|
2013
|
|
|
Baina garaia ere biziki interesgarria begitantzen zait: XVI. mendearen
|
lehen
bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute, lehen monarkia nazional handien umatzea eta, aldi berean, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz. Ororen buru, indibiduoaren kontzientzia librearen auzia lehen aldiz mahaigaineratzen da indar handiz eta, harekin batera haren ustezko ifrentzua, hots, herritarrek nahitaez nork bere printzearen erlijioa segitu beharra (cuius regio, eius religio).
|
|
|
Baina garaia ere biziki interesgarria begitantzen zait: XVI. mendearen lehen bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute,
|
lehen
monarkia nazional handien umatzea eta, aldi berean, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz. Ororen buru, indibiduoaren kontzientzia librearen auzia lehen aldiz mahaigaineratzen da indar handiz eta, harekin batera haren ustezko ifrentzua, hots, herritarrek nahitaez nork bere printzearen erlijioa segitu beharra (cuius regio, eius religio).
|
|
|
XVI. mendearen lehen bi herenek Errenazimentuaren goren aroa markatzen dute, lehen monarkia nazional handien umatzea eta, aldi berean, erreforma protestantearen hedapena, mota guztietako erlijio gerrak eta gatazkak ekarriz. Ororen buru, indibiduoaren kontzientzia librearen auzia
|
lehen
aldiz mahaigaineratzen da indar handiz eta, harekin batera haren ustezko ifrentzua, hots, herritarrek nahitaez nork bere printzearen erlijioa segitu beharra (cuius regio, eius religio). Gai horiek guztiek leku handia izango dute Joana Albreten bizitzan.
|
|
|
Hots, Margaritak poz pozik onartu zuen erregearen tresna politiko huts eta debotoa izatea. Baina bestetik Katalina de Medici, Joanaren lehengusina (lehengusuaren emaztea) eta Frantziako erregina
|
lehenik
(Henrike II.a senarrarekin) eta erregina ama eta boterearen zinezko jabea gero, hogeita hamar urtetan, bere hiru semeekin (Frantzisko II.a, Karlos IX.a eta Henrike III.a). Hau ere Joana bezala nortasun handi handiko emakumea izan zen, baina lehengusina Joana ez bezalakoa, botere estrategia guztiz femeninoak baitzituen:
|
|
|
Eta hori lau ezaugarriri esker:
|
lehenik
, Frantziako errege familiako kidea zen, bai ama aldetik (esan dugun bezala, Margarita Frantziako erregearen arreba bakarra zen) bai senarraren aldetik ere (Antonio Bourbon Frantziako Lehen Odol Printzea zen, alegia, lehena ondorengotzan erregearen semeen atzetik); bigarrenik, lurralde ugarien jabea zen (Nafarroaz gain), batzuk Frantziako koroapekoak (Vendome, Albret, Armagnac...) eta beste batzuk... Lau ezaugarriok azalpen osagarri batzuk behar dituzte.
|
|
|
Eta hori lau ezaugarriri esker: lehenik, Frantziako errege familiako kidea zen, bai ama aldetik (esan dugun bezala, Margarita Frantziako erregearen arreba bakarra zen) bai senarraren aldetik ere (Antonio Bourbon Frantziako Lehen Odol Printzea zen, alegia,
|
lehena
ondorengotzan erregearen semeen atzetik); bigarrenik, lurralde ugarien jabea zen (Nafarroaz gain), batzuk Frantziako koroapekoak (Vendome, Albret, Armagnac...) eta beste batzuk formalki independenteak (Biarno); hirugarrenik, Frantziako protestante kalbinisten lider nagusia izan zen, eta laugarrenik, Nafarroako erregina zen, Nafarroa Espainiako erregearen arazo nagusietako bat zen garaian. Lau ezaugarriok azalpen osagarri batzuk behar dituzte.
|
|
|
|
Lehena
, dudarik gabe, nagusia da: Frantziako errege etxearekiko ahaidegoa da Joanaren garrantzi politikoaren eragile nagusia, horrek bihurtzen zuen haren ezkontza lehenik, eta haren semearena gero, lehen lehen mailako arazo politikoa Europan.
|
|
|
Lehena, dudarik gabe, nagusia da: Frantziako errege etxearekiko ahaidegoa da Joanaren garrantzi politikoaren eragile nagusia, horrek bihurtzen zuen haren ezkontza
|
lehenik
, eta haren semearena gero, lehen lehen mailako arazo politikoa Europan. Baina ahaidego horrek, huts hutsean, ez du guztia esplikatzen, faktore gehigarri batzuk kontuan hartu behar dira.
|
|
|
politikaren eta erlijioaren arteko harremana, Joanaren bizitzak ilustratua. Erran komuna da protestantismoaren historian bi olatu handi ikustea,
|
lehena
, luteranismoa, XVI. mendearen lehen erdian, eta bigarrena, kalbinismoa, mende beraren bigarren erdian. Hasieran aipatu dugun John Elliott historialari handiaren arabera, kalbinismoaren sorrera eta hedapena garai horretako gertakari nagusietakoa da:
|
|
|
Baina ñabardurak ñabardura, higanotak gutxiengo hutsa izan baziren ere, gutxiengo boteretsua eta ondo antolatua izan zen, 36 urtetan zehar (1562tik 1598ra) zortzi erlijio gerra antolatzeko gauza izan zena, Nantesko Ediktuaren bidez kontzientzia askatasuna eta eskubide politiko batzuen bermea lortu arte. Joanak protagonismo handia izan zuen
|
lehen
hiru gerretan, hirugarrenean bereziki.
|
|
|
Eta amaituko dugu euskaldunentzat interes bitxiagoa duten gai pare bat aipatuz.
|
Lehenik
, Joanaren bizitzaren harremana Errenazimentuarekin, zinez baita Errenazimentuko erregina bat, ez bere ama Margarita bezainbat, agian (Joanak ez omen zuen dohainik literaturarako) baina bai, gutxienez, Elisabet Ingalaterrakoa beste, edo gehiago. Kontu honek aski trataera marjinala du liburuan (politikan eta erlijioan zentratzen da) baina hala ere orrialde gogoangarriak ditu.
|
|
|
50 hamarkadan nire ingurunean zeuden euskarazko irakurgaiak zenbatzeko eskuetako hatzak aski ziren: Lardizabalen Testamentu zahar eta berriko kondaira, Maiatzeko lorak, Irigoien Zumarragako parrokoak itzulitzako Bizi, Arantzazuko Aste Santua eta Zeruko Argiaren
|
lehen
aleak, eta herriko apaizak alde egitean oparitu zidan Xabiertxo.
|
|
|
Berriki hor eman digu Xabier Amurizakbere lana gaiak bizirik eta erantzun beharrean jarraitzen duela gogora ekarriz. Egia da, beharra detektatzea errazagoa gertatzen dela kasu bakoitzean erantzun egokia ematea baino, baina
|
lehen
urrats hori gabe nekez egingo da bigarrena.
|
|
|
Azkenik, Madril eta Zaragozan unibertsitate ikasketak egiten ari ziren ikasle talde batentzat Gabiriako pasiotarren ikastetxe ohian antolatutako
|
lehen
euskal barnetegia ere aipatu beharra dut Juan San Martin eta biok orduan Gipuzkoan gobernadore zibila zen Oltra Moltó jaunari bisita egin eta baimena eskatuta. Manzanas polizia-burua erailtzeak salbuespen egoera ekarri zuen eta horrek eten zuen gure lehen ahalegin hura.
|
|
|
Azkenik, Madril eta Zaragozan unibertsitate ikasketak egiten ari ziren ikasle talde batentzat Gabiriako pasiotarren ikastetxe ohian antolatutako lehen euskal barnetegia ere aipatu beharra dut Juan San Martin eta biok orduan Gipuzkoan gobernadore zibila zen Oltra Moltó jaunari bisita egin eta baimena eskatuta. Manzanas polizia-burua erailtzeak salbuespen egoera ekarri zuen eta horrek eten zuen gure
|
lehen
ahalegin hura.
|
|
|
Hain zuzen, Arrasaten antolatu nuen
|
lehen
itzulpen mintegia J.R. Etxebarria eta X. Kintanaren laguntzarekin. Ez zen garai erraza izan, erri euskeraren?
|
|
|
Villasanteren
|
lehen
ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren lehen Euskal Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko Euskal Hiztegiaren lehen liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta euskal argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Villasanteren lehen ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren
|
lehen
Euskal Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko Euskal Hiztegiaren lehen liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta euskal argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Villasanteren lehen ekarpen garrantzitsu batzuk, Euskaltzaindiaren lehen Euskal Gramatika, Lehen Urratsakliburukiak UZEIren hiztegiak eta Orotariko Euskal Hiztegiaren
|
lehen
liburukiak eman zizkigun garai horrek, eta euskal argitaletxe ugarik nabarmen aberastu zuten euskarazko liburuen eskaintza.
|
|
|
Euskaltzaindia; Euskal gramatika
|
lehen
urratsak (EGLU) Euskararen gramatika deskriptiboa da, hizkuntzaren datuak bildu nahi dituena. Tarteka Euskaltzaindiak eman dituen arauen berri ere ematen da, zeharka, baina, berez, ez da gramatika arauemailea, baizik deskriptiboa:
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. I (PDF, 6,23 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. I, (Eraskina) (PDF, 1,61 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. II (PDF, 4,49 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. [I II], (Gai aurkibidea) (PDF, 634,81 kB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. III, (Lokailuak) (PDF, 2,90 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. IV, (Juntagailuak) (PDF, 2,97 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. V, (Mendeko perpausak, osagarriak, erlatiboak, konparaziozkoak, ondoriozkoak) (PDF, 5,61 MB)
|
|
|
Euskal gramatika
|
lehen
urratsak. VI, (Mendeko perpausak, baldintzazkoak, denborazkoak, helburuzkoak, kausazkoak, kontseziozkoak eta moduzkoak) (PDF, 5,61 MB)
|
|
|
|
Lehenik
nahi nuke eskertu Deustuko Unibertsitateko errektoreordea, Roberto San Salvador jauna, egin digun harreraren gatik, utzi duelakotz guretzat gela eder hau. Eskerrik beroenak doaz ere goiz honetako mintzalariei:
|
|
|
Hots, liburu edo hobeki erran hiztegi baliosa eta baliagarria, zerbitzari paregabekoa bai unibertsitateko irakasle eta ikasleentzat bereziki. Geroztik, bertze lan batetan sartua da LIB deritzan batzordea, euskal literaturaren antologia bat,
|
lehen
liburukiak biltzen dituela Erdi Aroko eta XVI. mendeko idazleak. Datorren urtean, 2013an beraz, argitaratuko da lehen liburuki hori.
|
|
|
Geroztik, bertze lan batetan sartua da LIB deritzan batzordea, euskal literaturaren antologia bat, lehen liburukiak biltzen dituela Erdi Aroko eta XVI. mendeko idazleak. Datorren urtean, 2013an beraz, argitaratuko da
|
lehen
liburuki hori.
|
|
|
Bainan euskararen lorategia euskal literatura da, ahozkoa
|
lehenik
eta idatzia 1545ean hasiz, orduan Etxepare Eiheralarreko eta Zaroko erretoreak aldarrikatzen zuela euskara jalgi zadien kanpora, plazara, mundura eta munduko hizkuntzen dantzara inprimatua zenez gero.
|
|
|
|
lehen
euskaldun ginean,
|
|
|
Lumeari eragin? Bai, orduantxe hasita nengoen-eta nire
|
lehen
idazlanak taxutzen, ipuin sariketetara aurkezten, Sustraia herriko fotokopia aldizkari xumean nahiz Idatz & Mintz dotorean testuak argitaratzen. Amak, mostradore atzetik, keinu bategaz adierazi eustan joateko Eusebiogaz buelta bat emoten.
|
|
|
Halantxe, iruzkin bat egin eban Uneka? gaba
|
lehen
ipuin liburua kaleratu nebanean, 1986an. Modernoa irizten eustan nire estiloari,, nitasuna?
|
|
|
agertzeko ausardiagaitik edo. Urte batzuk geroago, Mertxe emazteak Rodriguez Arias kaleko etxean prestatutako merienda gozatu bitartean egin eutsozan hainbat hizkuntzako ohar nire
|
lehen
poema liburua izango zan paper mordoari.
|
|
|
Heriotzak Eusebio harrapatu ebanean, Bartzelonan nengoan lan kontu batzuetan, eta etxekoek zuzenean deitzeko akordua izan eben. Ordutik atzera samar kaleratu zan nire
|
lehen
poema liburuxka, idatzi baino urte pilotxoa geroago: Oi, hondarrezko emakaitz! Argitaratuta ikusi ezin arren, zuzena iruditu jatan berari eskaintzea, estimazioaren erakusgarri.
|
|
|
Hirugarren aldiz ere aipatzen da A. Arrue Torrealdairen liburuan, eta hirugarren aipamena,
|
lehen
begiratuan, positiboa da, Orixek Txillardegiren Peru Leartzako eleberria moralari zegokionez Arruek baino estuago iritzi zuela adierazteko aipatzen baitu.
|
|
|
Erregimenaren zutoinak zein diren argi adierazten da:
|
lehenik
, Eliza, kontuz ibili behar da elizgizonak ez gogaitzeko?; bigarrenik, politika, hots, Francoren erregimenaren aurkakorik ez egotea, eta hirugarrenik ere politika, oraingoan Sabino Aranaren politikaren aurka, jelkideen aurka.
|
|
|
Horrela, Zergatik panpox (1979), Koaderno gorria (1998) eta Hiru Mariak (2010) eleberrietako, eta Aspaldian espero zaitudalako ez nago sekula bakarrik (1983) ipuin bildumako amak aztertu dira artikulu honetan.
|
Lehenik
, amatasunaren inguruan esparru teorikoa eraiki da. Hortaz, egun teoria feministak amatasunaren inguruan zedarriturikoa eta esanikoa aurkeztu da.
|
|
|
|
Lehenik
, amatasunaren inguruan esparru teorikoa eraiki da. Egun teoria feministak amatasunaren inguruan zedarriturikoa eta esanikoa aurkeztu da.
|
|
|
Urretabizkaiaren gerraostea, eleberri honetan, bizitzan marra bat da, non hiru lagunek elkar ikusteari uzten dioten:
|
lehena
, lehen ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da. Baina zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan, hirurek bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea.
|
|
|
Urretabizkaiaren gerraostea, eleberri honetan, bizitzan marra bat da, non hiru lagunek elkar ikusteari uzten dioten: lehena,
|
lehen
ahotsa eta protagonista nagusia (Mari Txuri), Euskal Herrian geratuko da; bigarrena, (Mari Gorri) erbestera joan beharrean izango da; eta hirugarrena, (Mari Handi) gerra irabazitakoekin, handiekin galduko da. Baina zahartzaroa etorritakoan, alargundutakoan, hirurek bat egitea bihurtzen da protagonista nagusiaren xedea.
|
|
|
Euskal Herrian, XX. mendearen
|
lehen
hereneko feminismoa katolikoa, femeninoa eta abertzalea izan zen. Aldaketa garaia izan arren, euskal emakumeek ezin izan zuten bere egin emakume modernoaren irudia, orduko diskurtso katoliko errepresiozkoaz gain, diskurtso mediko zientifiko misoginoa zutelako kontra (Aresti 2001, apudAlvarez, 2011).
|
|
|
Koaderno gorrianobelako Ama hegemonikoki gizonezkoena den mundu ikuskera militarrean aurkitzen dugu kokatua eta,
|
lehenik
eta behin, ertzak lausotzearren, begiratu bat emango diegu Isabel Carrerak postmodernismoaren, postkolonialismoaren eta feminismoaren artean egindako analogiei. Carrerak hiru teoria horien artean helburu komun batzuk aipatzen ditu; tartean, subjektibotasunaren deseraikitzea (2000:
|
|
|
Izaki militarraren ezaugarri horiek abiapuntutzat hartuta, KG ko amaren subjektibotasuna deseraikitze aldera, Alcedok maskulinitatearen ezaugarritzat hartzen dituen paradigmak alderatu ditugu KGKG ko ama protagonistarekin.
|
Lehenik
, esan behar da oso femeninoa dela ama; zenbaterainoko sentsibilitatea duen jakiteko, aski da seme alabei idazten dien koadernoa irakurtzea; esaterako, haurdunaldiak, gogoetak testu bihurtzen dituenean(, 66). Bestetik, ez da garaile bat, izugarrizko inpotentzia sentitzen du senarrak seme alabak lapurtu dizkiolako.
|
|
|
Amatasun mistikotik hurbil dagoen irudikapen honek Zergatik panpox en eskaintzen den amatasun aldarritik gehiago du, beste bi eleberrietan ikusi ditugun amatasunek eskaintzen dituzten mugetatik baino. Izan ere,
|
lehen
bi eleberrietan amatasunaren alde negatiboak jartzen dira begi bistan. Lehenak, amatasuna bizitzako etapa modura aurkeztu digu, eta bigarrenak, emakumearen jardun politikoa eta amatasuna bateraezinak direla sinetsarazten digu.
|
|
|
Izan ere, lehen bi eleberrietan amatasunaren alde negatiboak jartzen dira begi bistan.
|
Lehenak
, amatasuna bizitzako etapa modura aurkeztu digu, eta bigarrenak, emakumearen jardun politikoa eta amatasuna bateraezinak direla sinetsarazten digu.
|
|
|
Aztertu ditugun
|
lehen
bi eleberrietan amatasun hegemonikoez mintzatu gara, hau da, gizarteak markaturiko normaz, mugaz eta horien aurrean amek egin beharrekoaz, nahiz eta bietan ere agentzialitateaz mintzo. Baina, aldi berean, amatasunaren alde ezkorrak begi bistan jarri ditugu, Beauvoirrek edota Firestonek aipatu zituzten moduan.
|
|
|
Zergatik panpox eko ama euskal literaturako
|
lehen
protagonista femenino modernoa da, bera da kontalaria, berak erabiltzen du ikuspuntua eta pentsamenduen jarioa, stream consciousnessteknikaren bidez. Paradigma aktantzialean subjektu nagusia da, eta 70eko hamarkadan emakumezkoaren askapen mugimenduarekin lotuta zeuden hainbat gai ditu objektutzat: bikote harremanak, amatasuna, emakumezkoen gorputza, emakumezkoen ahotsa, antisorgailuak, egunerokotasunaren zama?
|
|
|
–Seiko? apaiza aurkeztu aurretik,
|
lehen
orrialdean bertan Andertxoren aitonaren heriotzaren berri ematen da. Heriotzaren berriarekin batera desagertu egiten da kontaketatik Andertxoren aitona, Araibar zalduna eleberriak kontaturiko istorioa amaierara heltzean, berriro agertzeko.
|
|
|
Istorioa garatzen deneko orainaldian ez ezik, lehenaldian ere egon da seigarren agindua eta horren ahizpa bederatzigarrena urratu duenik:
|
lehen
orrialdean aipatutako Andertxoren aitonak, Martin Usategi ta Astepek, izan zituen hiru seme alabak lekuko. Hiru anai arrebek aita bera dute, ez horrela ama.
|
|
|
Lizunkeriak, lehen
|
lehenik
, Jon Etxaiderekin egingo du agerrera: aurrena, Alos torrea elezaharrean (1950) eta Joanak joan (1955) eleberrian, gero.
|
|
|
Manu Araibarrek hiria bizileku izateak badakar nobedaderen bat euskal eleberrigintzara, nahiz eta euskal eleberrigintzako
|
lehen
pertsonaia hiritarra ez izan, horretan Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturiak aurrea hartu ziolako. Nolanahi ere, Manu Araibarrek zerikusi gutxi du Leturiarekin:
|
|
|
Jakin ere badaki arau bat urratu duela eta egoerari aurre egin beharrean dela. Lehen
|
lehenik
, ezkontzan dakusa arau urraketak sorrarazitako arazoaren konponketa. Helburua erdiesterik izan ez duenean, heriotza zigorra ezarri bere buruari, eta trenbidera bere burua botata gauzatuko du.
|
|
|
Bidenabar esanda, ez da literaturan, 6 eta 9 aginduak urratu ostean bere buruaz beste egiten duen
|
lehen
emakumea. Horren erakuskaririk utzi du literaturak XIX. mendean bertan ere.
|
|
|
Euskal tradizio idatzian bertan ere bazuen lekukotasunik. Euskaraz argitaratutako
|
lehen
liburuan bertan.
|
|
|
Jadanik adierazi denez, Txillardegiren Leturiaren egunkari ezkutua (1957) eleberriko Leturia da euskal eleberrigintzako
|
lehen
pertsonaia hiritarra. Handik urtebetera jaiotako Manu Araibar ere hiritarra da.
|
|
|
Euskal eleberrigintzako
|
lehen
pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta
|
lehen
pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik, lehen pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Euskal eleberrigintzako lehen pertsonaia nagusi hiritarra eta lehen pertsonaia nagusi gatazkatsua ez ezik,
|
lehen
pertsonaia bilakaeraduna ere bazen Leturia. Berebiziko aldaketa izatera helduko den arren, ez dago bilakaerarik Manu Araibarrengan.
|
|
|
Daraman bizimoduak Araibarri sorrarazten dizkion sentipen berriei tartea irekitzen die kontalariak.
|
Lehenik
, bakardadeak harrapatu duela iragartzen du:
|
|
|
Ez zehazteagatik, istorioaren iraupena bera ere ez du zehazten. Ez dago jakiterik zenbat denbora igarotzen den kontatutako
|
lehen
gertaeraren eta azkenaren artean, bi gertaerok elkarrekin harremanetan egon arren. Martin Usategiren heriotzarekin hasten da istorioa eta horren azken borondateen berri emateko asmoz notarioak antolatutako batzarrarekin amaitzen:
|
|
|
Erkiaga da, XIX. mendearen bukaeratik ehotzen joan den tradizioan sustraituz, pertsonaia nagusia hirian kokatzen duen
|
lehen
eleberrigilea. Tradizio horretan, Etxaide izan zen lehena eredugarria ez zen pertsonaia nagusiari bizitza ematen; Erkiaga, berriz, eredugarria ez zen pertsonaia nagusia hirian kokatzen.
|
|
|
Erkiaga da, XIX. mendearen bukaeratik ehotzen joan den tradizioan sustraituz, pertsonaia nagusia hirian kokatzen duen lehen eleberrigilea. Tradizio horretan, Etxaide izan zen
|
lehena
eredugarria ez zen pertsonaia nagusiari bizitza ematen; Erkiaga, berriz, eredugarria ez zen pertsonaia nagusia hirian kokatzen. Giro aldaketa horren eskakizunengatik edo, pertsonaia nagusiaren ogibidea berria da.
|
|
|
–Hitz, enuntziatu, esaldi sail edo testu zati batek duen zentzua interpretatzeko, argitzeko, esplizitatzeko, birformulaziora jo ohi du hiztunak? Bigarrena ez da
|
lehen
formulazioarekin nahasten, haren errepikatze edo tautologia hutsa ez den bezalaxe. Antolatzaile hauek aztertzerakoan arazo bat baino gehiago aurkitzen ahal dugu, hala unitateen mugaketan, nola sailkapenean zein izendapenean?
|
|
|
Birformulazioa, enuntziatuen artean gertatzen den elkarreragintzazko funtzio mota bat litzateke: esatariak,
|
lehen
formulazio baten ordez bigarren bat jartzen du, enuntziazio ikuspegiaren aldaketa bat bideratuz (E. Roulet, 1991 eta 1987).
|
|
|
Euskaltzaindia, 1990, Euskal Gramatika.
|
Lehen
urratsak III. Bilbo: Euskaltzaindia.
|
|
|
Euskaltzaindia, 1991, Euskal Gramatika.
|
Lehen
urratsak I. Bilbo: Euskaltzaindia.
|
|
|
Artikuluaren
|
lehen
atalean ikerlanaren nondik norakoak aurkeztu ditugu. Bigarren atalean, birformulazioa zer den, nola gauzatzen den eta zer egitura duen azaldu dugu; orobat azaldu dugu zein diren birformulazio mota nagusiak eta zein diren euskarazko birformulatzaile nagusiak.
|
|
|
Artikulua honela egituratuta dago:
|
lehen
atalean ikerlanaren nondik norakoak aurkeztu ditugu; bigarren atalean, birformulazioari eta birformulatzaileei buruzko sarrera orokor bat eskaintzen dugu; hirugarren atalean, estatistikoki eta kualitatiboki aztertu da nola erabiltzen diren hizkera juridikoan (lege testuetan eta testu akademikoetan) eta hizkera orokorrean birformulatzaile esplikatiboak; laugarren atala, azkenik, ondorioei eskainit...
|
|
|
Atal honetan, birformulatzaile esplikatiboek hizkera juridikoan betetzen dituzten funtzio diskurtsiboak aztertuko ditugu. Horretarako, lehen
|
lehenik
hizkera orokorraren deskripziotik abiatuko gara eta gero generoaren arabera (lege testuak/ testu akademikoak) aztertuko ditugu birformulatzaile esplikatiboen agerpen maiztasuna eta funtzio diskurtsiboak.
|
|
|
Euskaltzaindia, 1990, Euskal Gramatika
|
Lehen
Urratsak III (lokailuak). Bilbo:
|
|
|
Euskaltzaindia, 1999, Euskal Gramatika
|
Lehen
Urratsak V (Mendeko perpausak). Bilbo:
|
|
|
Corpusari dagokionez, eskerrak eman behar dizkiogu
|
lehenik
Ametzagaiña I+G+ b taldeko Josu Landari, corpusa arakatzeko tresna ezin hobea, eta gure beharretara egokitua, sortu eta ikertaldearen eskura jarri duelako; orobat eskertu behar diogu UPV/EHUko Euskara Institutuaren zuzendari Pello Salabururi (http://www.ei.ehu.es), Institutuaren corpusak gure zerbitzura jarri dituelako (ZIO, Pentsamenduaren Klasikoak, Ereduzko Prosa Dinamikoa eta Goenkale).
|
|
|
Erabilera estrategikoa lanak jorratzen duen gaia beste argi batez ikusten lagunduko digulako.
|
Lehena
ondoko hau da: hiztegia zurruna da, berba baten esangura ezin delako behartu hiztunaren edo idazlearen nahierara.
|
|
|
Alegia, egilearen garrantzia gorago jartzen duen idatzia dugu, eta hartan idazlearen aukerak eta apetak (estiloa) dira nagusi, hitz ordena horren zerbitzuan dago-eta. Beste testuetan, komunikatiboetan, egilea baino garrantzitsuagoa da hartzailea, eta helburu
|
lehena
modurik eraginkorrenean komunikatzea; beraz, berba eraketa horren mendean izango da, eta idazle, itzultzaileak, askeago joka dezake, bera ez delako gunea, hartzailea, bestea baizik.
|
|
|
Eskerrak, beraz, hona hurreratu zareten guztioi eta bereziki, Euskaltzaindiaren Literatura Batzordeari, ekitaldi hau antolatzearren. Ezin baztertu, bestalde, hauxe dela
|
lehen
emaitza, Deustuko Unibertsitateak eta Euskaltzaindiak berrikitan itxuraldatu duten lankidetza hitzarmenaren aldetik. Eskerrak, beraz, Deustuko Unibertsitateari, areto eder hau gure esku jartzearren.
|
|
|
Askotarikoak dira bildumako hitzaurreak, eta aniztasun hori aletzen saiatuko gara artikulu honetan. Bildumaren
|
lehen
bi aroetako 152 hitzaurreak aztertu ditugu Genetteren (1987) eta Risterucci Roudnickyren (2008) sailkapenei jarraikiz. Lan honen helburua LU bildumako hitzaurreei buruzko zenbait nolakotasun agerian jartzea da, bildumaren azterketarako eta baloraziorako material gisa, bai eta literatur itzulpenen etorkizuneko hitzaurregileen bidelagun zein itsuaurreko gisa.
|
|
|
Bada, lan honetarako LUbildumako
|
lehen
bi aroetako hitzaurreak aztertu ditugu (152 ale orotara). Bildumako aleetatik bertatik erauzi ditugu 109 hitzaurre, eta, eskura ez genituela eta, Armiarma proiektura («e book» zein «Euskarara ekarriak» ataletara) jo dugu 43 aleren kasuan.
|
|
|
Nahiz eta, oro har, itzultzaileak izaten diren hitzaurregile LU bilduman, 38 aletan hitzaurreek ez dute sinadurarik. Sinatu gabeko hitzaurredun aleetan
|
lehena
1 zenbakidun alea da, eta azkena, ostera, 84 zenbakia. Nolanahi den, zenbaitetan, hitzaurrea sinatu gabea izan arren, itzultzailearena dela ondoriozta daiteke, modu esplizituan agertzen baita adierazita zenbait esamoldetan; ikus ditzagun adibide bi:
|
|
|
Ikusirik LU bildumako
|
lehen
100 izenburuak eskuraezinak zirela, obra horiek paperezko liburu forman berreskuratzeko plangintza diseinatu zuen EIZIEk 2010 urtean, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailarekin duen lankidetza hitzarmenaren baitan. Aro horretarako hogei ale hautatu ziren, Urrezko bibliotekaizeneko bilduman berrargitaratzeko.
|
|
|
Urrezko bibliotekabilduman berrargitaratutako lehenengo zortzi aleetan, ez da hitzaurre berririk gehitu,
|
lehen
aro hartan argitaratutako hitzaurre berak ematen dira, aldaketa txiki batzuk salbu: hizkuntza zuzenketak (berrargitalpen guztien kasuan), atalen izenburuak gehitzea, itzultzailearen oharrei buruzko adierazpen bat gehitzea eta eskerrak kentzea (Emakume abeslari burusoila); eta sinadura gehitzea (Lorategiko festa).
|
|
|
Robert Louis Stevensonen euskal bertsioaren berrargitalpenean ere hitzaurrea ez da batere aldatzen (hizkuntzazko zuzenketak izan ezik): LU bildumako
|
lehen
aroan zegoen zegoenean argitaratu zen.
|
|
|
Ibarluzea, M., 2011, Literatur itzulpenaren kritika.
|
Lehen
pausoak: dibulgazio kritikaren azterketa.
|
|
|
Atentzioa ematen du, batetik, bere obra ezagutu eta baloratu zutenek beti aipatzen dutela kalitatezko poesia dela. Alabaina, aipamenak oso gutxi dira, eta bere poemen
|
lehen
edizioa, esan bezala, Joseba Intxaustik 1998an paratu zuena da.
|
|
|
Verlaine izan zen treneko ibilaldi batetaz
|
lehen
poema osatu zuen gizona. Geroago, Antonio Machado eta Juan Ramón Jiménez espainiarrek ere esperientzi berdina sakonduko dute.
|
|
|
Ahapaldi honen
|
lehen
hiru lerroek perpaus luze bat osatzen dute eta irudion sinbolismoa erromantikoa baino irekiagoa dela esan daiteke. Funtsean metafora bat da,, eskar gaiztoa?
|
|
|
Arrutiri,
|
lehenik
, mendira igo eta ibarretik datorren oihartzunak ikara eragiten dio (Noiz edo berriz beko ibarretik mendietara/ Dator oiartzun barrura sartzen didana ikara.), baina poetak berehala geldiarazten du melodramatismoa eta sentimentalkerian erortzeko aukera.
|
|
|
Aita bertakoa zuen eta ama Oikiakoa. Oikian pasatzen ditu, hain zuzen, haurtzaroko
|
lehen
urteak, baina hamabi urterekin zurtz geratuta, Zarautza doa bizitzera, aitonarenera. Zarautzen, Frantziskotarretan ikasi eta apurka familia erlijiosoari lotzen zaio.
|
|
|
Modernismoa aipatzen dugunean
|
lehen
Modernismoaz ari gara, Frantziako Sinbolismoarekin hasi eta honen eraginpean abangoardiak iritsi arte irauten duen poesiaz alegia.
|
|
|
Joxe Azurmendik arazoaren hasiera zehatzago azaldu badu ere (Volksgeist), saia nadin gure egoera erreakzionario honen zenbait urrats historikoki azaltzen. Eredu filologikoaren oinarrian, Fichte-ren 1808ko Nazio alemaniarrari diskurtsoadugu, non arraza teutonikoa, eslaviarra eta latindarra bereizten dituen filosofoak
|
lehen
aldiz historia hirukoitz baten adar desberdin moduan. –Romanische stem?
|
|
|
Eta hain zuzen, lauzpabost bat urte geroago Schlegel anaiek argitaratuko dituzten literatur historietan,
|
lehenak
eta kanon sortzaileak, jada, ikerketa eta kritika filologikoaren, oinarriak ezartzen dituzte, zeinek azken batean, eta Fichteri jarraikiz,, filologia erromanikoa?
|
|
|
erromantze nafarra, gaztelera, frantsesa, latina, ingelesa, eta abar. Klase subalterno eta hegemonikoen arteko gatazkak izan behar du euskal literaturaren historiaren gune/ ardatza, eta ez, euskaraz idatzitako
|
lehen
testuen, fetitxe filologikoak eratzen duen historia nazionalista.
|
|
|
Hain zuzen, aurten, euskal literaturen historia postnazional baten
|
lehen
proiektua argitaratuko dut ingelesez: Before Babel:
|
|
|
Literaturaren Historiografia
|
Lehen
Jardunaldietan Iratxe Retolazak, herrikoitasun kontzeptuaz gogoetan ziharduela, kate edo hariaren irudia erabiltzen zuen literaturaren historiaren egitekoa adierazteko:
|
|
|
Modu horretan, literaturaren historialariek gertakari literario horiek kateatzearekin batera, hutsuneak edo isiluneak ere kate diskurtsiboan bildu behar dituzte, hari edo kate narratibo horretan zentzua emanez. Ondorioz, Literaturaren Historia egiterakoan
|
lehen
urratsa, ezinbestez, kateatu behar diren gertakari literario horien nolakotasuna mugatzean datza (Retolaza, 2010, 958).
|
|
|
Ankisesen iragarpenaren arabera Augustoren eskutik urrezko aro berri bat etorriko da, Martzelok luzatuko zukeena hain gazterik hil izan ez balitz. Eneidako pasarte hori guztia, narratzaileak laburki gogoratua,
|
lehen
Borboien Monarkia Hispanikoak bizi duen egoeraren alegoria bilakatu da Luis I.aren heriotzaren ospakizunerako Salamancako jesuiten Ikastetxe Nagusian sorturiko poemetan. Eta horrekin batera Espainiako formazio diskurtsibo inperialaren gai nagusiak elkarri uztartuta eta laburbilduta agertu dira:
|
|
|
Eta horrekin batera Espainiako formazio diskurtsibo inperialaren gai nagusiak elkarri uztartuta eta laburbilduta agertu dira: Eneas troiarrarengandik Erromako Augustorengana doan ibilbidean translatio imperii delakoa iradoki da, bai eta urrezko aroaren itzulera
|
lehen
enperadoreari egindako aipamenaren bitartez, aldi berean euskaldunaren, bozalidad, horrek, itxurazkoa baino ez bada ere, poesia bezalako hizkuntz tramankulu sofistikatuak sortzeko gaitasun gabezia gogora dakarrela, alegia arteen loratzerik ezagun ez duen burdin aroarekiko lotura.
|
|
|
dio Artean) edota Ziburuko Etxeberri bezalako elizgizonek egindako poesia deboziozkoa aldarrikatzea, baina ez euskaraz ohikoa zen herri poesiaren berri ematea. Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi
|
lehenak
ez bezala. Corografiaalde askotatik miresgarrian, esate baterako, Gipuzkoari eta Euskal Herriari buruzko horrenbeste berri jaso zuen, tartean hizkuntzari eta dantzak bezalako herri kultura adierazpenei buruzkoak, baina isiltasuna erabatekoa da herri literaturaz eta poesiaz den bezainbatean, nahiz eta ez diren gutxi autoritate gisa aipaturiko poeta ospetsuen aztarnak.
|