|
2000
|
|
|
XIX. mendean deforestazioa areagotu egin zen; Konbentzio gerra, Independentzia gerra eta
|
Lehen
Karlistadaren ondoren, udaletxeek lur asko saldu zituzten zorrak kitatzeko. Jabe pribatuen eskuetan, basoak moztu eta erroturatu egin ziren, mendi hegal gehienak erabat soilduta utziz.
|
|
|
|
Lehen
Karlistada 1833 urtean hasi zen, Fernando VII.a hildakoan, eta zazpi urte luze iraun zuen. Urte horietan arruntak izan ziren Karrantzako eta Sobako herritarren arteko gatazkak, sobatarrek Castañedo liberalaren agindura eta karrantzarrek, berriz, Andetxaga karlistaren esanetara borrokatu baitzuten.
|
|
|
|
Lehen
Karlistadan ez bezala, Bigarren Karlistadan() indarrak orekatuago egon ziren Karrantzan, aurreko gerran karlisten alde egondako zenbait, liberalen alde jarri baitziren. Bigarren Karlistadako gertakizun militar aipagarrienetakoa Sucesoko borroka izan zen.
|
|
|
ibaiak behin eta berriz eramandakoa berreraikitzen.
|
Lehen
Karlistadak() ere ez zuen ur hauen aprobetxamendua eten, eta 1847 urtean hain zuzen, haranean jaiotako noble batzuen laguntzaz lehenengo bainuetxea eraiki zen. Komunikazio beharrak eta noble haien eraginak, XIX. men dearen bukaeran bainuetxeak trenaren geltoki propioa izatea ahalbidetu zuen.
|
|
|
Kongreso Internazionalekoeri. 19 zk. (1965), 48 Gorrotoa lege. 21 zk. (1966), 97 Zuzendaritza billa. 22 zk. (1966), 1 Etxaithar’i atsegingarritzat. 22 zk. (1966), 96" Jakin" 5 aldiz urtean. 23 zk. (1966), 1 Juan Antonio Letamendia saritua. 23 zk. (1966), 17 JAKIN’en urteroko billera. 25 zk. (1967), 60 Andima Ibinagabeitia. 26 zk. (1967), 65 Editoriala. 27/ 28 zk. (1967), 1 (Sarrera). 29 zk. (1968), 1 (Sarrera). 30 zk. (1968), 1 98’garren belaunaldiko euskaldunak. 30 zk. (1968), 5 Estremismoen pizkundea (NPD) Alemania-ko politikan. 30 zk. (1968), 46 Batasuna bai ala ez? 31/ 32 zk. (1968), 1 Euskeraren eta literatura euskeraren batasunari buruzko bibliografia. 31/ 32 zk. (1968), 71
|
Lehen
Karlistada. 33 zk. (1968), 1 (Sarrera). 34 zk. (1969), 1 Vietnamdarrak eta beren hizkuntza. 35 zk. (1969), 66 JAKIN, hogei urte geroago. 1 zk. (1977), 5 Euskal Unibertsitatearen izarra. 1 zk. (1977), 8 Euskal Herriaren unibertsital egoera. 1 zk. (1977), 53 Unibertsitateetako Euskal Kultur Mugimenduak, Bizkaian. 1 zk. (1977), 130 Herrien iraultza. 2 zk. (1977), 5 Damoklesen ezpata. 2 zk. (1977), 9... Europa mendebaldarreko Kolonialismoaren aurkako burrukaren Agiria. 2 zk. (1977), 107 Argel eko Agiria:
|
|
|
ZUZENDARITZA
|
Lehen
Karlistada. 33 zk. (1968), 1 Harpidedunei eskaintza: " Euskal Herria" liburua. 34 zk. (1985), 219
|
|
2001
|
|
|
Araban, Odon Apraizen ustez, atzerakada hori XVIII. mendean gertatzen da batez ere (garai hartantxe, hain zuzen, ematen digu Kardaberazek bertako hizkuntz egoeraren berri); Nafarroan ostera, hurrengo mendean gertatuko omen da gibeleratze nagusia. Lizarra aldean, esaterako, orduan burutzen da segur aski lehendik zetorren erdalduntzea; eragin horretan axola handikoa da Independentziako Gerratea eta, are gehiago, hogei urte ondotik darraion
|
Lehen
Karlistada. Honelako zerbait ere gertatu zen, sasoia ongi zehaztu gabe dagoen arren, Bizkaiko Enkartazioetan.
|
|
2002
|
|
|
Antzinako Erregimenean, foru diputazioak eta foru batzarrak zeuden, baina ez bestelako erakunderik, Nafarroanbezala.
|
Lehen
Karlistada bukatu zenean, ez zen Nafarroakoaren antzeko akordioriksinatu liberalen eta gobernu zentralaren artean, eta garai isabelinoan erakunde haieketa Estatu liberalaren berezko figurak, gobernadorea eta diputazio probintziala, batera bizi izan ziren. Hirugarren karlistadaren ondoren, Foruak Deuseztatzeko Legea onetsi zen (VII), homogeneizatzeko helburuarekin, eta desagerraraziegin ziren erakunde haiek; bi urte beranduago, ordea, II Errege Dekretuan araututako hitzarmen ekonomikoa sinatu zen.
|
|
2003
|
|
|
Ez dugu
|
lehen
karlistadako bertsoen artean, aipu historiko gehiagorik aurkitu. Herri mailako bertsoetan ez da behintzat iraganaren inolako kontzientziarik agertzen (bai ordea euskalduntasun eta erlijiotasun kontzientzia, baina ez historikoa).
|
|
|
Konbentzio Gerraren ondoren Napoleonen gerrak etorri ziren, eta gero Hego Euskal Herrian gerra karlistak (tartean hainbat mobilizazio militar txikiagorekin gerrilletan etab.). Gatazka horien inguruan aurkitu ditugu euskaldun herritarrei zuzenduriko aurreneko kontakizun historikoak, bereziki bertsoetan txertatuak. Guk batez ere
|
lehen
karlistadako bertsoak aztertu ditugu. Baina aurrekoek ere ikertzea lukete, ziur erreferentzia historikoak jasotzen baitituzte.
|
|
|
borrokara deituko zituzten berriz herritarrak 1872an, hutsik geratutako tronuan Karlos VII.a jarri, eta iraultza bidegabe harekin amaitzeko; erlijioa eta foruak ondo babestu eta deabruzko liberalkeriarekin bukatzeko, alegia.
|
Lehen
Karlistadan bezala, Bigarrenean ere armak hartuta ibiliko dira zenbait elizgizon, horien artean ezagunena Santa Kruz apaiza. Gerra petraldu egin zen, ordea, karlistentzat, eta are gehiago sei urteko iraultza amaitu eta Alfonso XII.a errege jartzen denean 1874an.
|
|
|
Berrogei urte geroago, tradizio eta modernitate artean hautsita ikusi du Hugok.
|
Lehen
Karlistada ondorena da (1843). °
|
|
|
Ez nuke esango —azkeneko momentuan erabakirik, turismora etorri baita, etorri, baina— Euskal Herrira etortzera deliberatzeko arrazoietako bat ez dela izan, bidai literaturarekin nahasian ariketa historiko politikoak jarraitzeko aukera. Bukatu berria da
|
Lehen
Karlistada. Espainia bilin bolon dabil.
|
|
2005
|
|
|
Klase jaso hau aski aktiboa izan zen kultur arloan. Hola
|
lehen
karlistada amaitu eta berehala gasteiztar ilustreak biltzen zituen literatur tertuliak antolatu ziren, jada 1840rako Gabinete de Lectura elkartean instutituzionalizatuz. Giro horretan agertu ziren El Lirio (1845) eta Revista Vascongada (1847) kultur aldizkariak.
|
|
2007
|
|
|
Wilhelm von Humboldt 1835eko apirilaren 8an Tegelen hil da, Euskal Herria
|
Lehen
Karlistadaren erdian zegoela. Bere bizitzako hirugarren kapitulu honetan, 1820ko urtarriletik hil arte. Humboldt-en ekoizketa zientifikoaren urteak?
|
|
2009
|
|
|
Arantzazuko komunitatea Jose Bonaparteren 1809ko ordena erlijiosoen ezabaketa legearekin suntsitu da; ez da berregingo eta normaltasunera itzuli 1878 arte. Ama Birjinaren irudia bera Oñatira eramango da, etab. Liberalek Hirurte Konstituzionalean Arantzazu erre dute (1820),
|
Lehen
Karlistadan berriro erre dute (1834), dorrepunta bakarrik mortuan zutik gelditu dela; karlistak Gipuzkoan nagusiturik hein batean santutegia berregin da, kapilauren batzuek artatua (1846); 1856, desamortizazio orokorra; 1870, bigarren esklaustrazioa. Azkenean, ezabatuak jada Foruak, Cánovas ministro konserbadoreak baimendu du Arantzazun eskola eta biziera frantziskotarra berriro antolatzen hastea.
|
|
|
1833an Fernando VII hil eta
|
Lehen
Karlistada piztu da. Hasieratik bertatik liberalek behin eta berriro miatu zuten Arantzazu, berriro ezer aurkitzeke.
|
|
2010
|
|
|
Zaharberritze obrak 1844 urtean egin ziren, elizaren egoera zela-eta, garai hartan dagoeneko ezinezkoa baitzen eliztarrei Jainko gurtza eskaintzea.
|
Lehen
Karlistadan eraikina, bai eta klaustroarekin ere, behin behineko artilleria biltegi gisa erabili izanak hondatze hori eragin zuen. Dorrean, bestalde, kanoi bat jarri zuten hiribildua defendatzeko5.
|
|
|
Kanpañetako modernizazio kapitalistaren bultzatzailea izan zen, eta aldi berean darwinismoaren aurkari porrokatua, kontrakotasun horren abiapuntua, Ordoñanaren kasuan espezieen mudaezintasunaren defentsa obsesiboan zegoelarik. Domingo Ordoñana Iparragirre Gasteizen jaio bazen ere, 1829an, bere familia izatez tolosarra zen, baina asko mugitu zen
|
lehen
karlistadaren gorabeherak tarteko. Domingo hamahiru urterekin iritsi zen Uruguaira 1842an, eta laster hartu zuen parte hango Guerra Grandeko bataila odoltsuetan.
|
|
|
Militar eskoziar honek Zumalakarregirekin borrokatu zuen
|
lehen
karlistadan. Haren biografia idatzi zuen 1836an eta Nafarroako mintzairaren egoeraz berri eman zuen.
|
|
|
|
Lehen
karlistada (1833) Bergarako Hitzarmena rekin bukatu zen; bertan Madrilgo legebiltzarrari foruak mantentzeko aholkua ematen zitzaion, baina libre utziz zer egin haiekin. Bi urteren ondoan foruen murrizketa gauzatu zen, are larriagoa izan zena Nafarroako kasuan, bertako agintarien onespenarekin, erresuma izatetik probintzia izatera iragan baitzen eta Hegoaldeko beste eskualdeetatik bereiziz.
|
|
2011
|
|
|
Honek guztiak eraginda, 1833an,
|
Lehen
Karlistada hasi zen, 1839an bukatu edo baretu. Baretu diot berriro ere eta gauzak argi, konpondu gabe gelditu zirelako eta horregatik Bigarren Karlistada piztu baitzen 1872an eta amaitu 1876an.
|
|
|
Euskaldunen gerrarako grina mitiko hori lehenago ere zalantzan jarri zen, 1793 Konbentzio Gerran, donostiarrek frantsesei hiria eman zietelako haien babesa bilatu nahian, eta mugara bidali zituzten euskaldun apurrek ez baitzuten ahalegin handirik egin Europako ondoen armaturiko armadaren aurka. Kurlanskyk (2000) gerra honetan euskaldunek izan zuten zereginari buruz dioenez, Aingeru Epalzak ere euskaldunen gerrarako hoztasun horren berri ematen digu aipatu dugun Pedro Mari Arrieta gudari karlistaren bidez. Arrazoi sendorik gabe eta konbentzimendu gutxiagorekin
|
Lehen
Karlistadan parte hartu zuen gure Pedro Mari gerra amaitutakoan ez zen joaterakoan baino aberatsago itzuli. Karlista zahar horrek bere bizitzaren amaieran ikusten du berak gazte garaian bizi izandako beste gudaldi bat bezalakoa piztear dagoela, ezer onik ekarriko ez duena:
|
|
2012
|
|
|
Ondoren beste gerra bi ageri zaizkigu: Errealistak Konstituzionalisten aurka() eta etenik ez balego bezala, gerra zibil bortitza,
|
Lehen
Karlistada(). Ondoren, gerra pizteko saiakerak egon arren, 1872ra arte ez zuten lortu, eta 1876an amaitu zen, berriz ere gerra zibila.
|
|
|
Zeren 1839 urte giltzarria da prozesu honetan: lau hamarkadatan lau gerra pairatu ondoren,
|
lehen
karlistada nolabaiteko akordio baten bidez bukatzen da (Bergarako Besarkada), eta horren ondorioz onartzen den legeak (1839ko urriaren 25ekoa) bidea ematen dio akordio politiko iraunkor bat negoziatzeko. Baina ez zen akordiorik erdietsi:
|
|
2013
|
|
|
Iñaki Aldekoaren historian, bi muga historiko garbi agertzen dira.
|
Lehen
karlistada hastapen gisa eta, denbora berean bihurgunetzat, eta beste muturrean, 36ko gerla. Erresuma Zaharraren krisitikabiatzen da I. Aldekoa, baina kultura mailan finkatzen du bere aztergai nagusia:
|
|
|
Hegoaldeko historialarientzat eta, aurreko puntuan bezala, XIX. mendearekinsegitzekotan, erran daiteke Penintsulakogertakari historiko politikoek badutela eragin handia. Jadanik aipatu bezala, I. Aldekoarentzat,
|
lehen
karlistadak ematen dio XIX. mendearihasiera eta 1936ko gerlarekin bukatzen da.
|
|
2018
|
|
|
Esana dugu Xahok, errepublikarra bazen ere, karlismoaren alde jo zuela.
|
Lehen
Karlistadan, Erresuma Batuari eta Frantziari komeni zitzaien aduanek Ebro ibaian, eta ez Pirinioetan, irautea, merkataritzarako zergarik gabeko eremu zabal bat edukitzeko. Horregatik, 15
|
|
|
Xahok ez zituen zurrumurru horiek asmatu, ez eta hurrik eman ere.
|
Lehen
Karlistadan Euskal Herrian izandako bidaiari batzuek gauza bera adierazten dute. Esan behar da, dena dela, XIX. mendearen lehen erdian," independentzia" hitzak ez zuela nahitaez gaur egungo esanahia (euskal estatu bat sortzea, alegia), Madrilgo gobernua ez onartu eta beste bat ezartzen saiatzea baizik, betiere Espainiaren barruan.
|
|
|
Xahok oihartzun ukaezina izan du ezkerreko abertzaletasunaren bilakaeran. Hark ulertu zuenez,
|
Lehen
Karlistada Euskal Herria askatzeko borroka bat zen eta, Gerra Zibilaren ondoren, halaxe ulertuko zuten Telesforo Monzonek(), Federiko Krutwig-ek() eta ETAk berak(?). Horrelaxe sortu zen Euskal Herriaren eta Espainiaren artean izandako 150 Urteko Gerraren mitoa (Lehen Karlistadaren hastapenetik, hots, 1833tik, hasita).
|
|
|
Hark ulertu zuenez, Lehen Karlistada Euskal Herria askatzeko borroka bat zen eta, Gerra Zibilaren ondoren, halaxe ulertuko zuten Telesforo Monzonek(), Federiko Krutwig-ek() eta ETAk berak(?). Horrelaxe sortu zen Euskal Herriaren eta Espainiaren artean izandako 150 Urteko Gerraren mitoa(
|
Lehen
Karlistadaren hastapenetik, hots, 1833tik, hasita). Xahok ez zuen ustezko gerra horretan sinetsiko.
|
|
|
Ez da hola: Xaho
|
Lehen
Karlistadaz ari zen, 1834ko otsaileko Gernikaren setioaz, hain zuzen ere.
|
|
2020
|
|
|
Bertan kontatzen zaizkigun pasarteak
|
lehen
karlistadako bukaerari dagozkion arren hala diosku irakurlearentzako zenbait argibide dakartzan sarrera modukoak, liburu osoa zeharkatzen du umore lerro benetan irringarri batek. Adibide ugari ekar liteke, baina, barre ederra atera zidan, esaterako, hasiera partean, Zumalakarregi hiru urtean hila dela," Don Tomas Zumalakarregi, izan bedi gure nagusiko!" oihu egiten duenean Arrietak, auskalo zer jeneral berri agertzen zaienean parean.
|
|
|
Hortaz, modu normalean eta orokorrean erabiliko da Euskadiko toki entitateetan eta Euskadiko tokiko sektore publikoa osatzen duten gainerako entitateetan, baina beste hizkuntza ofiziala inolaz ere mugatu gabe. Hori bermatzeko, bada, entitate horiek gero eta gehiago erabiliko dute euskara, bai barne jardueretan, bai kanpora begira egiten dituztenetan." Aldeak alde,
|
lehen
karlistada ondoko esaldi famatu hura bezala: foruak bai baina batasun konstituzionala hunkitu gabe.
|
|
|
Baztan ibaia bihurka doa herrian barrena Erdi Aroko karriken, udaletxearen eta" Amerikanoen etxe" ikusgarrien ondoan.
|
Lehen
Karlistadak eragindako migrazio uholde handiaren emaitza dira indianoen etxe gehienak. Baztan migratzaileen lurra izan da betidanik.
|
|
|
" ha resuelto no acceder a lo solicitado, quedando en consecuencia prohibida la representación por ese Grupo Teatral, de la obra titulada alzate ko jaun, en versión de Xavier Lete". Hirugarren lana
|
Lehen
Karlistadaren kronika (1978) izan zen, hau osoki Letek sortua. Eta, azkenik, aipatu beharrekoak dira Txirritari eskainitako lan biak ere:
|
|
|
Humboldtek bisitatu zuen Euskal Herriak foruak zeuzkan bitartean, Victor Hugok
|
Lehen
Karlistadaren ostean ezagutu zuen gure herria bigarren aldiz (Azurmendi 2003b: 30).
|
|
2021
|
|
|
Jose de Elosegi oñatiar okinak desertzio sare erraldoi bat antolatu zuen
|
lehen
karlistadan eta, bestetik, ogi pozoitua eman eta Gasteizen zeuden 8.000 soldadu ingelesetatik 1.500 hiltzeaz izan zen akusatua, torturatua eta garrotean hila. Berak desertzio sarearena aitortu bai, baina ogi pozoituarena ez zuen inoiz onartu.
|
|
2022
|
|
|
Bitartean, 1 Inperiotik landa bakea itzulirik (1815), Nafarroarekiko harremanak berriz indartu ziren, eta bereziki
|
lehen
Karlistada denboran() bien arteko merkataritzak gorantz egin zuen. Baina 1841 urtean Espainiak bere aduana Ebrotik bi erresumen arteko mugara bultzatzen du, komertzio hori murriztuz.
|
|
|
Ez dago hobeki erraterik. Aburu publikoa karlisten alde dago, eta ez soilik iparraldeko hiru euskal lurralde historikoetan, Frantzia osoan ere, bereziki legitismisten artean, baita errepublikanoen artean ere,
|
lehen
Karlistadan bederen: bi alderdietakoak elkartzen dira noiztenka, 1830eko iraultzan agintea hartu dien gobernu liberalari bizkarra emanez.
|
|
|
Karlistak dira nagusiki, haatik ez bakarrik. Liberal moderaturik ere badago, bereziki
|
lehen
Karlistadaren ondotik, liberal gogorren intolerantziatik ihes. Iturri batzuen arabera, 1840an 30.000 karlistaz goiti badago Frantzian aterpeturik; amnistiaren bezperan, 8.000 dira ofizialki Frantziako gobernuaren laguntza hartzen dutenak.
|
|
2023
|
|
|
Izenburuak dioenez,
|
lehen
karlistadan kokatzen da obra, baina argumentuak ez du ez karlisten ez liberalen alde egiten, gerretan herri apala beti irteten delako galtzaile, bando batean zein bestean egon. Jokin de Pedro obraren egileak eta Matxalen de Pedro zuzendariak ikuspegi garaikide eta aurreratu hori eman diote bizkaiera ederrean idatzitako testuari, umeen eta kaleko jendearen bizipenei garrantzia emanez eta, aldi berean, langileen eta aberatsen arteko lubakia nabarmenduz.
|