain 40
|
urte
inguru dituen belaunaldiarena, hain justu. Autobiografikotik asko ei duen nobela hau, komentua, sexu grina, militantzia abertzalea, erbestea eta ekintza armatuaren inguruan hezurmamitua izan da, eta egileak, polemikoa izan daitekeela aurreratu zuen.
|
|
|
" Dakarren deskribapen soziologikoak mende ondar huntan gure alderdian egiten den literaturan oihartzun haundia badu. E. Etxamendi eta D. Landart, besteak beste, eremu hortan ari zaizkigu azken
|
urte
hauetan." (Maiatz 22)
|
|
|
Izan ere, 90eko hamarkadaren hasieran ekin zioten narrazioak idazteari X. Montoiak, E. Jimenezek eta L.M. Mujikak. Iñigo Aranbarrik, berriz, 17 Ikus Grial 140 aldizkaria, 1998ko abendua. hamarkadaren erdialdean ekingo dio narratiba argitaratzeari; eta azkenik, hamarkadaren azken
|
urtean
, 1999 urtean, alegia, M. Erzillak eta J.L. Otamendik argitaratu zituzten bere lehen narratiba lanak. Hortaz, azkeneko bi idazle hauen kasuan, ikustear dago narratibaren bidetik jarraituko dutenentz.
|
|
|
Izan ere, 90eko hamarkadaren hasieran ekin zioten narrazioak idazteari X. Montoiak, E. Jimenezek eta L.M. Mujikak. Iñigo Aranbarrik, berriz, 17 Ikus Grial 140 aldizkaria, 1998ko abendua. hamarkadaren erdialdean ekingo dio narratiba argitaratzeari; eta azkenik, hamarkadaren azken urtean, 1999
|
urtean
, alegia, M. Erzillak eta J.L. Otamendik argitaratu zituzten bere lehen narratiba lanak. Hortaz, azkeneko bi idazle hauen kasuan, ikustear dago narratibaren bidetik jarraituko dutenentz.
|
|
|
Gainera, flash moduko ipuin laburra deituriko joera (bi orrialde edo bakarrekoak) ere zabaldu da. Hartara, 1999
|
urtean
kaleraturiko Felipe Rius eta Javi Cilleroren bildumetan ugariak dira era honetako ipuinak.
|
|
|
Argitalpenak: 1991 Udazkena(
|
urtearen
lehena eta azkena), narrazioa, Kutxa.
|
|
|
Nolabaiteko muga bat jartzearren, 90
|
urtearen ondoren
lehen narratiba lanak argitaratu dituzten idazleak bakarrik izango ditugu hizpide, sarritan idazle ezagunagoen lanek idazle berri hauen lanak isilpean igaroarazi baitituzte. Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea.
|
|
|
Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz, datozen orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu
|
urtez
urte. Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere hartu ditugu kontuan:
|
|
|
Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz, datozen orri hauetan azken hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez
|
urte
. Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere hartu ditugu kontuan:
|
|
|
Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere hartu ditugu kontuan: honela, hurrengo zerrendan 90
|
urtea
baino lehen beste genero batean arituriko hainbat idazleren izenak ikusi ahal izango dira: hala nola, Luis Mari Mujika, Iñigo Aranbarri, Edorta Jimenez, Xabier Montoia, Jose Luis Otamendi, Manu Erzilla.
|
|
|
hala nola, Luis Mari Mujika, Iñigo Aranbarri, Edorta Jimenez, Xabier Montoia, Jose Luis Otamendi, Manu Erzilla. Hauek guztiek 90
|
urterako
jada poesiazko lanak argitaraturik bazituzten ere, beraien lehen hitz lauzko lana urte honen ondoren argitaratu izanagatik jaso ditugu zerrenda honetan.
|
|
|
hala nola, Luis Mari Mujika, Iñigo Aranbarri, Edorta Jimenez, Xabier Montoia, Jose Luis Otamendi, Manu Erzilla. Hauek guztiek 90 urterako jada poesiazko lanak argitaraturik bazituzten ere, beraien lehen hitz lauzko lana
|
urte
honen ondoren argitaratu izanagatik jaso ditugu zerrenda honetan.
|
|
|
2000
|
urtean
burutu ziren Euskal Kritikagintzari buruzko I. Jardunaldietan, Mari Jose Olaziregik kritikoak gutxiesteko joera egon badagoela adierazi zuen. Beraz, gutxiespen honi aurre egiteko, kritikaren beharra azpimarratu zuen literatur sisteman honek ekoizpen eta harreraren (irakurlearen) artean bitartekari egiten duela adieraziz.
|
|
|
Haatik, ezin dugu ahaztu euskal literaturaren inguruko kritika publikoa batik bat hamarkada honetan zabaldu eta garatu dela. Izan ere, 1990
|
urtean
Euskaldunon Egunkaria kaleratzen hasi zenetik (VII), egunkarietan euskal literatur lan gehienen berri ematen hasi dira, ordura arte lan batzuen kaleratzea ez baitzen aipatu ere egiten. Ordutik aurrera, pixkanaka gainerako egunkarietan ere euskal literaturari txoko txiki bat eskaintzen hasi dira.
|
|
|
Egunkarian gaur egun erreseinak larunbateroko Begia gehigarrian kaleratzen dira (IX), eta lehenago Liluratura gehigarrian. 1992
|
urtean
bai El Diario Vascon eta bai Egineko Liburuak gehigarrian hasi ziren euskal literaturari txokotxo bat eskaintzen. Egineko gehigarria gerora Igandegin() deitu zen.
|
|
|
Gara sortu zenean, 1999ko urtarrilaren 30ean, Mugalari gehigarrian argitaratzen hasi ziren literaturari buruzko iruzkinak. Deian, bestalde, 1994
|
urtean
aurkitu ditugu lehen iruzkinak hasieran Igandeia() gehigarrian, gerora Ortzadar (1997) gehigarrian; eta El Correo Españolen 1996tik aurrera asteazkeneroko Territorios gehigarrian (III). Azkenik, El País egunkarian 1999 urtean hasi ziren euskal literaturako liburuen erreseinak kaleratzen.
|
|
|
Deian, bestalde, 1994 urtean aurkitu ditugu lehen iruzkinak hasieran Igandeia() gehigarrian, gerora Ortzadar (1997) gehigarrian; eta El Correo Españolen 1996tik aurrera asteazkeneroko Territorios gehigarrian (III). Azkenik, El País egunkarian 1999
|
urtean
hasi ziren euskal literaturako liburuen erreseinak kaleratzen.
|
|
|
Honen guztiaren berri emateko lantxo hau lau ataletan banatu dugu: lehenik, bilduriko kritikaren zerrenda jaso dugu
|
urtez
urte; bigarrenik, hamarkada honetako eleberri eta ipuin bilduma batzuen iruzkinak eskaini ditugu; hirugarrenik, hamarkadaren ikuspegi orokor bat emateko asmoz, azken ohar orokor batzuk bildu ditugu; eta azkenik, eranskin labur bi atondu ditugu: batean idazleen gaineko datuak batu ditugu, eta bestean, literatur kritikaren inguruko hainbat terminoren azalpen labur batzuk eskaintzen dira, iruzkinetan erabilitako terminologia ezezaguna zaionari laguntzeko xedearekin.
|
|
|
Honen guztiaren berri emateko lantxo hau lau ataletan banatu dugu: lehenik, bilduriko kritikaren zerrenda jaso dugu urtez
|
urte
; bigarrenik, hamarkada honetako eleberri eta ipuin bilduma batzuen iruzkinak eskaini ditugu; hirugarrenik, hamarkadaren ikuspegi orokor bat emateko asmoz, azken ohar orokor batzuk bildu ditugu; eta azkenik, eranskin labur bi atondu ditugu: batean idazleen gaineko datuak batu ditugu, eta bestean, literatur kritikaren inguruko hainbat terminoren azalpen labur batzuk eskaintzen dira, iruzkinetan erabilitako terminologia ezezaguna zaionari laguntzeko xedearekin.
|
|
2001
|
|
|
2 Isiltasun hori nobelagintzari dagokio, noski. Izan ere, deigarria da azken
|
urteotan
(ikus bibliografian) idazle honek eginiko hainbat lanek (nobelei hitzaurreak, hitzaldiak, egunkarietako artikuluak...) Ramonek aspaldian zuen jarrera etetea. Idazleak argitaraturiko artikulu eta lanetan ikusten denez, jarrera askozaz ere publikoagoa edo erakutsi du Ramonek azken garaiotan eta, zentzu honetan, garai bateko konpromiso kulturalaren oihartzunak dakuskigu.
|
|
|
Lehenengo argitalpenetik hogei
|
urte
pasa diren honetan, nekez aurkituko dugu 100 metro irakurri ez duen euskal literaturzalerik. Nobelak orain artean izan dituen hamar argitalpenak edo lau itzulpenak geurean titulu bakanen batzuk izan duten arrakastaren lekuko ditugu.
|
|
|
Norberaz hitz egitea zilegi bada, gogoan dut oraindik nobela hau eskuratu nuen estraineko aldia: artean 14
|
urte
besterik ez genuen eta, jakina, eskolakumeak ginen.
|
|
|
100 metrok, ezer baino lehen, plazerezko irakurketa agortezinak eragin ditu gugan. Alabaina, J.L. Borgesen Pierre Ménard en antzera,
|
urteen buruan
nobela bera modu berean ezin dela irakurri ohartuz joan gara: batetik, nobela honek barneratzen duen eskaintza literarioa oso aberatsa delako; bestetik, irakurketa bakoitzean elkarrizketa sortzailean murgiltzen garelako, irakurleon ardura testuaren gune desberdinetara bideratzen duen elkarrizketa, hain zuzen.
|
|
|
Mukarovsky txekiarrak ulertzen zuen moduan ulertua) Saizarbitoriaren nobelen kontamolde berritzaileen abaroan zehaztu zuen. Esperimentazio garaiak izan ziren euskal literaturan, eta poesiaren baitan XX. mendean B. Atxagaren Etiopia (1978) libururaino egin zen etengabeko bilakaera literarioa, euskal nobelak
|
urte
gutxiren epean egin zuen. Saizarbitoriaren 100 metro nobelatik Ene Jesus nobelaraino dagoen aldaketa poetikoa, mende honetan abangoardien ostean 50eko hamarkadako kontamolde posmodernoetara dagoenaren pareko da.
|
|
|
Baina, batez ere, Egunero hasten delako k voyeur bihurtu gintuela esango nuke eta oraindik ere: " Gisèle Sergier,
|
urte
, kirrua, begi urdinak, luzea, eta mehea. Dena.
|
|
|
Bonboi bat." irakurtzen dudanean geniala iruditzen zaidala. Genialak iruditu zitzaizkidan moduan,
|
urte
batzuk beranduago, nire voyeur maitatuenaren, Marguerite Durasen, deskribapenak.
|
|
|
Gaurtik begiratuta, ezinukatuzkoa da Saizarbitoriaren lehenengo nobelak euskal nobela modernoaren kanona definitu zuela. Bere" erruz" nobela esperimentalaren ereduaren arabera zehaztu zen gure nobelagintza modernoaren hastapen puntua, eta ez,
|
urte
batzuk lehenago, 1957an hain zuzen, euskal nobelako lehenengo heroi problematikoa aurkeztu zigun nobela existentzialistaren arabera. Kanon literarioaren berme garrantzizkoenetakoa izan ohi den instituzio akademikoak, eta konkretuki, 80ko hamarkadan sendotu ziren Euskal Filologia ikasketek, onartu zuten Saizarbitoriaren ekarpen literarioa.
|
|
|
Halako zerbait eman nahi izan dit aditzera berriki Donostiako udal bibliotekari batek Joyce-ren Ulysses ekin bere liburutegian gertatutakoa aipatu didanean. Dirudienez, zortzi
|
urtetan
hogeita hiru irakurlek edo eraman omen zuten nobela etxera, baina azken irakurlea bakarrik ohartu omen zen liburutegiko aleak zituen orri txuri ugariez. Horrelakoak entzun ondoren, Harold Bloom ek" irakurketa zailaren plazerra" deritzona etorri zait gogora, liburuaz gozatu gabe, euren denbora jokabide absurdo horretan xahutzeko prest daudenek burutzen duten irakurketa antzua.
|
|
|
Bere hurrengo nobela noizko zen galdetuz behin eta berriro gogaitu dugun nobelagile honek,
|
urteak
daramatza ditxosozko liburuaren gaineko espekulazioei aurre eginez. Lagun batek gogorarazten zidanez, dagoeneko 1984ko Durangoko Azokan nobela honen argitalpenik ezak sortutako hutsuneaz hitz egiten zitzaigun (edo gogoratu, bestela, autoreak berak telebistako programa batean iragarritakoak edota, adibide bakar bat aipatzearren, 1986ko elkarrizketa batean (Argia, 1100 zb, 1986ko apirilaren 20koa argitaratzear zegoen nobelaz esandakoak).
|
|
|
Dudarik ez dago, euskal narratibaren historian, eta bereziki nobelagintzarenean," inflexio puntu" bilakatu direla. Gogoratu, bestela, 100 metro izan zela gaztelaniara eta ingelerara itzuli zen lehenengo euskal nobela, edo nobela hau izan dela
|
urte
askoan argitalpen gehien eduki duena. " Klasiko" adjektiboa guztiz egokia dateke oraindik egungo irakurleari erakargarriak egiten zaizkion nobela hauek definitzeko.
|
|
|
Alabaina, eztabaidaren garrantziaren froga handik hamar
|
urtera
, 1986an, Txuma Lasagabasterrek Antología de la narrativa vasca actual (Bartzelona: Edicions del Mall) argitara eman zuenean esandakoek ematen digute.
|
|
|
Oraintxe hogei
|
urte
bete dira, irailaren 27an, Juan Paredes Manot" Txiki" eta Anjel Otaegi Etxeberria, FRAPeko beste hiru kiderekin batera afusilatu zituztenetik. Eta Saizarbitoriaren nobelan gertakizun horren inguruko datu zehatz ugari ematen bada ere (sumarioko eta egunkarietako testuen etengabeko aipamena dago), helburua ez da dokumentu historikoa egitea," guztiok ezagutzen dugun historiaren" alderdi ezkutua argitzea baino.
|
|
|
Talde honetako zenbait kidek, aktiboki" konprometituta" egon zirenak (Abel Osa, Jon Igartua eta Iñaki Abaitua bera mezulari kontuetan),
|
urteak
aurrera joan ahala, ikuspuntu desberdinez ikusiko dituzte garai haiek:
|
|
|
|
Urte
batzuk geroago, 79 edo 80ko neguanordurako itzulia zen Madrilen bizitzera, garai hartan desenkantoari buruz hain ugariak izan ziren nobela haietako bat bidaliko zion, eskaintza nostalgiko batekin, eta pasarte luze bat azpimarratua zuela. " Iraultza ez zen aukera gisa sentitzen" zioen gutxi gorabehera pasarteak," esentzia gisa baizik; edo iraultzaile zinen, eta orduan iraultzaile buruaz pentsatu eta iraultzaile bihotzaz sentitu behar zenuen, edo ez zinen, baina orduan izan nahia baino ez zen geratzen, eta ez izatearen kulpa behin eta betikoa".
|
|
|
Garaiak aldatu direla guztiz adierazgarria suertatzen da nobelan ematen zaizkigun zenbait daturi esker: zazpi
|
urteren buruan
lagunak Juliaren etxean elkartzen direnean euren arteko harremanak, aukera politikoak desberdindu ahala, zaildu egiten dira. Zail bihurtzen da politikaz lasai hitz egitea eta Jon Igartua bezalako pertsonaia bat Kongresurako zerrendatan bigarren aurkezteak zeresanik sortzen du. Egoera sozio-politiko horren erakusle nabarmenena:
|
|
|
Zutabe nagusia eta nobelan adiera sinboliko izugarria duena, 13arekin lotutako data zerrendak osatzen du: 1936ko irailaren 13an sartu ziren erreketeak Donostian Ategorrieta gainetik okupazioa burutuz (55..); ia hirurogei
|
urte
beranduago, irailaren 13an, haserretu ziren protagonista eta bere emaztea azkenengoz eta egun berean ezagutu zuen senarrak Bioleta (58). 1936ko otsailaren 13koa da, halaber, Mikele de Abando eta protagonistaren aita azaltzen diren argazkia (eta gerora esango denez, Bioletaren ama egun horretako harremanen fruitu da); 1936ko uztailaren 13a da Calvo Sotelo hil zuten eguna,...
|
|
|
Florak Artetaren koadro batetik irtendakoa badirudi (13), Mikele Emakume Abertzaleen Batza zelakoaren (103) kide aktiboa dugu, Lauaxeta, Aitzol edo Orixe tartean, Euskal Herri osoan mitinak ematen dituena. Hogeita hamalau
|
urtekin
, lepoko orezta kausa hiltzen den pertsonaia honen izenak, Emakume Abertzaleen Batza zelakoan bazkide kopuru handiena izan zuenari, Abandokoari hain justu, egiten dio erreferentzia.
|
|
|
R. Saizarbitoriaren belaunaldiari" 64ko belaunaldia" deitu izan zaio,
|
urte
horretan argitaratu baitzuen Gabriel Aresti poeta bilbotarrak() Harri eta Herri ezaguna, eta euskararen batasuna bultzatu zuen Baionako Biltzarra ere urte horretan izan baitzen.
|
|
|
R. Saizarbitoriaren belaunaldiari" 64ko belaunaldia" deitu izan zaio, urte horretan argitaratu baitzuen Gabriel Aresti poeta bilbotarrak() Harri eta Herri ezaguna, eta euskararen batasuna bultzatu zuen Baionako Biltzarra ere
|
urte
horretan izan baitzen.
|
|
|
Guztiarekin ere, garai oso nahasia izan zela esan behar dugu eta horrela,
|
urteetan
lan gatazkatik frankismoaren aurkako borrokara pasa zirela euskal herritarrak. Erregimenaren azken garaietan langile mugimendua areagotu egin zen.
|
|
|
•
|
Urte
horietan sendotu eta ugaritu ziren urte batzuk lehenago etxe partikularretan eta klandestinitatean sortu ziren ikastolak. 1960an 60 ikasle bakarrik bazebiltzan ikastoletan, 1978 ikasturterako 53.268ra igo zen kopurua.
|
|
|
• Urte horietan sendotu eta ugaritu ziren
|
urte
batzuk lehenago etxe partikularretan eta klandestinitatean sortu ziren ikastolak. 1960an 60 ikasle bakarrik bazebiltzan ikastoletan, 1978 ikasturterako 53.268ra igo zen kopurua.
|
|
|
• Euskal liburugintzari dagokionez, 1960
|
urteetan
argitaratzen zen% 41,50a literatura zen (lehenengoz liburu erlijiosoari protagonismoa kenduz). Datuok ikusita, euskal liburu funtzionalaren aldeko apustua egin zuten garaiko argitaletxeek eta bereziki, irakaskuntzaren aldekoa.
|
|
|
Ingurune honetan, euskal argitaletxe berriak (Etor, Gero, Lur,...) eta lehenago sortutako aldizkariak (Jakin, Zeruko Argia, Anaitasuna,...) sendotu egin ziren. Dakusagunez, berrikuntza garaiak dira, besteak beste, lehenago aipatu dugun G. Arestiz gain, K. Mitxelena filologo ospetsuak() edo J. Oteiza (1908) eskultore ezagunak eragindako berrikuntza
|
urteak
, hain zuzen.
|
|
|
Éditions de Minuit argitaletxearen inguruan bildu ziren idazleok, istorioak kontatzearen ezintasuna defendatzen zuten. R.M. Albérès kritikoaren aburuz, Nouveau Roman delakoak
|
urteetan
iraun zuen eta edukia/ forma arteko bereizketa gaitzetsi zuen. Egile hauen iritziz, gizakia mundu absurdoan bizi da, gero eta ilunagoa eta ulergaitzagoa bihurtu zaion munduan.
|
|
|
Abortoa Frantzian 1975 arte legeztatu ez bazen ere (Espainian 1985 arte), guztiz esanguratsua izan zen 1972an Bobigny-n egin zen epaiketa, zeinetan Gisèle Halimi abokatu ospetsuak Michèle Chevalier gaztearen kasua defendatu baitzuen. Saizarbitoriaren nobelako protagonista hiru
|
urte
lehenagokoa bada ere, ezin esan irakurlearen begietara izenaren aukeraketa axalekoa suertatzen denik.
|
|
|
Aipatutako hari tematikoez gain, nobelan egiten diren erreferentzia literario eta filosofikoak azpimarratu nahiko genituzke. J. Prévert poeta surrealista (1997: 67) edo A. Huxley (1997: 143) idazlearekin batera, J.P. Sartre (1997: 101) eta M. Heidegger (1997: 104) filosofo existentzialistak aipatzen dira, 60ko hamarkada amaitzera zihoan
|
urte
haietan jarraitzaile ugari zituzten izenak, ezbairik gabe.
|
|
|
Mugimendu honetan barneratzen diren idazleek hizkuntza optiko eta guztiz deskribatzailea erabili zuten beraien nobeletan eta Fenomenologiaren ideiak bere eginez, gizakia eta mundua aldentzen duen oro deuseztatzea bilatzen zuten. Horregatik, ez da sinesgaitza suertatuko Nouveau Roman eko egile asko 50eko hamarkadaren azken
|
urteetan
indartu zen Nouvelle Vague mugimendutik hurbil ibiltzea, eta hori horrela izanik, zenbait idazlek, A. Robbe Grillet eta M. Duras-ek kasu, ciné roman direlakoak plazaratzea 60ko hamarkadan. Adibide gisara, hortxe dauzkagu Robbe Grilleten L´Année dernière à Marienband (1961) eta L´Immortelle (1963) nobelak, ekintza narratiboak ikuspuntu zinematografikoz aurkezten dituztenak.
|
|
|
Gaurtik begiratuta, benetan aipagarria deritzogu Saizarbitoriak
|
urte
gutxitan egindako bilakaera literarioari. Bere lehenengo hiru nobelak Flaubert-ekin hasten den idazketaren hausnarketa helburu duen nobelagintzatik gertu egon arren, bada jauzi estetiko nabarmenik Egunero hasten delako eta Ene Jesus-en artean.
|
|
|
Oroimenaren zutabe nagusia, eta nobelan adiera sinboliko izugarria duena 13arekin lotutako data zerrendak osatzen du: 1936ko irailaren 13an sartu ziren erreketeak Donostian eta Ategorrieta gainetik okupazioa burutu; ia hirurogei
|
urte
geroago, irailaren 13an, haserretu ziren protagonista eta bere emaztea azkenengoz eta egun berean ezagutu zuen senarrak Bioleta. 1936ko otsailaren 13koa da, halaber, Mikele de Abando eta protagonistaren aita azaltzen diren argazkia (eta gerora esango denez, Bioletaren ama egun horretako harremanen fruitu da); 1936ko uztailaren 13a da Calvo Sotelo hil zuten eguna,...
|