|
2003
|
|
|
KontuadageroetabiziagoaeginzitzaidalaAldudekomedikuaren, arrazoiak? ...ruaklerroenarteanostendutadaroatzanbenenoetariko bat, PiarresLafitte ondotxojabetuzenez.Bai, Aldudekomedikua HaeckeletaNietzsche bezalako batzuenliburukhiretserilotuzen, etaelizarenmoralakuestionatzeazgainzer eta eboluzionismoa sartunahiizanzueneuskararenmundura, kontrabandozizan arren.Horretazkonturatzea erabakigarri suertatuzitzaidan: JeanEtxepare une horretaraarteidazlelaikobatizanzen niretzat,
|
hau
da, euskalabifaunakoraraavis deigarrietainteresgarri bat; ostera, nirepredilektoabihurtuzueneboluzioaren zabalkundeanjardunzuelajakiteak.Unehorretatikaurreragogobiziaedukiizan dut, idazleazbestaldegizonaulertzeko, etabaigizonhorreninguruaere.
|
|
|
...nbakotasunaadieraztendubereetimologian, etahortiketorri dirafrantsesezeta gaztelaniazerabilidirenédentésetadesdentadosterminoak, ingelesez edentatesizendatubadiraere.Alabaina, benetanhaginbakoakinurrijaleetapangolinakdirasoilik, eta, horrela, gaztelaniazkoliburubatzuetanbereizitaikusikodituzudesdentadosetamaldentados direlakoak.Horrelako izendapenakgorabehera, armadiloerraldoiakehunbathaginditu,
|
hau
da, ugaztungehienekbainogehiago.
|
|
|
Tartehorretansuertatuziren, bada, Etxepareanaiak, etafortunaegin.Dirudienez, 1860rako, alhagunebihurtuzen, BuenosAirestik50 60legoatako erradioan zegoenazaleraosoa, etahainbesteardibazkatzenzen, nonhigadura arazolarriakagertubaitziren.Hamarkoiztueginzen baiardiensalneurriaetabai alhaguneena ere. Dirutza handiakeginziren, iainolako inbertsiorik gabeetaadministrazio zailtasunik gabe.Izan ere, lurrareneta artaldeen jabeek artzaineidirutan ordaindubeharrean, artaldeak erdibanauztenzizkieten,
|
hau
da, artzainarentzatizatenzirenbaiartilearenerdiaetabaibildotsenerdia; kontratuakamaitutakoan, artzainekberenartaldelortuberriekinlautxakurtxikitan alokatutakolurraldeetarajotzenzuten, eta, zeresanikez, urteenjoan etorrianlurrak erostenzituzten, etamilakaardirenjabezirenbihurtzen.
|
|
|
MañexXabaño() Aldudenjaiozen, Migelartzainaetxean.Hamazazpi urterekinUruguaikoosaba batenganajozuen, etahan arituzenlehenago saladero modura (gazitegikolangilea) etaosteanabeltzaintzanetabestelakonegozioetan.Lasterbatuzitzaion Mixelanaiagaztea.Biok bateraitzulizirenAldudera1878an, eta, halaber, egun bereanesposatuziren, Mañex, Xotroenekoalaba premuarekin. Marianne Etxarren()?, eta Mixel, Auzkikoarekin.Sei seme alaba edukizituen, hirumutikoetahiruneskato.Herrikoalkateaizanzen1885 1898tartean. Bestalde, Aldudekoemigrazio agenteetarikobatizanzen,
|
hau
da, jendeabilatzenzuen komisiopeanAmeriketarabidaltzeko.Halaere, gainerakoaldudarrenbizimodu bera edoegitenzuen: ganadu hazkuntzaesnetarako batezere; horrezgain, zerriek, oiloek, ortuaketa gaztainadiek hornitzen zutenXotroenekomahaia. Alabaina, garestiaterako zitzaionarren, zelarakozaldibatzukhaztenzituen, ziurrenezAmeriketakogaztaroarenoroitminaz.Hirurogeita hamarurte dituargazkian
|
|
|
jardunhorretara, baina, ezsosakirabaztearren, ez dagoesanbeharrik.Egiada, guremedikuabeste euskaltzaleezagunaskobainodezentegutxiago mugitzenzenordukoekitaldietara. Balirudike Aldudekoberezkourruntasunaketadiru faltak Etxepareguztizisolatudutela,
|
hau
da, ordukoeuskalmundutik atmantendudutela.
|
|
|
OsohurbilekosegimenduaedukiizanzuenHamalaukoGerlakeuskal prentsan, eta, izanere, horixeikusdaitekehemeroteketarajogabe, zeren, geroraberrargitaratueginbaitira, gureklasikobatzuenlumatikorduanisuritakolerroak.Hordituguirakurgai, Etxeparerenezgainera, JeanSaint PierreAnxuberrorenak, JeanElizaldeZerbitzarirenak, EbaristoBuztintzaKirikiñorenak, etaJuanBautistaBilbaoBatxirenak.Sortahorretakoidazlan batzuksu lerroanbertanidatzitakoakdira, idazlealekukozuzenaizanda, soldadufrantziarraerebazelarik; horixedaaipatulehenengohirurenkasua. Besteetan, Hegoaldekoakizanikdistantziagehiagodago, baina, den denek luze zabalerakustendigutebakoitzakbereeraraLehenMundu Gerlaegunez egun, euskaldunen begietatik.Eta, izanere, begihoriezbaliatu zenJean BarbierSenperekoerretoreaberePiarresIIospetsuaidazteko (1929).
|
Hau
da, HamalaukoGerlakbaduizanbereeuskarazkoeleberria, osoargigarria etailustratiboadena, sasoihartakogiroarenzenbaitgakoulertuahalizateko.Batetik, delakoPiarres, TxominAgirreren Joanesbezala, euskalduntasunarenarketipokonplituada: ezindaPiarresbainoeuskaldunzintzoagoa etabenetakoagoaizan, etaaldehorretatik Barbierren idazlanaguztizprebisibleada, generokotopikoguztiakbildubaititu.Alabaina, PiarresiG...
|
|
|
...eta, beraz, behartutazegoelagerlanhildakoeneta, zeresanikez, Frantziarengorazarreaegitera, baina, bestalde, gogo bihotzakinoizbainogartsuagozeuzkalaEuskalHerriarenalde.Aldehorretatik, konpromisozkoalokuzioaeginzuelapentsagenezake, balantzarenbesobiekhala holakooreka gordedezaten.Testuinguruarengarrantziazjabetzeko, izanere, nahikoada pasarteaAldudeko euskararenfonetismozjositadagoela konturatzea,
|
hau
da, goikoaipatumintzaldihorrekbaduEtxeparerengainerakotestuetan inoizereaurkitzenezdenezaugarribat.
|
|
|
|
Hau
da, soldaduezbazoaz, ezdabakarrik jainkoakezzaituelabegionez ikusiko, ez; munduhonetako zorigaitzbeltz guztiakjarraitukozaizkizubata bestearenondotik.Gutazurrikalduta, Barbierrekezdiguaitortuzeriguriki genezakeenbestemunduko su leizean.
|
|
|
Euskararenzoko mokoetagoiti, hala nolaAzkue, Campion, Altube, Lacombe; holandiarbat: Uhlenbeck; etabi frantses, LeónetaGavel, Baionakolizeoanerakasledirenak.Atseginekin entzunadugugeroztikSaroihandikereateraduelazerbaitonik(
|
hau
Urepeldarsemea, oraiParisenegoki).
|
|
|
PioXII.ak1950eanargitaraturiko Humanigenerisentziklika dlaugaarrendokumentua.AurrerapennabarmenadakarPauloIztuetarenustez, zeren,, gizaorganismoazhitzegitenduen
|
honetan
, naturzientzieidagozkiengaienarteankokatzenbaituarazoa, etasoilikzeharkakristau egieidagozkienenartean.Ildohorretatik, gizazientzietakoaditueiantropogenesiarenalorraereikerdezatelaagintzen diebain, abetiere, sinismen dogmakzaintzekoardura, hartuz.Laugarrendokumentuhonenazalpenaamaitzeko, Errupiñoanaiakaitasantupolemiko horrenberorren1953kobestehitzaldibatekozehaztapenakdamaizkigu, alegia, jakint...
|
|
|
Horrelaxeoteda. Zelanegiaztatuezdakidala, otueginzaitazkenean bideposiblebat: erdarazkoitzulpenetanbegiratzea.Etazelakoustekabea harrapatududan.Lehenagoetabehin, portugesezko itzulpenakoiudutapalategitik, horrelasuertatuda; bilatuegindutdagokionlerroa, etahara!, ConradbarikSolinoaurkitudut.Zerdok, ba,
|
hau
–! Orduan, Atxagakberak itzulitakobertsiorajodut, etaSolinorekin eginduttopoberriroere; horrez gainera, konturatu eginnaizpasartebereanbestemakinabataldaketatxikirikandiagertudirelagaztelaniazkoan.Ingelesezkoaerearakatudut.Berorretan, jakina, Solinusikusikoduzue.
|
|
|
...n ek estandarzientifikoen erlaxazionabarmenaaurkitudu.Hipotesihorietako askoetaaskozientzia aldizkariprestigiodunetanargitaratuizandira, baina egileekezzutenKretazeoko erregistro fosilarenleheneskukoezagutzatxikienikere, norberealorreanadituakizanarren.Itxurabatean, dinosauroen suntsipenarengaineanlaxatuta egondiraluzarohipotesizientifikoekbeharrezkodituzteneskakizunhertsiak, etahorrekekarridualor
|
honetan
mahai gaineratudirenazalpenaskoespekulazio etaaieruhutsakizatea, benetakohipotesitestagarrienmailara iristenezdirenak.Benton ek hainbat eratakoahuldadeaksumatu dituproposatutakohipotesietan.
|
|
|
EzzirenhorrelaamaituArnaudAbadiareneroapenaagerianutziko zutenjazokunemingotsak.Aspaldianharri minakjotazebilen, eta, estoizismoznozituarren?, oinazerik jasangaitzenergogoregonez. Etxepareren arabera?, azkeneanguztizbeharrezko suertatuzitzaionkirurgiarajotzea,, betihalerebereeginbidearijarraikitzenzela?. Bigarrenebakuntzabatere pairatuzuentokiberean:?
|
huntarik
landahautsibaitzenetaezintzenabiatu?. Denaden, eritasunaketaebaki zauriek bainogehiagonahigabeekhigatueizutenArnaudAbadia.Besteakbeste, GerlaHandiaren hasieraezagutu zuen, etahorregaz baterabereikasleohiguztienangustiaketadoluakbizi izanzituen.HiruurtezluzatuzenArnaudAbadiarenagonia.Azkenean, hamarurteetsigarrirenburuan, Belokenhilzen1916komartxoaren2an.
|
|
|
Hedatukodeneanliburu
|
hau
, daukaguurratshandiaeginendutela, nahita ez, elgarretarat, mendiezhunaindikoidazleek.
|
|
|
HoriekguztiakPetöfi kproposaturiko eskemankokatukonituzkenikneuk. Alegia, komunikaziozientifikoanmailadesberdinakdaudelaonartuz,
|
hau
da, edozeingaisakontasundesberdinezazaldaitekeelaonartuz, mailabakoitzakhizkera modu bateskatukodu, lortunahidenzehaztasunakderrigortuta.Petöfi klaumailadefinituditu, alegia, a tikd rainokogradazioa, halatannon, diskurtsozientifikoarenzehaztasunagalduzbaitoaargitasunaren alde: nolabait, amailakoidazlanakerabatespezializatuakizateanguztiz kriptikoetaulergaitzakizangodirairakurlearruntarentzat, et...
|
|
|
Orokezagutzendugumamutzabat, gureetxetakomubletan, zuraribarnez barne, eztenazetaaztaparrez, batzutangauazbeharrietaratheltzen zaikunsega harrabotsbatekin, satorra, lurpezbezaladabilana.Deitzen daeuskara: zerrena.Zilatzenduzura, irintzen, harrotzen, zizkatzen, argaltzen, galtzen.Halaberguregorputza, errandugunlandarexkabihurdikatu, bihurriak.Gureharagikozerrenada,
|
hau
.
|
|
|
Emile Etxepare(), Aldudeko medikuarenanaia txikia.Lekorneutzieta Kanadaalderajozuenoso gazterik.Ziurrenezhandik bidalitakoargazkiadugu
|
hau
.
|
|
2006
|
|
|
Urteak daramazkitTrabukorenkanta
|
honen
surrean. Alderdi askoditu, etadenakliburubateanbiltzekoasmoanuke, luzarogabe.
|
|
|
|
Hau
da guretzat aipagarriena Aita Donostiaren bertso sailean: bio bertsbadaudelagukezagutzenz editugunak, z eGoizueta Oiartzungo bertsioek, ez Azkueki dakarzkitenak.Gehigarrhau jakingarriadagukdarabilzkigunasmoetarako.
|
|
|
Manuel Lekuonak gai
|
honetaz
jaso zituen kontu bakarrak,. Tesoros
|
|
|
Baina, natorrenbertso xaharpolitegi horren azken puntura: , bestebat igarobalu/ seguruzuen biziya?. Lehengo estatua, esiyaetasaltoikaragariyaurkatuegin zutela askiez,
|
honek
erebadu berexarma.Gero hobeki ikusiko duzun bezala, ez baituBerdabioerakusteabestexederik.Ezzenordea Berdabioreneanhalakotragediarik, lekuonatarrekasmatutakoa besterik.
|
|
|
Bertsozaharrok (Berdabiorenak, alegia), gukhaingogokoditugunok, lehenago ereaipatu izan ditugu aldizkari
|
honetan
, 1981eko alean. Orduz geroztik, xehetasunberriakaurkitu ditugu, garrantzizkoak direnak:(...) ahozko tradizioakgauzaberakesatendituelaBerdabiori buruz eta Bortegarairi buruz.
|
|
|
Orduz geroztik, xehetasunberriakaurkitu ditugu, garrantzizkoak direnak:(...) ahozko tradizioakgauzaberakesatendituelaBerdabiori buruz eta Bortegarairi buruz. Eta kidetasun
|
honek
argibide onak ematena dituelBerdabioren zenbait kontur Bodegarairiesker argitzeko, etaalderantziz.
|
|
|
Eta handik hogei urtera, 1987an, oraindik kontu
|
honekin
zebilen gure
|
|
|
Andoni Lekuonakbere gutunean esaten didan
|
honi
erreparatzea aski: –Puntu aipagarriak: 1) monetarenberririk ezdutelaematenbertsoek, Sarobe Errekakoekizanezik, berazahozkoinformazioa delaAzkuekdioena?. Beraz, Lekuonatarrenaezotedaahozkoa?
|
|
|
–Puntu aipagarriak: 1) monetarenberririk ezdutelaematenbertsoek, Sarobe Errekakoekizanezik, berazahozkoinformazioa delaAzkuekdioena?. Beraz, Lekuonatarrenaezotedaahozkoa? Klaro, klaro!... bainanorkipinidubertso
|
honetan
, Azkuek hizketalaxoanemandako ahozko informaziohura. Etazer gatik?...
|
|
|
hori?. Hori ere Goizuetakomotiko gaizto
|
honek
, esan behar al du. Ai, hau pena eta pesalonbrea, nerea!
|
|
|
Hori ere Goizuetakomotiko gaizto honek, esan behar al du? Ai,
|
hau
pena eta pesalonbrea, nerea! Begira zer dioen34
|
|
|
Bainanondik aterazuenJuanMarikdoinu tristehura. Amaren aldekousariotik? Baliteke, baliteke... Agustin Mendizabalek36 eginadizubere azterketa, liburu
|
honetan
bertanzuzenduetahornitudizuna, baina, oraingo anerelekuonatarrenukituak ukatze alderajodizu.Ikusnolabukatzenduen JuanMarik, bereaurrenekoartikulua37:
|
|
|
gai
|
honek
beste zenbait alderdi interesgarri ere baditu: literatur alderdia, musikaalderdia, etaantzekobertso saioekinegindaitekeen konparaketa.(...).
|
|
|
JuanMarik, haladiokanta
|
honetaz
behin etaberriz39: –bertanerabilia, bertangordea, baitestuaetabaidoinua?. Zergatik, berrizere, gauzakhorren beste, bertakotu, beharsusmagarrihori. OiartzungoKantutegi guzianbaote dubestekantarik, horren serioetazorrotz, behinetaberriz, bertakotu, nahi duenik?
|
|
|
Egiaesateko, PierreLafittekapainduriko sasibalada batzuez Xabier Kaltzakortakegindako azterlana43 leitunuenerako, isilpeanzebilen autopsia
|
hau
, etaseguru naiz, satorbidezKaltzakortaneskura ereiritxizela; geroztik argitara zuen artikuluan44 ageriden, gertaleku, hitza etabestedeitaileasko baititut horren lekuko. Etabadakit, noski, honelako gehiagoereegonendela gordean.
|
|
|
Hain zuzen, Etchagarai Iparraldekoa izanlitekelajakiteaezdaahaztubehar. EzotelegokeJoseph en aurrekoak nondikdatozenaztertzerik. BadakiguharenaitaJuanBerdabiokoazelaetahonenaita,
|
hau
ereJuanGoizuetan, enterraruazela, Bainanonjaioa. Jakiterikbaialdago. Ezahaztulehen esanduguna: yotrohijonatural (Josephenanaia) havidodeMaríaEchagaray (abizenber diña; familikoa?) enlaBajaNavarra llamadoDonJuan queresideenlaciudaddeMendoza reinodeIndiashaceyaveinteyunaños (1714= 1693anjaioaberaz.Non?). Ezahaztu, nolanahiere, musikaz, Iparraldekokutsuaaitatudugula.
|
|
2007
|
|
|
Eskubide guztiak jabedunak dira. Ez da zilegi liburuki
|
hau
osorik edo zatika kopiatzea, ez sistema infomatikoekin beronen edukia biltzea, ez inongo sistema elektroniko edo mekanikoz, fotokimikoz, magnetikoz, elektrooptikoz, fotokopiaz, erregistratuz edo beste bitartekoz berau transmititzea, aipamenetarako izan ezik, argitaratzailearen edo copyrightaren jabearen aldez aurreko eta idatzizko baimenik gabe.
|
|
|
Tesi
|
honen
izenburuak erakusten duen bezala, Piarres La, tte idazle lapurtarra dugu lan honen protagonista.
|
|
|
Tesi honen izenburuak erakusten duen bezala, Piarres La, tte idazle lapurtarra dugu lan
|
honen
protagonista.
|
|
|
Izan ere, intelektual baten emaitzak emankorrak izanez joango dira besteekiko ez adostasunek eta eztabaidek eraginda, iritziok pentsalari horren pentsamoldea landuaraziko baitute. Erakusle gisa, Piarres La, tteri buruzko gure lan
|
hau
, non jende ikasia baino ez zaigun agertuko irakaslearen sarekideen artean.
|
|
|
Kontestu
|
honetan
, propopogra, aren bidetik11 abiatuko gara Piarres La, tteren lagunarte intelektualeko kideen berri emateko. Horretarako, honako helburu hauek bete nahi izango genituzke:
|
|
|
– Lan
|
hau
burutzeko eskuetan izan dugun idatzizko informazioa aberastea, elkarrizketen bidez lekukotasun berriak agertuz.
|
|
|
Proposogra, a lan
|
honen bidez
emaitza berri bat gehitu nahi izango litzaieke orain arteko ikerlariek buruturiko ikerkuntzei. Orain arte egin diren proposogra, a lanetan pertsonak edota taldeak aztertu dira, bakoitza besteengandik erlazionatu barik; ostera, gure lanak bereziki pertsonen eta taldeen arteko harremanak aztertu ditu.
|
|
|
Gauza jakina da pertsonen jokaera ez dela berdina bakarkako jardueran eta taldekakoan. Lan
|
honetan
taldeko harremanak ezagutzen saiatu gara, euren ezaugarriak aztertu eta, garaiko giro sozio-politikoa kontuan harturik, Piarres La, tteren 1920tik 1944ra bitarteko garaiaren egoera kulturalaren berri izatean.
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan
|
honetan
, honako irizpide honi jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu.
|
|
|
Aldizkarietako ohiko lankideak bereizi ditugu lan honetan, honako irizpide
|
honi
jarraituz: aldizkari bakoitzean gehien idatzi zuenaren artikulu kopuruaren %60a atera dugu, eta kopuru hori edo gehiago idatzi zutenak aldizkari hartako ohiko lankidetzat hartu ditugu.
|
|
|
Ez dugu sarrera
|
hau
bukatu nahi lana osatzeko lagundu diguten guztiei geure esker onak eman gabe.
|
|
|
Eskerrak eman nahi dizkiegu, nola ez, tesirako funtsezko iturriak eskaini dizkiguten orduko garaikideei. Informazio baliagarria eskaintzeaz gain, eskertzekoa dena, ez genuke esan barik utzi nahi lan
|
hau
osatzeko eta orokorrean ikerkuntza mailan burutu dugun lan interesgarriena, aberasgarriena eta politena izan dela. Eskerrik asko, beraz, goian aipatu ditugun elkarrizketaturiko guztiei.
|
|
|
Azkenez, ez bereziki, mila esker Piarres Xarrittoni, tesi
|
honen
gaiaren ezagutza handienetarikoa duenari, eskerrik asko eskainitako informazio baliotsuagatik. Eskertzekoa da eskaini didan harrera ona ere berarengana jo dudan guztietan, eta ez da gutxitan izan, pazientzia handiz galderei erantzun izana eta zekien hainbat datu eskuratu izana.
|
|
|
Jomuga zehazturik, ezinbesteko zaigu kontuan hartzea Emilio López Adanek dioskuna,
|
hau
da: Ipar Euskadiren historia kontenporanea ikertzeko beharrezkoa zaigu horko Aintzineko Erregimena aztertzea18.
|
|
|
Lan
|
honetan
leku zabala eskainiko diogu Eskualdunari, baita garai hartako gainerako argitalpen eraginkorrenei ere, haien orrialdeetan aurkitu baitugu Piarres La, tte eta garaikideen luma. Esan beharra dago urte horietako euskal astekari gehienak, ez guztiak, alabaina?, Elizaren eskuetan edo eraginpean sortu zirela.
|
|
|
Eskualdunarekin batera hainbat eratako eduki eta irakurleak zituzten argitalpenak aztertu ditugu lan
|
hau
osatzeko, jadanik esan dugun bezala: Société> des> Sciencies, > Lettres> et> Arts> de> Bayonne, > Eskualduna, > Eskualzaleen> Biltzarra, Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos, Euskera, Gure> Herria, Bulletin> Musée> Basque> eta Aintzina.
|
|
|
Lan
|
honetan
Eskualzaleen> Biltzarraren lankideen berri izango dugu, Eskualzaleen> Biltzarra> aldizkaritxoaren bidez28 Euskaltzaindia eta Eusko Ikaskuntzari dagokienez, jakinaren gainean jarriko gaituzte Euskera> eta Revista> Internacional> de> Estudios> Vascos> berauen argitalpenak, landu nahi ditugun hamarkadetan elkarte esanguratsu baino esangu...
|
|
|
Ikusten dugu, beraz, 1920 hamarkadan sorturiko Gure> Herria> eta Bulletin> du> Musée> Basqueko idazleek Eskualduna> eta Eskualzaleen Biltzarraren helburu berberekin osatu zituztela artikuluak,
|
hau
da, euskaldunen ezaugarriak nabarmendu eta iraunarazteko; hain zuzen ere, aurreko parrafoetan azaldu dugun euskal burgesiaren xedea zen hori.
|
|
|
Dena dela, bai aldizkari eta elkarte atzerakoiek, baita berrikuntzen zaleak zirenek ere, lan
|
hau
osatzeko informazio ugariena eta, dagarriena eskaini digute, ondorengo lerroek erakutsiko diguten bezala.
|
|
|
Geroago, Lhande Parisera joan zen eta ezin izan zuen Hiztegiarekin jarraitu, La, tteren eskuetan utziz. La, ttek Eiheramendi abade zuberotarrari eskatu zion laguntza, baina
|
honek
ez zuen onartu, lan gehiegi zelakoan. Azkenean, Philippe Aranart eta Pierre La, ttek amaitu zuten Hiztegia; Monier, S., aipatu liburua., 575 orr.
|
|
|
Piarres La, ttek Esprit> eta Etudes> aldizkariak irakurtzen zituen, baita Emmanuel Mounier eta Jacques Maritainen lanak ere66,
|
hau
da, 1930 hamarkadan garatu ziren mugimendu ez konformisten argitalpenak67 Era berean, ezin dugu ahaztu Daniel Ropsek 1930 hamarkadan sortu zuen talde ez konformistetariko bat: Ordre> nouveau; mugimendu federalista izan zen Ordre> Nouveau> eskualdeen berezitasun eta eskubieei eustearen alde agertu zen.
|
|
|
1940ko irailera arte iraun zuen Ybarnégarayk ministro karguan, Pétainek kanpoan utzi baitzuen Gobernuaren hurrengo berrantolaketan. Ménouren ustez, isolazionismoaren edo isolamenduaren kontrakoa zelako utzi zuen Pétainek Ybarnégaray kanpoan,
|
hau
da, Alemaniarekin kolaboratzearen aurkakoa zelako88.
|
|
|
Ostera, buruzagiez gain, kide bakan batzuk baino ez ziren azaldu bileretara (harrigarria da 1923ko alean adierazitakoa,
|
hau
da, 80 partaide baino gehiago izan zirela bileretan): Edouard Casedevant 24 bider, Joachim Labrouche 23, Duvot 19 eta F. Lefort 18 Maiz joan ziren hauek ere:
|
|
|
Lankideek idatzi zituzten artikuluen kopuruaren arabera ordenatuz gero, honako zerrenda
|
hau
izango dugu:
|
|
|
Suposa daiteeken legez, Eskualduna> argitalpen xuria izanda eta Le> Réveil> Basque> errepublikar edo gorria, bien arteko kontra egitea etengabekoa izan zen. Kontrakotasun hori Ipar Euskal Herriko politikaren ezaugarriaren isla baino ez zen, J. Díaz Nocik azpimarratu duen bezala119; pertsonalismoa ere aipatzen du Díaz Nocik garaiko egoera politikoaren ezaugarri legez,
|
hau
da, potere politikoa pertsona batek izatea, hala nola Berdolyk eta Louis Etcheverryk.
|
|
|
Baina, Eskualdunaren edukien puntu nagusiak aurkezturik, koka gaitezen puntu
|
honen
hasieran, non azaldu dugun eskuindarrek irabazi zituztela Iparraldeko 1889ko bozketak. Jakina, hauteskundeen emaitzak ezaguturik, la colère des républicains fut à la mesure de leur déception137 Frantziako Gobernuak euskal herritarrei Elizarekiko zuten menpekotasuna leporatu zien, erlijiozaleen aldeko botoa eman baitzuten, Frantziako Errepublikaren pentsamoldeari kontra eginez.
|
|
|
Jadanik 1897an honako eskutitz
|
hau
idatzi zion Broussainek A zkueri: Lorsque tous les Basques instruits, clergé, avocats, médecins, notaires, commerçants industriels, comprendront vraiment les beautés de la langue basque, et nauront recours quà elle dans leurs relations sociales et au foyer paternel, ce jour là, lidée nationale fera rapidement son chemin et les séparatistes, qui ne sont encore quune poignée, seront alors légion.
|
|
|
Honako
|
hau
erantzun zion Constantinek Broussaini: Marchez sans crainte.
|
|
|
Tartean Jules Moulier Oxobi-k egin zuen posible astekaria kalera zedin, zuzendari izan barik. Oronosek azpimarratu duenez, Adémaren izendapenarekin apezpikuak lehenengoz hartu zuen parte Eskualdunaren zuzendariaren hautaketan167; eta ordutik aurrera Baionako apezpikuak Eskualdunaren zuzendari guztiak izendatu zituen,
|
hau
da, Jean Saint Pierre, Domingo Soubelet eta Xalbat Arotçarena.
|
|
|
Françoise Marie Gieure (Castets des Landes,) apezpikuaz honako informazio
|
hau
ematen digu Enciclopedia> Ilustrada> del> ais> Vascok: Su temperamento autoritario hizo que se le apodara le Colonel y que fuera cali, cado de prelat bonapartiste par temperament et bienveillant aux royalistes par calcul...
|
|
|
S. A.: Bihotzetik gure agurra igortzen diogu Baionan jarri berri zaukun La Milice Française horri, esperantcha baitugu... gizontasuna... garbitasuna derauzkula gure choko
|
huntarat
ekharten, Eskualduna, 1944ko ekainaren 23a.
|
|
|
Edonola ere, La, tte eta garaikideek artikulu ugari idatzi zituzten Eskualdunan, garaiko produkzioa biltzen duen lauki
|
honek
erakusten duen bezala:
|
|
|
Deialdia euskaltzale ikasi zein ezikasiei zabaltzeko asmoa zuen Aranak,
|
hau
da, euskara maitatzen zuten guztiei. Hala ere, hainbat batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz.
|
|
|
Hala ere, hainbat batzarkide ez zegoen ados deialdia euskaltzale ez ikasiei bidaltzeaz. Horrela, Guilbeauk Daranatzi honako
|
hau
adierazi zion:
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik,
|
hau
da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten, hau da, Eusko Ikaskuntza.
|
|
|
1918an Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako diputazioek, eta Baiona, Iruñe eta Gasteizko Apezpikuak deiturik, hau da, Eliz agintariak, Eusko Ikaskuntzaren biltzarra antolatu zuten Oñatin, euskal kultura langai harturik. Bilera hartan ateratako ondorioei iraunkortasuna eman nahian, erakunde berri bat sortzea erabaki zuten,
|
hau
da, Eusko Ikaskuntza. Julián Elorza elkarte berriaren lehendakari izendatu zuten, Julio Urkijo lehendakariorde eta Angel Apraiz Bartzelonako unibertsitateko katedraduna idazkari269.
|
|
|
Izan ere, aurreko puntuan azaldu dugun bezala, Société> des> Sciencies, > Lettres> et> rts> de> Bayonne, Eskualzaleen Biltzarra eta Eusko Ikaskuntzak sorleku eta helburu desberdinak izan zituzten; horren ondorioz, lankidetzaren aldetik, harreman txikia izan zen. Azken puntu
|
honetan
Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri. Baina Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren babespean sortu zen; beraz, jatorri berbera izan zuten biek, Akademiaren jomuga bestelakoa izan bazen ere, hau da, euskara hizkuntza, nkatzea.
|
|
|
Azken puntu honetan Euskaltzaindia gehitu diogu elkarteen hirukote horri. Baina Euskaltzaindia Eusko Ikaskuntzaren babespean sortu zen; beraz, jatorri berbera izan zuten biek, Akademiaren jomuga bestelakoa izan bazen ere,
|
hau
da, euskara hizkuntza, nkatzea. Horrela, helburu desberdinak izanda, zenbait kide komun izan zituzten Euskaltzaindiak eta Eusko Ikaskuntzak:
|
|
|
Resurrección Mª de Azkue, Euskeran 41 artikulu argitaratu zituena; ostera, RIEVen 3 baino ez eta gainontzeko aldizkarietan ezer ere ez. Sebero Altubek eta Juan Bautista Eguskitzak Euskeran asko idatzi ez bazuten ere, lankidetza handiagoa izan zuten Euskaltzaindiaren agerkarian Eusko Ikaskuntzarenean baino, azken
|
honetan
hiruzpalau artikulu baino idatzi ez baitzituzten. Azkenez, Nicolas Ormaetxeak, hurrengoa Euskeran idatzitako artikulu kopuruaren aldetik, aztertu ditugun lau argitalpenetan gutxi idatzi zuen, kopuru berbera argitaratuz RIEV> eta Euskeran.
|
|
|
Lehenago azaldu dugun bezala, Lehen Mundu Gerra bukaturik, gerlatik itzuli ziren gerlari ohiek Eskualduna> eta
|
honen
zuzendaria zen Jean Blaise Adémarengandik urrundu egin ziren eta Gure> Herria> aldizkaria prestatzeari ekin zioten300.
|
|
|
Piarres La, tte gazteak 20 urte zituen idazten hasi zenean aipatu aldizkarian. Hala ere, idatzitako artikuluen kopuruek erakusten digute jadanik 1930 urtearen amaieran lau idazlek baino ez zutela La, ttek baino artikulu gehiago idatzi,
|
hau
da, Jean Barbier, Jean Elissalde, Henri Gavel eta Jules Moulierek; eta 1938an, inork ere ez zuen La, tte gainditzen.
|
|
|
Laukiak orain arte ikusi ez duguna erakusten digu: Eskualdunan idatzi zuten lankideek beste aldizkariren baten ere idatzi zuten,
|
hau
da, Gure> Herrian; eta horren etsenplu nagusia Piarres La, tte izan zen (86 artikulu argitaratu zituen Gure> Herrian eta 238 Eskualdunan). Aldizkari bietan asko idatzi zuten Laurent Apésteguy, Jean Elissalde eta Jean Etcheparek ere, baita Jean Barbier, Louis Dassance, Pierre Duhour, Jules Moulier eta Jean Saint Pierrek ere, artikuluen kopurua askoz txikiagoa izan bazen ere.
|
|
|
Egungo egunean mendiz bertzaldeko agerkari gehienak suntsituak dira... Aldi
|
huntan
ere bakhetzerat eta lanerat deitzen ditugu oro, ala Yakintza n ari zirenak, ala R.I.E.V. delakoan ari zirenak, ethor ditela gureganat. Hala hala Euskaltzaindiko edo Akademiako jaunak bil ditela gure aldamenera...
|
|
|
Hain zuzen ere, Jean Etcheparek Piarres La, tteren aurkezpena Gure> Herrian egin zuen urte berean325, 1924an, aldizkari horrek dei bat zabaldu zuen lankideen artean Lapurdiko Getarian elkartzeko, elkarren arteko ezaguera egiteko garaia zelakoan: bostpaseiez bertze langileek, sail berari, elgarri josiak bezala, hiru urthe
|
huntan
ari eta, etzakiten oraino elgarren berri argirik326.
|
|
|
Lauki laburpen
|
honen arabera
, Piarres La, tte Gure Herria elkarteak burutu zituen bederatzi bileratara joan zen, baita Jules Moulier eta Emmanuel Souberbielle ere. Dassance eta López de Mendizabalek ere grinaz jarraitu zieten elkartzeko deialdiei, batean izan ezik, batzar guztietan izan baitziren; jarraian, Leon Léon, Maurice Souberbielle eta Jean de Jaureguibérry ditugu batzarrotan bertaratzeari dagokionez.
|
|
|
Kontra egin zion Jean Saint Pierrek Camille Julliani,
|
honek
esan zuenean ez zegoela euskal arraza existitu zenaren frogarik; Saint Pierren erantzuna: Zertako ez?
|
|
|
Savant érudit382 eta très érudit et très informé383 deitu zuen Henri Gavelek. Baina Georges Hérelle izan zen goren eraman zituena Daranatzi zuzenduriko laudorioak,
|
hau
esan baitzuen:
|
|
|
Georges Lacomberen aburuz, Joseph Nogaret zen lun des espoirs de la bascologie412 Jean Lamarqueren ustez, Nogareten Petite> Histoire> du> Pays> Basque> liburuak a parfaitement atteint413 zeukan helburua,
|
hau
da, Donner au grand public, sur lhistoire des Basques quelques notions succinctes, mais rigoureusement exactes414 Azkenez, Nogareten Une> nouvelle> istoire> de> Saint Jean de Luz> liburu berriaren aurkezpen eta gomendioa egin zuen Philippe Veyrinek (Se recommande des mêmes mérites que le précédent415), zuzenketaren bat egin bazion ere416.
|
|
|
José Eizagirre adizkidea z honako
|
hau
adierazi zuen Jules Moulierek: Nehork egitekotz, jaun horrek goretsiko dauku, behar bezala, donostiarren lana439.
|
|
|
Henri Dopek Pedro Garmendiari eskertu zion
|
honek
eskuraturiko komunikazioa454 eta Philippe Veyrinek nabarmendu egin zuen Garmendiaren obligeance eta scrupuleux talent de dessinateur455.
|
|
|
Ikusten dugun legez, Eusko Ikaskuntzaren edo RIEVeren lankideei buruzko aipamenak urriak izan ziren Gure> Herrian, egon bazeuden ere. Kritiketatik, bat izan ezik,
|
hau
da, Angel Irigaraik Donostiari zuzendurikoa, laudoriozkoak izan ziren guztiak. Beste aldetik, Albert Léon izan zen bakarra, kritikari eta kritikatua aldi berean izateari dagokionez.
|
|
|
Observaciones> sobre> la> ortografía> vasca.> Euskaltzaindiaren aburu, txosten ta iritxia nai lituzke ta Gure Herria, ta Eskualduna ren izenean bialtzen digu. Lan onen bidez, idazkeraren batasuna aitatzen da, Bidasoaz aruntz eta onuntzko idazleak
|
ontan
batera ibili ditezen, Bilbon Gure etxean, 1930ko Ilbeltzaren 24an, Euskera.> Euskaltzaindiaren lan eta agiriak,... 13 or.
|
|
|
Ordurako López de Mendizabalek Euzkel Egutegia> zeukan argitaratuta, gipuzkera eta lapurtera erkatuz, eta Euskaltzaindiak eredutzat aurkeztu zion Saint Jayme urgazleari,
|
honek
antzeko lana burutzeko asmoa agertu zuenean476 Erabilgarri suertatu ei zitzaion Saint Jaymeri: Je, euille, chaque jour, avec satisfaction croissante, lEgutegia de M. López de Mendizabal477, baina Saint Jaymek euskalki guztien bat egitea bilatzen zuen eta etsipenez onartu zuen Egutegian bi euskalki baino erkatu ezin izana478.
|
|
|
Euskara estandarraren, nkatze prozedurarekin jarraituz, Jean Etcheparek proposatu zuen sortu berri zegoen euskara testuetan erabiltzen hastea, hala nola, Gure> Herria> aldizkarian eta erlijio liburuetan;
|
hau
da, irakurleria intelektualari zuzenduriko testuetan erabili, herritarrei eskaini baino lehen481 Ados agertu zen La, tte Etcheparerekin erlijiozko testuez baliatzeari zegokionez, azpimarratuz erlijio liburuek eginkizun handia zutela euskal hizkuntza iraunaraztearen alorrean482.
|
|
|
Era
|
honetako
hitzak eskaini zizkion Saint Jaymek Jean Etchepareri: Javais eu lidée (pas géniale, Helas!) mais inédite indubitablement dun calendrier à e, euiller, un texte Guipuzcoan, avec, parallèlement, un texte (identique) Labourdin...
|
|
|
Laurent Apésteguyren ustez, euskaltzainek mintzaira zailchkoa derabilate, arruntean nekez deramakeguna507, Resurrección Mª de Azkue buruaren hizkeraz
|
hau
badio ere: Mintzaile choragarri hau, aho aberatsekoa, eskuara itzulikatuz, zalu eta biphil dabilana508.
|
|
|
Laurent Apésteguyren ustez, euskaltzainek mintzaira zailchkoa derabilate, arruntean nekez deramakeguna507, Resurrección Mª de Azkue buruaren hizkeraz hau badio ere: Mintzaile choragarri
|
hau
, aho aberatsekoa, eskuara itzulikatuz, zalu eta biphil dabilana508.
|
|
|
Donostia musikariarentzat travailleur infatigable512 zen Azkue. Henri Gavelek honako
|
hau
adierazi zuen Azkueren Hiztegiaz: conçu dans un esprit à la fois scienti, que et pratique513.
|
|
|
Georges Lacombek, Azkueren Hiztegiaz honako
|
hau
adierazi bazuen ere: Il a limmense mérite de navoir négligé aucun des dialectes515, iturrieri dagokienez, idatzizkoetatik erdia baino ez erabiltzea egotzi zion eta ahozkoetatik ere gutxi.
|
|
|
Urkijori buruzkoak laudoriozkoak ziren, Azkue eta Lhandek, berriz, kontrako komentarioak ere jaso zituzten. Ulergarria da, zeren eta Euskaltzaindia burutzen saiatu zen lana konplexua baitzen,
|
hau
da, euskalkien arteko hurbilketa zela medio, euskara batua sortzea. Iparraldeko hiztunentzat arazoetariko bat aranisten pentsamoldearen eragin handia izan zen, Iparraldeko euskalkien pisua murrizten baitzuen.
|
|
|
Laburbilduz, 1920 eta 1930 hamarkadetako Iparraldeko sare kulturalaren berri izango dugu Henri Dop, dElbée, Gavel, La, tte, Moulier eta Veyrinek Gure> Herrian egin zituzten kritikei esker. Kritikari horiek garaiko sare intelektualaren partaideak ziren, partaideak ziren era berean kritikak jaso zituztenak,
|
hau
da, Azkue, Barbier, Colas, Daranatz, Lhande, Urquijo, Veyrin eta Vinson.
|
|
|
Bulletineko lankidetza gainerako aldizkariekin erkatzen badugu, honako lauki
|
hau
lortuko dugu:
|
|
|
Beraz, Bulletin> du> Musée> Basquen idatzi zuten lankideetatik bostek baino ez zuten beste aldizkariren baten idatzi,
|
hau
da, SSLAB, Gure> Herria> edo RIEVen. Zientziaren hainbat eremu arakatzen zituzten aldizkariak ziren, SSLAB> eta RIEV> intelektualki, Gure> Herria> jende ez ikasiarengandik hurbilagotik.
|
|
|
Beste aldetik, Bulletinen idazteaz gain beste aldizkariren baten idatzi zuten bost intelektual horietatik, lauk, Daranatz, Donostia, Gavel eta Veyrinek, harreman berriak sorrarazi zituzten aldizkarien artean, konkretuki Bulletin> du> Musée> Basque, > Gure> Herria> eta RIEVen artean;
|
hau
da, Iparraldeko eta Hegoaldeko aldizkarien artean, orain arte ikusi ez duguna. Iparralde eta Hegoaldearen arteko harreman berriak ezarri zituzten Jean Baptista Daranatz, Henri Gavel eta Philippe Veyrinek, Bulletinen idazteaz gain, RIEVen ere idatzi zutelako; eta aita Donostiak Bulletin> u> Musée> Basque> eta Gure> Herrian lanak argitaratu zituelako, RIEVen idazteaz gain.
|
|
|
1933ko abenduaren 3an elkartu ziren berriro euskaltzaleak604 Batzar hartarako Chapelet jauna, André Ospital, Felix Ospital
|
honen
anaia eta Arocena jauna izan ziren gonbidatuak. Chapeletek, hasiera baten euskalzaleen mugimendua mes, dantzaz begiratu bazuen ere, Piarres La, tte eta Philippe Aranarterek konbentzitu egin zuten partaide bihurtzeko605 Beraz, bileran egon zen Chapelet, baita André eta Felix Ospital ere606, Arocenak joan ezina adierazi zuen bitartean607.
|
|
|
Dena dela, Felix Ospitalek, batasunak indarra dakarrelakoan, beharrezko ikusten zuen eskuindarren batasuna biltzea,
|
hau
da, euskaltzaleen egitarauak eskuinerantz jotzen zuten partiduen begikotasuna zain zezan. Horrela adierazi zion Piarres La, tteri:
|
|
|
Puntu
|
hau
amaitzeko, esango dugu talde euskaltzaleak bakarrik hogei partaide eta 230 harpidedun izan zituela; bilerak burutu bazituen ere, ez dugu partidu politiko izatera heldu zelako berririk642; guk dakigunez, talde folkloriko bezala aritu zen soilik.
|