|
2003
|
|
|
Eta aitortza horri loturik, protagonista politiko berri horri, hots Nazioari edo Herriari, bere behinolako aurrekari historiko gloriosoak gogora ekarri nahi izan zitzaizkion, Numancia, Sagunto, Viriato, Pelayo eta halakoak aipatuz. Ohargarria da, hala ere, Álvarez Junco k mito historiko mobilizatzaile hauen erabilera soilik liberalengan seinalatzea; aldiz karlistek (lehen gerran behintzat) ez omen zuten gisa bereko historia nazionalik sustatu, nahiz herritar asko aldeko zituzten, karlistentzat protagonista politikoa ez baitzen
|
herria
edo nazioa, erregea baizik (Álvarez Junco, 2001: 363).
|
|
|
Ez dugu lehen karlistadako bertsoen artean, aipu historiko gehiagorik aurkitu.
|
Herri
mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa). Beraz nolabaiteko ikasketadun bertsolariek egindako historia aiputxo pare bat baino ez ditugu aurkitu.
|
|
|
Lehen esan dugunaren ildoan, Iztuetak herritar euskaldunei protagonismoa aitortzen zien, eta eskubidedun subjektu gisa beren historia ezagutarazi beharra zekusan. Propioki euskaldunentzako diskurtso historiko berezitu bat sortu barik, Probintziaren bizitza publikora, diskurtso historiko ofizialera inkorporatu nahi zituen herritarrak, baina
|
herri
hizkuntzan egindako narratiba baten bidez. Gainera Gipuzkoako biztanle hauen hizkuntza eta Probintziaren etorkizuna estuki loturik ikusten zituen:
|
|
|
Gerrez gain,. Guipuzcoatarrac itsasoz sarritan eguindaco azaña gogoangarriac? ere aipatzen zituen (Elkano etab.). Baita Gipuzkoako
|
herri
guztiak banan banan errepasatzen ere, bertako pertsonaia historiko ospetsuen berri emanez.
|
|
|
Iztuetak bere historia argitaratu eta handik sei urtera, 1853an, Jean Martin Hiribarren() lapurtar erretorak84 Escaldunak: Iberia, Cantabria, Eskal Herriac, Eskal
|
Herri
bakhotcha eta hari darraicona 5000 bertso lerrotako poema liburua argitaratu zuen (240 orrialdetan). Olerki luze hau, Koldo Mitxelenak zioenez, ez zen konposaketa epiko edo epopeia bat.
|
|
|
Gutic yakin
|
herrian
nondic heldu diren,/ Cer eguin duten aitec hemen egoteco,/ Bere sor lekhu maiten harmez beiratzeco. [...]
|
|
|
Iztuetaren kondaira uniprobintzialarekiko aldea nabaria da. Aurreko ataletan aipatu dugun Iparraldeko historiografiak, Euskal
|
Herri
mailako ikuspegia sortzen nahiko arrakasta izan zuela ikus daiteke. Oihenart, Bela edo Sanadon ez gain, Hiribarrenek bere garaiko Iparraldeko historialariengan ere ikusiko zuen hau.
|
|
|
Xaho zuberotarra(), errepublikar eta iluminista, euskal erromantizismoaren aitatzat hartzen da. Xahok, Anton Abadia() irlandar zuberotar zientzilariarekin batera, Études grammaticales sur la langue euskarienne idatzi zuen 1836an, zazpi uskal
|
herrietako
uskalduner, eskainiz.
|
|
|
eskainiz. Urte batzuk geroago, 1847an, Xahok, Henri Beltzuntzeko jauntxoarekin batera, Histoire des basques bat osatu zuen, Euskal
|
Herri
osoa, zazpi probintziekin, barne hartuz. Lan historiografiko gisa aski topikoa izan arren (kantabrismoa, iberismoa,...), Hiribarrenen lanerako erreferente izan zela pentsa daiteke (erkaketa sistematiko bat egitea interesgarria litzateke).
|
|
|
Eredu horiekin, Hiribarrenek Euskal
|
Herri
mailako diskurtso historiko bat osatu zuen, edukia gauza askotan Iztuetaren antzekoa izaki. Izan ere, Hiribarrenek, Iztuetak bezala, euskaldunen inguruko ohiko diskurtso historikoa errepikatzan zuen:
|
|
|
(Antzinaroko gerrei dagokiena), III. kapitulua. Escal Herria? (Antzinaroan hasi baina bereziki Erdi Aroan eta zehazki Nafarroako erreinuaren sorreratik 1512 urteko konkistara hedatzen dena, zazpi probintziak erreinuaren parte gisa batera tratatuz), IV. Kapitulua. Escal
|
Herri
bakhotcha? (1512tik aurrerako epean probintzia bakoitza banan aztertuz).
|
|
|
Ez da gauza bera gertatzen Hiribarren-ekin: honentzat nafar erregeak sorrera bertatik Euskal
|
Herri
osoko errege ziren (adib. –Laugarren erreguea Escal Herrietan/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan?
|
|
|
honentzat nafar erregeak sorrera bertatik Euskal Herri osoko errege ziren (adib. . Laugarren erreguea Escal
|
Herrietan
/ Sancho Garcis, sorthua egun gogorretan? 1277 bertsoa), eta haien erreinuan batuta, populu bera ciren escaldun guciac?
|
|
|
–Pelayo ta Anfonso, k/ zituzten [mairuak] beldurtu/ danakin amaitzera/ oraintxe goaz gu?. 99 Beraz, bertsoen bidez, XIX. mendean herritarren artean zabaltzen ari zen euskal kontzientzia historikoa ez ezik, espainiar eta frantses kontzientzia historikoaren hedapena ere beha daiteke. Alta susmoa dugu kontzientzia historiko hauek, euskal zein espainiar, ez zirela larregi zabaldu
|
herri
mailan.
|
|
|
esatean bere burua euskaldun gisa agertu eta euskaldungoak egokitze kultural bat egin beharra (idazkerara heltzea) eskatzen zegoen, atzean ez geratzeko. Leizarragak kontzientzia bide zuen, maila idatzira igaro ezean,
|
herri
bat ahozko tradizioekin eta usadioekin soilik, ez zela gainerako nazio modernoen mailan geratzen, baizik azpirago, basati mailan. Hortik euskal kalbinistek testu idatziei garrantzia handia ematea.
|
|
|
Izan ere, Goihenetxek dioskunez, Ernazimenduan,
|
herri
hizkuntzek, monarkia eta erakunde batzuekin aliaturik egin zuten beren kultur garapena, historia, geografia eta linguistika biltzen zituen prozesu bat hasiz (akademien, unibertsitateen, gramatikarien, eta erakundeen bidez). Hau da, kultura jasoa, tartean historiografia?
|
|
|
Goyhenetchek Leizarragaren atzean ikusten duen obra kolektibo izaera, ikerketa berriak berretsi dute, non argi ikusten den nafar errege erreginen bultzadaz egin zirela
|
herri
hizkuntzetarako itzulpenak (ikus P. Urquizu 2000: 142, bertan erreferentzia gehiago aurkituko dira)
|
|
|
Compendio Historial obran, euskaldunak eta beren historia Monarkia haren baitan kokatzen ziren, modu berezi eta pribilegiatuan, bai, baina ez era zentral batean. Ez zen euskaldunek euskaldunei zuzenduriko narratiba, Iberiar Penintsulako gainerako
|
herriekin
konpartitu nahi zuten narratiba baino.
|
|
|
–Ezta hil oraino Valentin de Domesaing, de Moneins, Iaun handy, Capitain çuhur, coraios haren memoria actione ederric, eta sainduric eguindu harc ere, Charles Françiaco erregue içen hartaco bederatçu garrenaren pian, eliça saindiaren, bere resumaren, bere erreguiaren, bere
|
herriaren alde
eta favoretan, eresiaren, eta huguenauten [protestanteen] contra? 25
|
|
|
Diskurtso kantabrista, Hegoalde eta Iparralde, Euskal
|
Herri
osoan azaltzen zaigu. Eta XVI. mende bukaeratik XIX. menderaino erabat nagusi izan zen.
|
|
|
Manex Goihenetxek erakutsi duenez, Ipar Euskal Herrian, XVI. mendetik Frantses Iraultzara arte, liburu gehiago argitaratu ziren euskaraz frantsesez baino (90 euskaraz, 73 frantsesez eta 9 beste hizkuntzatan). ...ingurukoa zen (90 liburutik 83), frantsesez orotariko gaiak lantzen ziren bitartean (literatura, zientziak, testu juridikoak, historia lanak,...). Epealdi horretan, Manex Goihenetxeren arabera, euskaraz ez zen propioki historia generoko lanik argitaratu (ikusi ditugun zeharkako historia aipamentxoak, eta eskuizkribu mailan geratu zen Etxeberri Sarakoaren testua albo batera utzita). 38 Hego Euskal
|
Herrirako
, gisa bereko inbentario zehatzik ezagutzen ez badugu ere, dudarik gabe, hemen ere, XVI XVIII. mendeen artean, euskarazko argitalpen praktikoki guztiak erlijio arlokoak izan ziren. Kontraerreformako Eliza katolikoak, protestantismoaren mehatxua ikusi ostean, serioago hartu zuen herritarren hezkuntza erlijiosoa.
|
|
|
Hola, Agustin Kardaberaz gipuzkoar jesuitak(), hainbat dotrina eta debozio liburu publikatzeaz gain, Santucho gazte biren S. Luis eta S. Estanislaoren miragarrizco bicitzaren berri onac (1764), eta S. Isidro Achurlari, ta bere Emazte Doña Mariaren bicitza (1766) argitaratu zituen. Idatzita utzi zituen ere Ama veneragarri Josefa Sacramentu guciz santuarena ceritzanaren vicitza eta vertuteac; eta Azpeitico
|
erri
chitez noblearen Gloria paregabeac edo Aita San Ignacioren bicitza laburra, baina argitaratu gabe. Bestetik Joakin Lizarraga Elkanoko nafar apaizak(), S. Francisco Xavierren Bicia eta Jesu Cristo, Maria eta santuen bicitzac idatzi zituen, hauek ere argitaratu gabe geratuz.
|
|
|
Ez, demagun, euskal historiarik. Ahozko eta tokian tokiko memoria kolektibo txikiak albo batera utziz (norbere
|
herriko
gertaerenak, eskualde mailakoak, etab.), euskaldun gehienentzat iraganari buruzko kontakizun ezagun bakarra Elizak irakatsitakoa zen. Hori erakusten digute pastoralek.
|
|
|
Caro Barojak ere aipatu izan du (1981) Larramendiren lexikoa oso ondo egokitzen dela garaiko errealitate historikora, eta beraz ez dela baztertu behar guztia asmatua ez izatearen aukera (Caro Barojaren iritzi horren inguruan ikus halaber artikulu honetako 102 oharra). 44 Larramendiren eraginaz eta Ipar Euskal
|
Herriko
egoera berdintzeko saioaz ikus X. Altzibar (1997: 46) eta Oyharçabal (2001a:
|
|
|
Izan ere Egiategik euskal kontzientzia identitario argia zuen (nahiz hau Frantziako monarkian txertatu). Hola, bere Euskal
|
Herri
kontzepzioak, bi Nafarretako, Lapurdiko, Züberoako, Gipuzkoako, Bizkaiko ta Alabako, euskaldunak hartzen zituen56 Zerabiltzan erreferentzia historikoak ere tradizio kantabristakoak ziren, eta labur labur izan arren han hemenka azaldu zituen.
|
|
|
Euskal
|
Herrira
egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein herritan, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak.
|
|
|
Euskal Herrira egin nuen bidaian neure buruari jarri nion xede nagusietako bat oraindik bizirik iraun zezaketen hondar historiko zaharrenak bilatzea izan zen, baita biztanleriaren antzinako egoeraren aztarnak aurkitzea ere, dela tradizio zaharren bitartez dela kantu nazionalen bidez. Alta, laster galdu nuen ezer garrantzitsurik aurkitzeko itxaropena. Baliteke, beste ezein
|
herritan
, aurreneko kristau biztanleen gaizki ulerturiko zelu erlijiosoak ez suntsitzea herrialde honetan adina behinolako paganismoaren hondarrak. Ezin lor daiteke antzinako euskaldunen konstituzioaren, erlijioaren edo usadioen ideiarik eskasena ere, eta iragan garaietako hondar kaxkarren batzuk apenas gorde diren hizkuntzan, hilabeteen eta astegunen izen indigenetan, izen propio gutxi batzuetan (zeren santu izenek ordezkatu dituzte gehienak), dantzetan eta ipuin tradizionaletan.60
|
|
|
Eta Eliza ez zen historia irakasteaz arduratzen. XIX. mende hasieran herritar apalek beren
|
herriaren
iraganaz diskurtso historikorik ez ezagutzea, ez dugu berez euskaldunon berezitasuna dela pentsatu behar. Garai hartako Europan, nekazarien eta beste klase apalen artean, gutxi izango ziren beren herrialdearen iraganaz (historia idatziak kontatzen zuen hartaz) berririk zutenak.
|
|
|
Zeren erdaldun herritar apalentzat historia lanik ez produzitu arren, idatzi idazten ziren historia lanak erdaraz (goi klaseentat). Aldiz euskararen egoera diglosikoan, Euskal
|
Herriko
goi eta erdi klaseak erdaraz alfabetaturik zeudenez, euskaraz idaztekotan herritar apalentzat idazten zen, eta haientzat ez bazen historia lanik idazten, ez zen euskarazko historia lanik inorentzat idazten. Eta hola, euskarazko historiografiaren agerpena, historia gaiak herritar apalei begira idazteari loturik zegoen.
|
|
|
XIV XV. mendeetako bando gerren gertaerek ere hainbat kantu sortarazi zituzten. Euskarazko kontapoesiak, kantu epikoak eta emakumezkoen hileta eresiak, maiz gertaeren unean sortu arren (eta beraz iragana barik garaiko momentua oroitarazteko asmoz),
|
herri
tradizioan zenbait belaunalditan zehar mantentzean, azkenean ahozko nolabaiteko historiografia itxura hartu zuten.14. Ahozko historiografia, genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako herri literaturaren bidez egundaino luzatu da.
|
|
|
Euskarazko kontapoesiak, kantu epikoak eta emakumezkoen hileta eresiak, maiz gertaeren unean sortu arren (eta beraz iragana barik garaiko momentua oroitarazteko asmoz), herri tradizioan zenbait belaunalditan zehar mantentzean, azkenean ahozko nolabaiteko historiografia itxura hartu zuten.14. Ahozko historiografia? genero hau, genero literario gisa, geroagoko bertso eta bestelako
|
herri
literaturaren bidez egundaino luzatu da. Baina kantu zaharrenen lekukotasun gorde badugu, ez da izan haien memoria mendetan eta mendetan etenik gabe ahoz mantendu delako, baizik poesia hauek une desberdinetan idatziz jaso zirelako, hasi Garibaik XVI. mendean bildutako kantuetatik eta buka XX. mendean Antonio Zabalak egin dituen bertso bilketetan.
|
|
|
Nolanahi ere, poesia hauek idatziz jaso arren, normalean, jatorriz ahoz erabiltzeko sortu ziren (salbuespena XIX. mendetiko bertso-paperak izan litezke). Hein horretan kantu eta ahozko
|
herri
legendak, ez lirateke historiografia, geroago haiek idatziz jartzea ekintza historiografikotzat har badezakegu ere. Erdi Aroa amaitzean bazirudien euskarazko kultura eta erdarazkoa bakoitza bere bidetik zihoazela, bata soilik ahoz eta bestea maila idatzian ere garatuz.
|
|
|
Eta hori izan da, hain zuzen, euskaldunen gainean mendetan zehar mantendu den topiko ohikoenetako bat: hizkuntza berezi bat, ahozko kultura bat eta beste hainbat usadio eta ezaugarri izan arren, euskaldunak idatzirik gabeko eta beraz historiarik gabeko
|
herritzat
hartu izan dira.
|
|
|
Aro Berriaren hasieran, inprentaren agerpenarekin eta Ernazimendu giroan
|
herri
hizkuntzak birbaloratzearekin, gauzak aldatzen hasi ziren. Bernard Etxepare Nafarroa Behereko apaizak, 1545 urtean Linguae Vasconum Primitiae. Euskaldunen hizkuntzaren hasikinak?
|
|
|
Bertan erreferentzia historiko zehatzik egiten ez den arren, bai goraipatzen dela iraganeko euskaldun ideal bat, egungo herritarrei haren bidea eredu gisa erakusten zaiela: , gabiltzan beti zuzen/ ta sendo fedean/[...] Ez alean guk galdu/
|
erriko
legea/ eta antxinatik dogun/ geure euskerea/ gogoan beti euki/ lenengotik ona/ sartu ez dala arrotzik/ aginetan ona.? 61 Bertso tradizionalista bat da, nolabaiteko ikasketadun bizkaitar batek egina, eta duda gabe Antzinako Erregimeneko historiografia apologetikoak sortutako euskaldun arketipoa jaso eta herritar apalei zabaldu nahi diena (euskalduna inoiz ez dutela arrotzek menperatu, euskara oso ...
|
|
|
Batetik erdaraz sorturiko euskal diskurtso historikoekiko menpekotasuna. Etxeberri Sarakoaren lana, adibidez, Hego Euskal
|
Herriko
apologisten mito tubalisten eta kantabristen molde berekoa zen. Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen.
|
|
|
Egiategik, bere aldetik, Ipar Euskal Herrian garaturiko frantsesezko euskal historiografia aristokratikoaren eragina erakusten zuen. XVIII. mende amaierako historiografia horren alde mitiko eta kontserbadoreak albo batera utziz, haren ekarpenik interesgarriena, subjektu historiko gisa Euskal
|
Herri
osoa hartzea zen (zazpi herrialdeak), marko probintzialak gaindituz. Mende erdi geroagoko Hiribarrenek ere, Pirinioen alde bietako Euskal Herria izan zuen gogotan, subjektu historiografiko honek Iparraldean jada tradiziotxo bat sortu zuela erakutsiz.
|
|
|
Izatez Aizpururen ustez (2002: 228), Euskal
|
Herriko
erdarazko historiografiak ere ez du erreferentzialtasun handirik lortu, nahiz, gure iritziz, euskarazkoaren aldean aski egoera sendoan dagoen. Guk euskarazko historiografiak erdarazkoak duenaren antzeko erreferentzialtasun bat erdietsi gura genuke, ez gehiago, ez gutxiago.
|
|
|
Bereziki Euskal Herriaren inguruan eta hari buruz hizkuntza desberdinetan garatu den historiografia segituko dugu, haren baitan kontestualizatzeko euskarazko produkzioa. Euskal
|
Herriko
historiografia eleanitz horren inguruan zenbait monografia daude, balantze eta analisi desberdinak proposatuz. Guk, bereziki XVI XIX eperako, Manex Goihenetxeri segitu diogu, gainerako egileak ere present izanik.8
|
|
|
Horra bada, mugarria hor finkatzeko arrazoietako bat. Bestalde, data hori baino lehenagoko Euskal
|
Herriko
historiografia, oro har mitikoa eta prekritikoa zen, hein handiz Antzinako Erregimeneko mentalitateari lotua. Eta horregatik ere bereizi dugu ondorengo historia produkziotik.
|
|
|
Bai Manex Goyhenetche (1993: 246) Ipar Euskal
|
Herriko
historiografiari dagokionez, zein Joseba Agirreazkuenaga (1992: 266) (2002:
|
|
|
Erdaraz idatziriko aurreneko historia lanek, ahozko euskal diskurtso historikoen lekukotasunak jaso dituzte. Adibidez, Lope Gartzia Salazarrek aipatzen duen Jaun Zuriaren legenda, ahozko
|
herri
tradizioan erroturiko istorio bat dela dirudi, eta itxura guztien arabera Goi Erdi Aroko gertaeren nolabaiteko oihartzunak jasotzen ditu. Kantu bidez ere iraganeko gertaeren memoria gordetzen zen.
|
|
|
Elikadura garatuagoa hedatzen da denera (ostrak, adibidez). Zona hauetako zitu lurretan, atlantiar zonaldeko
|
herriak
razziak ere egingo zituzten elikagaiak lortzeko.
|
|
|
arto gari arbi errotazioaz, nekazaritzaren intentsibotzea zekarrena; artoa, izan ere, baba gorriarekin batera lantzen zen soroetan. Baba gorria eltzekoen oinarria zen Euskal
|
Herriko
atlantiar isurkian (zuria ez zen oso gustuko), baina, aldi berean, lekaria denez lurrarentzat onuragarria zen.
|
|
|
Sarreran aipatu dugun bezala, datuen eskasia nabaria da. Hala ere, XVIII.ean liburuen zabalpena ematen da Ilustrazioaren inguruan, eta horiekin batera sukaldaritzako liburuek tokia izango dute, baina ez da ahaztu behar hau gizartearen goi mailetan izango zela, batez ere;
|
herri
arruntak ez zuen dirurik izango liburu bat erosteko (irakurtzen zekienean ere). Informazioa sakabanatua dago, esan bezala; horren inguruan Gorrotxategik diosku, moja konbentuetara zihoanean informazio bila, talde txiki baten eginkizunak, eta, beraz, jakituria sekretua zirela (pertsona gutxi hauek galtzean, haiekin desagertuz beren ezagutzak); gauza bera gertatzen da benediktinoen likoreekin?
|
|
|
XVII eta XVIII. mendeetan Richelieu eta Luis XIV.ak Frantziaren eragina zabaldu zuten Europan. Espainia dekadentzian sartuta zegoen garai hartan; eta berrikuntzen eta Frantziaren aurka zihoan
|
herria
. Hala ere, talde intelektual batzuek atzerritar senagatik interesa zuten (jankeraz, hizkuntzaz?).
|
|
|
1 4 Euskal
|
Herriko
elikaduraren historia
|
|
|
Historiaurreko beste aztarna bat da, atlantiar zonaldean ez zela barraskilorik (aztarnategietan agertzen ez direnez, nahiz inguruko
|
herrietan
ugaria izan, Araban kasu, gaur egun ere, plater tipikoa dena oraindik). Busca Isusirentzat gaur egungo txerribodek ehizaren antza gordetzen dute (gibel eta odolez egindako odolosteak kontsumituz lehenengo, eta beste haragia garo artean jarrita erreaz) (Busca Isusi, 1983).
|
|
|
Bestaldetik, herriguneetan pobretasun maila nekazaritzako aberastasunaren eta lur jabetzaren arabera aldatzen zen, eta alde menditsuetan egoera larriagoa zen. Gose krisialdietan
|
herrikoen
hiritarantz egindako emigrazioa erabat igotzen zen, egoera larrituz, benefizentziaren erakundeek ezin zutelako denoi aditu.
|
|
|
Pentsa dezakegu Eneolito Aroan, Euskal
|
Herriko
artzainek esne mamia edo gatzatua jaten zutela azkenburu moduan.
|
|
|
Gozogintza garatu zuen Europako lehenengo
|
herria
izan zen Grezia. Grezian konfitero on batek olerkarien ohoreak lor zitzakeen.
|
|
|
Txarrangil haziaren itxurakoa zen mana, erretxina kolorekoa. Banatu egin ohi zen
|
herria
mana biltzeko, eta, errotan eho edo motroiloan xehetu ondoren, lapikoan egosi eta olio opilen gustuko opilak egiten zituzten. Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20:
|
|
|
Baita ere Josue 5,12; Nehemias 9,20; Jakinduria 16,20: . Zeure
|
herria
, ordea, ainegruen ogiaz janaritu zenuen;/ hark nekatu beharrik izan gabe,/ aurrez prestaturiko ogia eman zenion zerutik,/ zapore askotakoa, guztientzat atsegingarria. / Zure elikagai honek zeure seme alabenganako duzun gozotasuna azaltzen zuen,/ jaten zuenaren gurarira egokitzen baitzen,/ eta bakoitzak zer nahi, hura bihurtzen.
|
|
|
Euskal
|
Herrira
noiz heldu zela ez dakigu; baina Kortesekin joandako euskaldunek behintzat ezagutuko zutela ziur gaude.
|
|
|
2Eta horrela da oraindik, kontuan izan betiere, lan hau 1996ko otsailean aurkeztu genuen?, nahiz eta, azken urte hauetan,. Historia Berria? deitu den korronte historiografikoa Espainiar estatuko unibertsitateetara eta, bide batez, Hego Euskal
|
Herrietakoetara
iristen ari den heinean, lantzen hasi den gaia izan elikaduradurarena ere.
|
|
|
Euskal Herrian XVIII. mendean foruak ziren Euskal
|
Herriko
aspektu politiko, administratibo, ekonomiko, sozial eta juridikoak arautzen zituztenak (lurralde desberdinetan desberdinak ziren arren). Baina, Hego Euskal Herrian ohikoa zen errege ordezkaria, korrexidorea, alegia, ez zegoen guri dagokigun Arabako esparruan.
|
|
|
erakunde lokalen arteko gatazkak, errepideen eraikuntzak planifikatu, probintzietako zergak ezarri, aginpide ezberdinak hautatu, eta abar. Junteroak aukeratzeko bide ezberdinak zeuden, baina
|
herri
txikietan herritar guztiek hartzen zuten parte prozedura horietan. Populazio handiko nukleoetan, aldiz,, hautesle gorpua?
|
|
|
1.4 Euskal
|
Herriko
elikaduraren historia
|
|
|
Ezin ahaztu, dena den, zenbait lagunen lankidetza, hala nola Joseba Agirreazkuenagarena, Josu Chuecarena edota Emilio Majuelorena. Garai horretan, udako ikastaroak, urtean zehar antolatutako hitzaldi zikloak eta Gasteizko historia fakultatean prestatutako Euskal
|
Herriko
Historiaz jardunaldiak izan dira Historia Sailaren lanaren lekuko. Hamabost urtez Saila zuzendu duen talde horren emaitzen artean dugu ikastaroei emandako sendotasuna, urtez urte, hutsik egin gabe, antolatu direlako; kasu gehienetan gai desberdinei buruzko monografikoak antolatuz, baina gai solteak baztertu gabe:
|
|
|
1986an Gerra Zibila, 1989an iraultza garaiak eta Historiaurrea, 1990an Industrializazioa, 1991an Faxismoa, 1992an Langile mugimendua, 1993an Nazionalismoa, 1994an Historiografia eta aldaketa ekonomikoa (Ekonomia sailarekin batera), 1995ean Militarismoa eta antimilitarismoa, 1996an Erromatarkuntza eta Irakaskuntzaren historia (Pedagogia sailarekin batera), 1997an Ekologia, Eliza eta itsasoa, aurrenekoa eta azkena berriro ere Ipar Euskal Herrian, 1998an Kirola Iruñean (Antropologia sailarekin batera) eta Historia eta Literatura Miarritzen, 1999an Frankismoa Iruñean eta Historiografia Miarritzen eta 2000 urtean, azkenik, Iruñean Sozialisten agintaldien balantzea eta Irudia eta Historia Miarritzen. Gasteizen antolatutako jardunaldien gaiak, honako hauek izan dira, 1996, Gerraosteko euskal nazionalismoa(); 1997, Karlistadak, 1998 Ipar Euskal Herriaren Historiaz, 1999 Baztertuak Euskal
|
Herriko
Historian eta, 2001, Euzko Alderdi Jeltzalearen Historia.
|
|
|
Horien artean ikasturtean antolatutako Batxilergoko irakasleen prestakuntzarako Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Sailaren programa barruan (Garatun) bi ikastaro nabarmendu behar dira: Euskal
|
Herriko
Historia eta Gaur Egungo Munduaren Historiari eskainitakoak. Duela hogei urte plazaratutako terminologia arazoak bere horretan jarraitu zuten, historialarien sakabanaketak eta lehentasun desberdinek bigarren mailan utzi dituztelako, irakasle, ikerle eta ikasle bakoitzak bere erara erantzun baitie lanean sortutako kezka eta galderei.
|
|
|
Oraingoan berriz, ikuspegi hori aldatuta bide amankomun baterako lan egingo zuten (hor komunismoaren ideia ikus daiteke). Horrela
|
herriarentzat
lan egiten hasiko ziren benetako paper aktiboa hartuz, artea iraultzaren zerbitzura jarriz eta helburu bezala iraultzaren goraipamena zehaztuz. Hiriak eta kaleak iraultza goresten zuten eskultura, kartel, monumentu edota eraikinez beteko zituzten, artea itxura eta ingurune konkretu bat lortzeko erabiliz.
|
|
|
Hala ere, kontrakotasunez beteriko egoera bat agertuko zen. Izan ere, iraultzaren onuradun eta artearen hartzaile izan behar zuena,
|
herria
alegia, egoera larrian zegoen, goseak eta gaixotasunek jota. Egoera kontraesankor honek artista ugariren ikuspuntua irauliko du, honela, garaiko artearen ordezkariek, hasiera batean iraultza goraipatu eta garai berri honetan konfidantza jarri bazuten ere, benetako errealitatea ezagutzerakoan dezepzio handia jaso zuten.
|
|
|
1918.ean
|
Herriko
Komisarioen kontseiluaren dekretuz Zar aren goraipamenerako eraikitako monumentuen erabateko suntsipena agindu zen, eta Urriko iraultzari eskainitako monumentuen diseinua hastea ebatzi zen. Baina aldi berean ez zen bultzatu iraganarekiko erabateko apurketa.
|
|
|
Horrekin nazionalismoaren ideia bultzatu nahi izan zen. Nazionalismoan
|
herriaren
arlo guztiak maitatu, defendatu eta ahal izanez gero indartzea bilatzen delako. Hondarea babestuz, errusiar historia, kultura eta tradizioak mantenduko zituzten.
|
|
|
Honekin, kanpoko eraginak saihesteaz gain, ekoizpena kontrolatzea askoz errazagoa bihurtu zen. Komunikazio bideak ere kontrolatuak edukitzean, gainera, korronte honen aldeko jarrerak aurkeztu eta
|
herriaren
onurarako egokiak zirela konbentzitzea erraza izan zen.
|
|
|
Iraultzarekin artea
|
herriaren
garapen izpiritualaren pean jarri zen; herriaren aldarrikapen eta beharrekin era argiago batean bat egiteko asmoz. Hola bada, artea herriaren adierazpide bihurtu nahi izan zen.
|
|
|
Iraultzarekin artea herriaren garapen izpiritualaren pean jarri zen;
|
herriaren
aldarrikapen eta beharrekin era argiago batean bat egiteko asmoz. Hola bada, artea herriaren adierazpide bihurtu nahi izan zen.
|
|
|
Iraultzarekin artea herriaren garapen izpiritualaren pean jarri zen; herriaren aldarrikapen eta beharrekin era argiago batean bat egiteko asmoz. Hola bada, artea
|
herriaren
adierazpide bihurtu nahi izan zen.
|
|
|
Artean jazotako aldaketa hau, eta honekin eskuratuko zuen garrantzia, garai horretan kulturak izan zuen zabalkunde izugarriari esker uler daiteke soilik. Errusiaren historian lehenengo aldiz, artea,
|
herri
osoaren mobilizaziorako eta kontzientziaziorako tresnarik baliagarriena bezala ulertuko zelako. Horrela arteak funtzio guztiz praktikoa bereganatu zuen.
|
|
|
Alderdia, herentzia artistikoaren arduradun egin zen. Lehenengo gauza artea
|
herriarengana
hurbiltzea zen, eta horretarako Monumentuen Propaganda Plana, edo bestelako ekintzak egin ziren. Denboraz agintariek gero eta esku hartze handiagoa izan zuten arteak jorratu beharreko bideetan, eta azkenean, 1929an, Stalinen esku geratu zelarik artearen gaineko kontrola, errealismo sozialista izeneko estiloa ezarri zen, estilo ofizial gisa.
|
|
|
Ordura arte mundu osoak Europara begiratzen zuen, mendebaldean eginikoak nazio guztietan eragina zuelarik. Hala ere, artista askok, mendebaldeko arteari buruz dena ikasia izatean eta honek gehiago eskaintzen ez ziela ikusirik, norberaren
|
herriko
artea aztertzeari ekin zioten.
|
|
|
Historia eta fikzioa: Karlomagno Euskal Herrian VIII IX mendeetan (2001) eta Ikerketa berriak Euskal
|
Herriko
historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntza historiografikoak (2002)
|
|
|
Historia eta fikzioa: Karlomagno Euskal Herrian VIII IX mendeetan (hainbat egile, K. Artetxe arg., 2001, UEU, Bilbo) eta Ikerketa berriak Euskal
|
Herriko
historian: metodologia aitzindariak eta berrikuntza historiografikoak (hainbat egile, J. Kintana?
|
|
|
Hala ere, Kondairazuzentzen duten UEUko Historia Saileko kideen iritziz ekitaldi hartan esandakoak bere hartan publikatzeko modukoak dira, bereziki ondo egokitzen baitira Kondairaaldizkariak plazaratu nahi dituen zenbait auzitara: historiaren egungo estatus labainkorra zientzien artean, Euskal
|
Herriko
historiografiaren egoera, euskaraz historia lantzearen erronkak, etab. Izatez, urte batzuk lehenago, Iban Zaldua (Pruden Gartziarekin batera) antzeko auziez arduratu zen beste liburu batean (Historia: zientzia ala literatura?, UEU, Bilbo, 1995); eta horrek eta bere euskal idazle/ historialari kondizio bikoitzak, abiapuntu aparta eskaintzen zion gai hauetaz aritzeko.
|
|
2004
|
|
|
Etorkin kopurua zela medio berehala sortu ziren etxebizitza arazoak, bereziki 50eko hamarkadan. Etorkin kopuruari aurre egiteko azpiegitura gabe aurkitu zen Hernaniko
|
herria
. Erdigunean ezin zen etxebizitza gehiago egin, eta pixkanaka kanpoaldean auzo berriak eraikitzeari ekin zioten; Florida, Portu, Karabel...
|
|
|
Euskal
|
Herri
barneko migrazio hauen protagonista gizon nahiz emakumeak izan dira. Emakumezkoen migrazioa neskametzarekin lotuta dago, fenomeno honi bereziki interesgarria deritzogun arren bere analisia beste batean egin da.
|
|
|
Marisak lau seme alabekin bakarrik egin zuen Badajoztik Euskal
|
Herrirako
bidea. Senarra aurrez etorria zen lanera.
|
|
|
Baserriko ekonomian laguntzeko esne saltzaile moduan lan egin zuen urte askoan. Ezkondu ostean senarrak eta berak
|
herrian
erosi zuten pisua. Senarrak lantoki batean lan egiten zuen, baina irabazten zuen diruarekin ez zen iristen gastu guztiei erantzutera.
|
|
|
Urbanistikoki, eraldaketa garaian, gaur egun hain ezagunak diren hainbat auzo eta etxe eraiki ziren. Honetaz gain, lantegi berrien eraikuntza eta lehen nekazaritzarako erabiliak ziren hainbat guneren desagertzeak itxura berria eman zion
|
herriari
.
|
|
|
Euskal
|
Herriko
industrializazio 1842 urte inguruan jarri zen abian. Pixkanaka indarra hartzen joan zen 1870 urte bitartean eta bigarren karlistaldiaren ondoren 1876 urte inguruan, behin betiko garapen aldia hasi zen.
|
|
|
Lehenengoan, nekazaritzaren garrantzia galtzea izenburupean, industrializazioaren aurreneko epealdia aztertuko dut. Bigarren zatian jada industria pizten deneko urteetan zentratuko naiz,
|
herrian
gertatutako hainbat aldaketari so eginez. Azkeneko atalean, garai honi emakumeek egindako hainbat ekarpen aztertuko ditut artxibo eta erroldetan agertzen ez direnak.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri moduan harturik, Hernaniko
|
herrian
nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua hasi zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako herria, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren lehen urratsa osatuz.
|
|
|
XIX. mendean, 1857 urtea mugarri moduan harturik, Hernaniko herrian nekazaritzak zuen garrantzia galtzeko prozesua hasi zen. Ordura arte lehen sektoretik bizi izandako
|
herria
, hurrengo urteen garapena dela medio, bigarren eta hirugarren sektorean espezializatuko zen, hola industrializazioa prozesuaren lehen urratsa osatuz.
|
|
|
Artikulu honen abiapuntua, 2003 urtean, Hernani
|
herriko
Berdintasun Sailak, kide naizen ikertalde bati emandako ikerketa bekan dago. Artikulua idazterako orduan, bekaren iker aldian lortuak izan ziren hainbat datu hartu ditut aintzakotzat.
|
|
|
Datu hauetan ikus daitekeenez, industria izango da langile gehien barneratuko duen sektorea, nekazaritzak garrantzi nabaria galtzen duen bitartean. Izan ere, Euskal
|
Herriko
industrializazio prozesuak, baserriko produkzio eta estrukturan ondorio nabariak izan zituen. Baserri buruaski batetik, baserri intentsibo espezializatu baterako bilakaera gertatu zen (Sainz, 1995).
|
|
|
Hurrengo taula honetan ondo antzematen da. Euskal
|
Herriko
garapen hau Hernaniko herrian ere gertatu zela.
|
|
|
Hurrengo taula honetan ondo antzematen da. Euskal Herriko garapen hau Hernaniko
|
herrian
ere gertatu zela.
|
|
|
Hernanik jasan zuen II. industrializazioak 40ko hamarkadan izan bazuen ere abiapuntua, gerra ostearen eraginek moteldu egin zuten garapena, eta 50 hamarkadetaraino itxaron behar da industrializazio prozesu honen unerik aipagarrienak bizitzeko. 50 hamarkadan espainiar estatuko sistema ekonomikoa kapitalismo internazionalarekin uztartu zen, eta makro mailan gertatutako aldaketa honek mikro mailan (eskualdeetan,
|
herrietan
) eragin handia izan zuen. Denbora tarte horretan Hernanik aldaketa ugari jasan zituen.
|
|
|
Horrela, 1935ean Franklin D. Roosevelt-ek Resettelment Administration (RA) (Berrezarpen Administrazioa) izeneko erakundea sortu zuen Depresioari aurka egiteko saiakeren artean eta landa edo baserri munduaren arazoez arduratzeko. Interes baxuko maileguak ematen zituzten, landen berreskurapena indartzeko aholkuak ematen zituzten eta nekazari
|
herrien
sorrera bultzatu zuten. Hemen informazio sail bat sortu zen,. Sekzio Historikoa?
|
|
|
jakin bazekiten geometrikoki ondo antolatutako argazkiak komunikazio bide boteretsuak zirela. Argazki batzuetan txabolak,
|
herri
elizak, biltegiak eta bestelako lekuak besterik ez dira agertzen, baina naturaren anabasari orden bat ematen diote beraien forma geometrikoekin. Jack Delano k adibidez forma errektangularrak gainjartzeko abilezia zuen.
|
|
|
Argazkietan azaltzen den Amerika era inprobisatuan hazten dagoen
|
herri
bat da. Zailtasun handiko garai hauetan Agindutako Lurraren ideiek bizirik jarraitzen dute eta argazki hauetan amerikarren bizitza erakutsiz iragarritako promes hori salatzen dute; erreal eta idealaren arteko lotura argi eta garbi ikus daitekeelarik.
|
|
|
Emakume hauek amerikar lurrekoak dira, arraza gogor bat, gure herrialdearen sustraiak. Gure lautada, zelai, desertu, mendi, bailara eta
|
herrietan
bizi dira. Ez dira hainbeste zabaldu den bizitza estilo amerikarra; emakume hauek estilo desberdin bat ordezkatzen dute.
|
|
|
Horrek aldean dakar historia Espainiako zikloen arabera egituratzea eta ondorioz euskal historia ezin antolatzea modu propio batez. Nolanahi ere euskal edukiak txertatzeko saio nahiko duina antzematen da, bereziki Hego Euskal
|
Herriko
historiari dagokionez. Aldiz Iparraldeko historia nekezago txerta zitekeen Espainiako epealdietan, eta horregatik, ahalegin batzuk gora behera, nahiko bazterturik geratzen da.
|
|
|
EAEko ikasleek, bada, DBHko Gizarte ikasgaian batez ere munduko historia ikusten dute; Batxilergoko lehen mailan, humanitate ibilbidetik joanez gero, gehiago sakontzen dute munduko historia horren epe garaikidean; eta azkenik, Batxilergoko bigarren mailako ikasle guztiek, Espainiako historia ikasten dute, Hego Euskal
|
Herrikoa
atxikita duela, baina euskal ikuspegiari autonomia handirik eman gabe. Niretzat, eta azken kurtso honi dagokionez, izatekotan ere alderantziz luke izan:
|
|
|
Ikasgai honen kontzeptuzko edukiak dozena bat ataletan bereizten dira: ...gutza historikoa?;? 1 Euskal Herriaren geografia fisikoa?;? 2 Historiaurrea?;? 3 Erromatarrak Euskal Herrian?;? 4 Esklabutzan oinarrituriko produkzio sistemaren krisia eta sistema feudalaren sorrera?;? 5 Euskal Herria Erdi Aroan?;? 6 Euskal Herria Aro Modernoan?;? 7 Euskal Herria Aro Garaikidean?;? 8 Euskal Herrian Aro Garaikidean izandako mugimenduak?;? 9 Euskal demografia historikoa?;? 10 Euskal
|
Herriko
historiografia?;? 11 Artea Euskal Herrian?. 12
|
|
|
gaia, ezagutza historikoaren ezaugarri orokorrekin batera lantzeko aukera egongo zen. Agian ez izen horrek iradokitzen duen kutsu akademikoarekin, baina bai eskematikoki, ezagutza historikoa nola sortu den eta zer funtzio duen aztertuz, beti ere Euskal
|
Herriko
historiografiaren adibideak lagin gisa jarriz13.
|
|
|
Historiaren abiapuntua identifikatzen gaituzten nortasun desberdinen iragana ezagutu nahia baita. Gure adiskide koadrila, familia, auzoa, kirol taldea, adina, hobby a, generoa, aukera sexuala, klase soziala, erlijioa,
|
herria
, nazioa, kontinentea, humanitatea... Hainbat identitate izan ditzakegu, eta horien iragana interesa dakiguke.
|
|
|
Ez dut horretaz zer esanik, ez bada egitarauak zehaztu gabe uzten duela Euskal Herria izenpean zertaz ari den: diot hau ezen hurrengo atal historiko gehienek Hego Euskal
|
Herriko
gertakariak aipatzen baitituzte soilik. Hortaz ez legoke gaizki nonbait (eta atal geografiko honek dirudi leku aproposena) esplizituki aipatzea zein den ikasgai honi dagokion Euskal Herria izeneko esparru geografikoaren hedadura zehatza.
|
|
|
Hemen ere aipatzen diren puntu gehienak egokiak iruditzen zaizkit: Euskal
|
Herri
inguruaz jasotako lehen kronika eta albisteak, erromatarren etorrera, hiriak eta galtzadak, antolamendu politiko administratiboa, latinak euskarari egindako ekarpena (hau ere oso aproposa historiaren euskal ikuspegia betetzeko)... Zerbait kritikatzekotan saltus eta ager vasconum en kontua aipatuko nuke:
|