|
2013
|
|
|
Horrelako gomendioak eta ezagutzak idazle on askok garai guztietan erakutsi badituzte ere, milaka pertsona bere buruan estandarizatzen eta normalizatzen ari den hizkuntza batean eskolatzeak, eta gaurko bizimoduak testuak idaztea eta jendaurrean eraginkortasunez hitz egitea askori eskatzen dion garaiotan, inoiz baino hobeki txertatzen dira gure aurrerabide neketsuan. Beraz, gramatikaren mugetatik harago, estilistikaren alorrean ekarpenak egiteak ibilbide oso bat biribiltzea esan nahi du,
|
herri
literaturaren azterlanarekin eta Esnalen erabilera estrategikoko bi ekarpenekin, azkenik, B. Atxagak maisuki gidatzen duen Erlea aldizkariarekin galdorra ezarriz.
|
|
|
nigar
|
herri
hau dugu arru beltz, negute,
|
|
|
Ezin esan istorio hareek goitik behera harrapatzen ninduenik, azken eleberrigileen lilurapean nengoalako, baina Eusebioren idazkerari aparta neritzon:
|
herri
herriko berben ondoan (matarlako, didar, auskaka?), berba exotikoak topaten nebazan (kera, egitada, zertzelada?), neure ariketetan uztartzeko apuntaten nebazanak, idazle kutsu jantziagoa emotearren.
|
|
|
Adituarenak eginez, laburrean, hauxe esan neban haren nobelagintzaren gainean: uriko giroa ekarri ebala (bere garaikoen baserri girotik desbideratu) eta deskripziorako joera nabarmena eukala, dokumentaletako informazioa eskaintzerainokoa; kutsu didaktikoa edo ikasbide morala eriela haren lanei; umorez, ironiaz eta zorroztasunez janzten ebazala alkarrizketak, lirikarako isuria inoiz bazterrean laga barik; ahozko hizkerarenganako atxikimendu indartsua eta
|
herri
literaturaren eragin zuzena erakusten ebazala, testularitzaren teknika, esaera zaharrak, bertsoak eta kantak tartekatzeagaitik; literatura eta kultura garaikidearen eta unibertsalaren erreferentziak egiten ebazala?
|
|
|
J. M. Torrealdaik Artaziak liburuan oso ongi laburbiltzen du frankismoak maite zuen euskara zein zen: . Frankismoak maite(?) duen euskara
|
herri
mailakoa da, tradizionala, antigoaleko kulturaren ekarlea. Horri deitzen dio jatorra.
|
|
|
Lizunkeriak inoiz harrapatu bazuen euskal idazketa, Etxeparek moldatutako bertsoetara jo behar. Geroztik,
|
herri
literaturaren barrutiko adierazpenen batzuetara mugatu zuen bizilekua, barruti landutik zeharo desagertuz. Hala izan da XX. mendearen bigarren erdira arte.
|
|
|
buruen buruenik, antzarren festaren ospakizunak salatzen du. Erreferentea agerian utzi izanagatik, badu zalantzarik
|
herri
ala hiri kategoriari atxikitzerakoan. Behin edo behin,. Atxaga erritxoa?
|
|
|
Esperanto mintzaira ote dute egun batez Europa egiten duten 25
|
herri
horietakoek. Gauza bat bada ororentzat argi argia dena, denak lehertuko dituela emeki emeki ingles mintzairak hola segituz.
|
|
|
Poesia egiteko moduan
|
herri
literaturatik hasi eta molde berrietara egokitzeko ahaleginerainoko tartean daude, ur bietatik edaten dute eta. Hizkeran, irudi sinbolistak erabiltzeko saioaz gainera, euskaran bertan sartutako berrikuntzak ageri agerian dauzkate batzuek eta besteek.
|
|
|
Baina haren aldean, deskripzioetarako joera handiagoa dauka eta herrikoiagoa da hainbat ezaugarritan: estrofa mota batzuk,
|
herri
kantuen erara atondutako estrofak, herri kantuen aipamenak, konparazioak, paralelismoak?
|
|
|
Baina haren aldean, deskripzioetarako joera handiagoa dauka eta herrikoiagoa da hainbat ezaugarritan: estrofa mota batzuk, herri kantuen erara atondutako estrofak,
|
herri
kantuen aipamenak, konparazioak, paralelismoak?
|
|
|
–Beste ezaugarri formal batzuetan ere ikusiko dugu
|
herri
literaturaren eragina, errepikapenetan, adibidez.
|
|
|
Urte horretan [1876an] amaitu zen Bigarren Karlistaldia, eta, foruak abolituta, kontzientzia berri bat sortu zen Euskal Herrian. Autonomia galtzea gertaera erabakigarria izan zen euskal kulturarentzat oro har, eta berdin berdin eragin zien karlistei eta liberalei,
|
herri
gisa zuten nortasunaz jabetu zirelarik.
|
|
|
Euskal Pizkundean gutxienez hiru modutan iristen zen bertsoa herriarengana. Alde batetik, bat bateko jaialdiak zeuden, desafioak edo
|
herri
jaietako saioak. Beste alde batetik, herriari idatziz iristen zitzaion bertsolaritza zegoen.
|
|
|
Horrek esan nahi du badutela antzik bertsopaperek, lore jokoetako kantuek eta aldizkarietako bertsoek eta bertso liburuek; eta ez dela erraza horien artean hesiak jartzen, baina ez direla nahasi behar batzuk eta besteak. Bertsopapera
|
herri
xeheagoarentzat da; testuingurua paperean ez datorrena du, hartzaileek berez ezagutzen dutenez; iraupen gutxiko gauza erakargarria besterik ez da berez bertsopapera. Ez hala, ordea, lore jokoetako kantua edo bertso liburua, hartzaile erosoagoa dutenez bai kulturaz eta bai diruz ere, eta autore jantziagoa eskatzen dute eskuarki aldizkariak eta bertso liburuak, bertsogintzaren iraupen luzeagoa (1982:
|
|
|
Ikusten denez, Aitzolentzat bertsolaritzak ezinbesteko funtzioa du,, factor impulsivo y dinámico en la vida de un pueblo? baita
|
herri
literatura, alegia, nazio eraikuntzarako baliagarria den literatura. Hona hemen aipaturiko artikuluaren amaiera:
|
|
|
Eta horregatik aitortu zitzaion bertsogile honi, azken batean, poetaren kategoria, parametro erromantikoenetatik ere
|
herri
baten sentimenduen islatzaile ezin hobea izan zelako. Eta ia ia bakarra.
|
|
|
Salaberrik argitzen duen bezala, bertsolariaren ahotsa herriarenarekin identifikatzen da, bertsolariak bere ahots partikularraren bidez subjektu kolektibo bat islatzen du, eta subjektu indibidualaren eta kolektiboaren bat egite horrek erabat baldintzatzen du Pizkundean poesiaz dagoen pertzepzioa. Lotura horrek, alegia, bertsolaria nazioaren eta
|
herri
kontzientziaren adierazle estetiko bihurtzen duen loturak, Pizkunde guztian irauten du. Kontzepzio horren indarra agerikoa da, Arrese Beitiaren kasu paradigmatikoak erakusten duen bezala, Pizkundearen hasieran, Erromantizismoaren indarra nabarmena denean.
|
|
|
Gurean, eta gurea bezalako herrietan,
|
herri
/ komunitatearen balioek beti hartuko diote gaina poetaren, ni, aren sentimenduari. Nola sortuko zen, bada, poesia lirikorik?
|
|
|
Gabriel Arestik Maldan behera (1960) idatzi zuen lehendabizi eta gero etorri ziren Harri eta Herri (1964), Euskal Harria (1967) edota Harrizko Herri Hau (1970). Sinbolismotik
|
herri
lirikara egiten du Arestik, T. S. Eliot edota Espainiako 27ko belaunaldia erreferentziatzat dituen poesiatik tradizio popularraren ezaugarriak poesia kultuan txertatzen dituenera, subjektu poetiko singularretik subjektu poetiko kolektibora, poesia ilunetik poesia adierrazagora. Antzeko zerbait egiten du Bitoriano Gandiagak ere Elorri tik (1962) Hiru gizon bakarka ra (1974), sinbolismotik poesia sozialaren lerroetarantz, edota are modu argiagoan beranduagoko Gabon dut anuntzio ra (1986).
|
|
|
Retolaza, Iratxe. . Literatura herrikoia,
|
herri
literatura, herri idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?, Euskera, 55 (2010) 953
|
|
|
Retolaza, Iratxe. . Literatura herrikoia, herri literatura,
|
herri
idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?, Euskera, 55 (2010) 953
|
|
|
Literaturaren Historiaren egitekoa zehaztearekin batera, Euskal Literaturaren Historiek orokorrean literatura idatziaren historia osatzen dutela ohartarazi zuen,, liburuen argitalpenak izan ohi direlako gertakari literario kateatu horiek? eta horren ondorioz, historiako katebegi galdu bat irudikatzeko gaitasunaz litzateke
|
herri
literatura baloratzeko irizpide bakar? (Retolaza, 2010, 959 eta 970).
|
|
|
(Retolaza, 2010, 959 eta 970). Hortik Retolazaren aldarrikapena
|
herri
literaturaren ekarpenak Literaturaren Historiaren katera biltzeko eta horrekin batera, herri literatura eta literatura jasoaren artean dagoen continuum literarioaz aritzeko logika berria, sortzeko gonbidapena (Retolaza, 2010, 975).
|
|
|
(Retolaza, 2010, 959 eta 970). Hortik Retolazaren aldarrikapena herri literaturaren ekarpenak Literaturaren Historiaren katera biltzeko eta horrekin batera?
|
herri
literatura eta literatura jasoaren artean dagoen continuum literarioaz aritzeko logika berria, sortzeko gonbidapena (Retolaza, 2010, 975).
|
|
|
Euskal literaturaren historia katebegi galduz beteriko eremutzat irudika liteke. Katebegi galduen azken izarra Lazarragaren eskuizkribua izan da, hori bera ere literatura jasoaren eta
|
herri
literaturaren ezaugarriz hornitua (Cid, 2013). XIX. mendetik hona ugari izan dira gure literaturaren historian aurkituriko katebegiak, denak ere gogoangarriak, Lazarragarenak besteko distira erakutsi ez badute ere.
|
|
|
Kontzeptualizazioaren aldetik, bilbotarrak vascuenceromancedeitzen dituenak, haren baliokide eginik? euskarazko
|
herri
poesiako molde handi eta txikiak diren bitartean (Mitxelenak ikusarazi zuenez), andoaindarrak euskaraizeneko moldea gaztelaniazko romancemoldearen ordain zurrun egiten du, honen ezaugarri guztiekin. Eta jarreraren aldetik, Mikoletak euskarazko herri moldeak hobetsi (lelori koplak izan ezik) eta arrotzak baztertzen dituen bitartean, Larramendi molde jasoagoen aldeko ageri da, bertakoak nahiz arrotzak izan, molde nagusi eta txikia bezalako herri ereduak aipatu ere egin gabe, behar bada eredu arrotz baina izen onekook egokiagoak direlakoan bere tesia frogatzeko, alegia euskarak duen gaitasuna arte poetikoaren arauetara makurtzeko, gramatikaren artearen alorrean egin berri duen legez.
|
|
|
euskarazko herri poesiako molde handi eta txikiak diren bitartean (Mitxelenak ikusarazi zuenez), andoaindarrak euskaraizeneko moldea gaztelaniazko romancemoldearen ordain zurrun egiten du, honen ezaugarri guztiekin. Eta jarreraren aldetik, Mikoletak euskarazko
|
herri
moldeak hobetsi (lelori koplak izan ezik) eta arrotzak baztertzen dituen bitartean, Larramendi molde jasoagoen aldeko ageri da, bertakoak nahiz arrotzak izan, molde nagusi eta txikia bezalako herri ereduak aipatu ere egin gabe, behar bada eredu arrotz baina izen onekook egokiagoak direlakoan bere tesia frogatzeko, alegia euskarak duen gaitasuna arte poetikoaren arauetara makurtzeko, gramatikaren ... Hortik ondorio bikoitza aterako litzateke:
|
|
|
euskarazko herri poesiako molde handi eta txikiak diren bitartean (Mitxelenak ikusarazi zuenez), andoaindarrak euskaraizeneko moldea gaztelaniazko romancemoldearen ordain zurrun egiten du, honen ezaugarri guztiekin. Eta jarreraren aldetik, Mikoletak euskarazko herri moldeak hobetsi (lelori koplak izan ezik) eta arrotzak baztertzen dituen bitartean, Larramendi molde jasoagoen aldeko ageri da, bertakoak nahiz arrotzak izan, molde nagusi eta txikia bezalako
|
herri
ereduak aipatu ere egin gabe, behar bada eredu arrotz baina izen onekook egokiagoak direlakoan bere tesia frogatzeko, alegia euskarak duen gaitasuna arte poetikoaren arauetara makurtzeko, gramatikaren artearen alorrean egin berri duen legez. Hortik ondorio bikoitza aterako litzateke:
|
|
|
Habitushorren aztarnak, iritzi poetikoei dagokienez, ezaugarri bitan behintzat dira nabarmen:
|
herri
poesiaren bazterketan eta maitasun poesiaren isilaraztean. Lehenengo eta behin badirudi Larramendirekin hasitako jesuiten tradizioan poesia eredu jasoagoa hobetsi zela eredu herrikoiagoen kaltetan, Juan Mari Lekuonak jesuiten neurtitz bildumari egindako sarreran dioenez:
|
|
|
Horretan ere Larramendiren lehentasuna monarkiaren formazio diskurtsibo inperialari erantzutea litzateke, euskaraz egin zitekeena erakustea(, la poesía de que es capaz? dio Artean) edota Ziburuko Etxeberri bezalako elizgizonek egindako poesia deboziozkoa aldarrikatzea, baina ez euskaraz ohikoa zen
|
herri
poesiaren berri ematea. Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi lehenak ez bezala.
|
|
|
Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi lehenak ez bezala. Corografiaalde askotatik miresgarrian, esate baterako, Gipuzkoari eta Euskal Herriari buruzko horrenbeste berri jaso zuen, tartean hizkuntzari eta dantzak bezalako
|
herri
kultura adierazpenei buruzkoak, baina isiltasuna erabatekoa da herri literaturaz eta poesiaz den bezainbatean, nahiz eta ez diren gutxi autoritate gisa aipaturiko poeta ospetsuen aztarnak.
|
|
|
Ez da hortaz harritzekoa XVIII. mendearen amaieran Herderrek bigarren Larramendi baten irrika erakutsi izana, McPhersonek Eskozian egindakoa euskaldunen artean egingo lukeena (ikus Altzibar, 1986, 20; Apalategi, 2013, 59), Larramendi lehenak ez bezala. Corografiaalde askotatik miresgarrian, esate baterako, Gipuzkoari eta Euskal Herriari buruzko horrenbeste berri jaso zuen, tartean hizkuntzari eta dantzak bezalako herri kultura adierazpenei buruzkoak, baina isiltasuna erabatekoa da
|
herri
literaturaz eta poesiaz den bezainbatean, nahiz eta ez diren gutxi autoritate gisa aipaturiko poeta ospetsuen aztarnak.
|
|
|
Artezortzicóan?, y mejor zortzidún[,] amarcó, y mejor amardúndun? esaten zuela (1729, 382), ez ote zituen sortu, amaierako molde metrikoen izenak Oihenartek asmaturiko hamarkuneta hamalaurkunhitzen eredura (2003, 513 eta 525), bertsoak izendatzeko
|
herri
eraren kaltetan eta kutsu jasoagokoaren mesedetan. Oihenarten jarrera kultista gogoko izanik haren poesiagintzaren ezagutza ezin ote zuen aitortu Larramendik jarrera moralista zurruna zela eta?
|
|
|
Baldintza horietan subalternitate sakonera zokoratutako euskal subjektua sortu du formazio diskurtsibo horrek, bikoitza izan litekeen subalternitatera. Alde batetik, zatika baina positiboki ezaguna dugun ahozko edota
|
herri
literaturaren bilketa bultza lezakeen edozein ekimen indargabetu zuelako, euskal literaturaren eremu zabal eta emankorrak isiltasunera kondenaturik: errefrau bildumak baditugu baina ez, esate baterako, garaian bertan egindako balada bildumarik, romancerobildumak diren moduan.
|
|
|
Baina kultur artxibo inperialaren irakurketa kontrapuntistikoari esker (Said, 1996, 100) argiago antzeman ditugu vascuenceeta euskarahitzen adiera metriko poetikoaren kutsu polemikoa eta erresistentziazkoa. Eta literatur generoen kategorietan ez ezik, periodizazioan ere izan lezake eraginik Saiden proposamenak, berak mendebaldetik kanpoko eremuetarako esandakoa Europa barruko
|
herri
txikietara eta haien hizkuntza eta kultura gutxituetara aplikagarri den heinean:
|
|
|
Retolaza, I., 2010,. Literatura herrikoia,
|
herri
literatura, herri idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?, Euskera, 55 (2010) 953
|
|
|
Retolaza, I., 2010,. Literatura herrikoia, herri literatura,
|
herri
idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?, Euskera, 55 (2010) 953
|
|
|
Corografian, esate baterako, sexu moralarekiko kezkaren aztarnak agerikoak dira. Larramendi
|
herri
dantzen aldekoa bada ere, dantzak lizunkeriarako aukerarik ematen ez duen artean behintzat, biluztasunaren irudikapen poetikoen aurrean erne ageri da, ia antsietatez erantzuteraino: –Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon?
|
|
|
Ez proportzioen alorrera, ezta maiztasun batekin aipatu den berankortasunarenera joaz ere, argi daitezke berezitasun guztiak; zeren eta berankortasunarekin batera eguneratzeko egindako ahalegina ere azpimarratzeko modukoa baita. Ez ote, bada, eguneratzeko ahalegina Errenazimentu bete betean Etxeparek
|
herri
hizkuntza idazketaren iragazkitik iragazi eta hizkuntza horren goraipamen sutsua egin izana. Ez ote, bada, eguneratzeko ahalegina, beste zenbait berrikuntzekin batera, Oihenartek maitasunezko neurtitzetan dakarren banakoa den, ni?
|
|
|
Herri literaturaren eta literatura landuaren arteko bereizketa egin litzateke? Egia esan, bide ikaragarri labainkorrean sartzea lekarke; izan ere, lehenik eta behin,
|
herri
literaturaz zer ulertzen den zedarritzea eskatuko luke eta lantegi nekeza dirudi.
|
|
|
Zinez, gertaera erabakigarria dirudi euskal literaturaren historia azaltzeko. Izan ere, Errenazimentuan, estatu modernoen sorrerarekin, estatu desberdinek
|
herri
hizkuntza bati hizkuntza ofizialaren maila emanaz, hizkuntza landu bihurtzeko ahaleginari lotzen zaizkionean, inongo estaturen babesik gabe, euskaldunak ere heltzen dio egitekoari, lehenbiziko betebeharretik bertatik hasita: idatziz jarri.
|
|
|
Herri/ landu bereizketak berez konplexua dena are konplexuago bihurtzen du. Ez bakarrik bien artean mugarri finkoak ezartzearen ezintasunarengatik, baita modu nabarmenean
|
herri
adierazpen izan denak ere, bertsopaper gisa ezagutuak, kasu, beste sistema batean funtzionatu duelako. Gainera, XX XXI. mendeetara hedatu litzateke banaketa.
|
|
|
Lehen mugarria, poesia jasoa
|
herri
poesiatik banantzea izan zela iradoki zuen Iratxe Retolazak. Are gehiago, Sarasolaren antologiaren lehentasuntzat azpimarratu zuen irizpide hori:
|
|
|
Hona hemen banaketari buruzko zenbait azalpen: lehen lehenik, 140
|
herri
olerki anonimo jaso zituen. Horiei antologian eta literatura klasikoa deritzogun XVI XIX. mende artekoa erantsirik, nekez iristen dira, biak batera ere, antologiaren %20 izatera.
|
|
|
Sarasolaren ustez, euskara batuaren kontrakoek ez dute nahi euskara kultur hizkuntza bilakatzerik. Baieztapen horren atzean
|
herri
literaturaren inguruko ikuskerarik ere biltzen da. Izan ere, Sarasolak kultur maila aitortzen dio euskara batuan sorturiko diskurtso literarioari, baina, zalantzan jartzen du eredu batu horretatik kanpo sorturiko testuen kultur maila (eta bide batez literariotasuna) (2010b, 972).
|
|
|
Retolaza, I., 2010b,. Literatura herrikoia,
|
herri
literatura, herri idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?
|
|
|
Retolaza, I., 2010b,. Literatura herrikoia, herri literatura,
|
herri
idazleak: herrikoitasun kontzeptuez zenbait gogoeta?
|
|
|
Queer pertsonaia hau,
|
herri
eta nortasun finkorik ez duen konstruktua da, identitate eta mintzaira nahastuen erreferentzia. –Herri eta nortasun finkorik ez nuen:
|
|
|
Ezpeldoik hizkuntzarekin jolastu egiten du,. Hystheria bat orthographyari buruz? (Jalgi hadi plazara, 52) badela
|
herri
honetan argumentatuz. Azken aurreko liburuaren izenburua bera Jalgi hadi plazara Etxepareri eginiko erreferentzia da, baina nortasun lesbiarra plazaratzearen analogia eginez; liburu berean Euskaltzaindiak Etxeparek idatziriko testu pornografikoak ezkutatzearekin lotua dago Ezpeldoik argitu behar duen kasua.
|
|
|
Ezpeldoik, bestalde, nomadismo horretan ibilbide bat eraikitzen du bazterretik erdigunera, horrela, eleberriz eleberri leku bakoitzari tokiko euskara egokitu dio, azkenik, Bilbon estandarrari lekua emateko. Lehen hiru eleberriak herrietan garatu dira,
|
herri
txikietan; lehena, Zuberoan (Bakean ützi arte) eta zubereraz mintzatu da Ezpeldoi; bigarrena, (Bizi nizano munduan) Nafarroa Beherean kokaturik dago, eta behe nafarrera erabili du Ezpeldoik; hirugarrena, Nafarroan garatzen da (Amorezko pena baño) eta nafarrerara hurbiltzen da Ezpeldoi, Jalgi hadi plazara eleberria Bilbon eta Gasteizen kokatu du, eta estandarraren hautua egin du Bordak. Eta bukatzeko, Boga boga eleberrian, Baionaren hautua egiten du, bi Euskal Herriak ezkondu dituen gatazka gunea gaitzat eta espaziotzat harturik.
|
|
|
Bagilaren 28an, meza ostean, Olerki sariketa, Euzko Poema sariketa eta
|
herri
olerki sorten sariketa udaletxean. Olerki sailean, zilarrezko haritz abarraren irabazlea I. Otamendi izan zen; ohorezko aipamena G. Sukiak (gero kardinala izango zenak) jaso zuen, eta gainerako aipamenak Iraizozek, S. Onaindiak eta E. Erkiagak.
|
|
|
Horrek esan nahi du Gabon kantak eta. Carlistenac?
|
herri
bertsogintzatik hurbil direla: haiek sinalefaz ahalik eta gutxien baliatzeko joera erakusten dute;. Carlistenac, bertsoak, bertsolariak bezala, komenentziaren arabera baliatzen dira, arau zehatzik gabe.E.
|
|
|
eta ondoko bi ikasturteetako ikasleak honako
|
herri
hauetakoak ziren: Bermeo, Elantxobe, Lekeitio, Mundaka, Abando, Ibarrangelua, Ea, Axangiz, Gautegiz, Natxitua, Kanala, Busturia, Aulesti, Oñati, Leintze Gatzaga, Vitoria Gasteiz, Corcubion eta Padron (A Coruña) (NEA, 9/ 2).
|
|
|
–Carlistenac? bertsoen bertsogintzari ohartuta, A. Zavalak dio egilea ez dela
|
herri
bertsolaria,, gizon eskolaturen bat, baizik (Zavala 1992:
|
|
|
301). Gure ustez, komeni da bereiztea
|
herri
poesia bertsogilea eskolatua izatetik edo ez izatetik, herri bertsogintzaren bidea hartu baitute hainbat bertsogile landu edo poetak. Bestalde, zergatik baztertzen ditu Zavalak emakume eskolatuak?
|
|
|
301). Gure ustez, komeni da bereiztea herri poesia bertsogilea eskolatua izatetik edo ez izatetik,
|
herri
bertsogintzaren bidea hartu baitute hainbat bertsogile landu edo poetak. Bestalde, zergatik baztertzen ditu Zavalak emakume eskolatuak?
|
|
2014
|
|
|
Heien jokoa litake Charia delakoa hedatzea
|
herri
osoan, erran nahi baita islamisten lege dorpeenaren pean ezartzea herria eta jendea. [EPD prentsa, Herria]
|
|
|
Esperanto mintzaira ote dute egun batez Europa egiten duten 25
|
herri
horietakoek. Gauza bat bada ororentzat argi argia dena, denak lehertuko dituela emeki emeki ingles mintzairak hola segituz.
|
|
|
Horiek horrela, aurrez aurre zeuden bi polo joan ziren osatzen, horietako bakoitzak bere dinamika eta ekimenak sustatzen zituela: 1970eko hamarkadan sortutako gau eskolak AEKn elkartu ziren bitartean, Eusko Jaurlaritzak HABE sortu zuen 1983an; 1980an eratutako EAEko gobernuak Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza jarri zuen abian, eta
|
herri
mugimenduak, aldiz, Euskal Kulturaren Batzarrea (EKB) eratu zuen 1983an, euskalgintzako erakundeak koordinatzeko eta euskararentzat plangintza orokorrak bultzatzeko asmoz; hainbat euskaltzalek Euskaldunon Egunkariaproiektuari ekin zioten hamarkadaren erdi aldera, eta Jaurlaritzaren Kultura Sailak antzeko egitasmo bat diseinatu zuen. Bi polo horien arteko talka Hego Euskal Herri osoan gorpuztu bazen ere, hiriak izan ziren borroka zelai printzipal, bertan biltzen baitziren batzuen zein besteen indar nagusiak.
|
|
|
Eguneroko praktikek eta oinarri teorikoak bat egin zuten une horretan tsunami txiki bat eratu zen euskal hirietan. Orduan sortu ziren hiriburuetako euskara elkarteak eta tokiko komunikabideak, batzuk zein besteak
|
herri
ekimenaren lanari esker. Udaletatik heldu zitzaien babesa, salbuespenak salbuespen, mugatua izan bazen ere, 1990eko lehenengo urteetan bazirudien haizeak hizkuntzaren alde jotzen zuela:
|
|
|
Bi urte lehenago sortutako Euskara Zerbitzua Koldo Celestino Herri Batasunako zinegotziaren ardurapean geratu zen eta hiru lan ildo jorratu zituen hurrengo urteetan: Udala bera barrutik euskalduntzea (hizkuntza eskakizunak ezarri, kiroldegiak elebitasunera ekarri etab.); kanpora begirako lana (gurasoentzako eskolak eskaini, Euskal Txokoak sortu...) eta, azkenik,
|
herri
taldeekin elkarlana. Hirugarren ildo honen barruan kokatzen dira bai hainbat hitzarmen (tabernariekin, sindikatuekin, merkatariekin), bai Asfaltoan ere bai bezalako kanpainak.
|
|
|
Bide emankorra izan zen hura eta, akatsak akats, kontsentsu zabala lortu zuen. Bazirudien euskarak hamarkada luzeetako estigma gainetik kenduko zuela udal agintearen eta
|
herri
ekimenaren arteko aliantzari esker. Ez zen hala izan ordea.
|
|
|
Orain bai, horrela bai merkataritzara zuzendutako kanpaina: oharkabean izan arren, mezu horrekin euskara desatsegin bat ere bazegoela aditzera eman zuen Udalak, eta, horrez gain, euskara sustatzeagatik barka eskean zebilela ematen zuen); bestetik,
|
herri
ekimenetik jaiotako hiruzpalau proiektu independente, euren arteko koordinazio bakoak eta, desberdintasunak desberdintasun, eragin mugatukoak. Horren ondorioak begi bistan daude:
|
|
|
Edozelan ere, Getxoren kasuan nabarmentzekoak dira ondorengo bi puntuak: bata, urte hauetan zehar botere gune politikoaren eta
|
herri
ekimenaren arteko elkarlana gauzatu dela (azpimarratzeko moduko kontua, batez ere aintzat hartuz gero zein zaila den honelako sinergiak lortzea Euskal Herrian); bestea, apustuari eutsi egin diotela, koiuntura guztien gainetik eutsi ere. Desberdinen arteko elkarlan hori artikulatzen hasi dira Gasteizen ere, hurrengo atalean ikusiko dugun moduan.
|
|
|
Aipaturiko guztiak (datu soziolinguistikoek zein
|
herri
mugimenduen eta erakundeen arteko elkarlanak) eta azken boladan erne diren beste zenbait ekimenek (Hirinet euskara hutsezko web gasteiztarra, herrialde guztian astero astero zabaltzen den Alea aldizkaria, euskarari gero eta leku gehiago eskaintzen dion Hala Bedi Irratia?) adierazten dute zerbait mugitzen ari dela EAEko hiriburuan.
|
|
|
ospetsua idatzi zuenetik urte dezente igaro den arren, euskara arbuiatu, edota are, zanpatu izan zuten jeneral, konde, almirante eta politikarien izenak zein beronen garapena oztopatu duten gertaera konkretuei erreferentziak ugariak dira oraindik Euskal Herriko kale izendegietan. Eta beste Azurmendi batek (1993)
|
herri
jakituriak lehenagotik formulatua (izena duen orok du izana) koxka bat estututa zioen moduan, gauzak izendatzea berauek sorgintzea da, berauei bizia ematea, bilbadura konplexu bat ehuntzen laguntzea.
|
|
|
1980ko hamarraldiaz aritu garenean
|
herri
mugimenduen eta erakunde ofizialen arteko tirabirez jardun dugu, eta aipatu dugu zelan hamarraldi amaieran euskara elkarteen jardunak polarizazio hura gainditzen eta zubiak eraikitzen lagundu zuen. Garai hartan Arrasaten gertaturiko fenomeno bat aipatuko dugu segidan, erakusten duelako zertzuk emaitza izan ditzakeen gizarte zibilaren nerbioaren eta erakundeen ahalaren uztardurak.
|
|
|
Euskal Herria osoan hartuz gero erran daiteke
|
herri
hirueleduna dela, bi zati elebidun dituena. Izan ere, badira hiru hizkuntza franko erabiltzen direnak Euskal Herriaren lurraldeko zazpi probintzietan:
|
|
|
Adibidez, eredu batzuetan ikasle gehienen 1H euskara izan daiteke(
|
herri
euskaldunetan), eta beste batzuetan, berriz, gaztelania izan ohi da nagusiki ikasleen jatorriko hizkuntza. Bestela erranik:
|
|
|
Italia, Alemania...). Horrela, bada, sarritan burges eta
|
herri
mintzoen eta gorte hizkeren arteko tentsioa lagun zuela hedatu zen naziogintzaren sinkronia.
|
|
|
Labur bilduz, nazioak sortu, hiri baten inguruan sortu ziren. Eredu kanonikoan hiri hori gorte hiria izanda ere, burges boteretsuen hiria zen; eta iraultza egin, erregearen burua moztu eta haren tokian nazioa jarri ostean, Hiriakbere neurrira antolatu zituen Koroaren mendeko
|
herri
eta jende guztiak: mendeko biztanleak populu bihurtu zituen, esan nahi baita, nazio bereko populazio.
|
|
|
Paradigma honi
|
herri
mintzoen larre basa paradigma edodeitu ahal diogu.Euskara paradigma orokor horretan herri mintzo basatia baino ez zen izan Erdi Aroan: rusticum vocabulum.
|
|
|
Paradigma honi herri mintzoen larre basa paradigma edodeitu ahal diogu.Euskara paradigma orokor horretan
|
herri
mintzo basatia baino ez zen izan Erdi Aroan: rusticum vocabulum.
|
|
|
Germaniar hizkuntzen lurraldeetan, esaterako, latina ez zena adierazteko deutsch hitzaren etimoa eta latindar atzizki bat erabili zuten: theudisk (diutisc)," herriarena", edo"
|
herri
erara". Goi hizkuntza, sakratua, jakintzazkoa, estatu administraziokoa, latina zelarik, germaniar mintzoei herri erakoa zeritzen.
|
|
|
Germaniar hizkuntzen lurraldeetan, esaterako, latina ez zena adierazteko deutsch hitzaren etimoa eta latindar atzizki bat erabili zuten: theudisk (diutisc)," herriarena", edo" herri erara". Goi hizkuntza, sakratua, jakintzazkoa, estatu administraziokoa, latina zelarik, germaniar mintzoei
|
herri
erakoa zeritzen. Euskal Herrian ez da arrotza izendapen hura:
|
|
|
Kasu batzuetan, galesaren kasuan esaterako, sekularizazioak kaltetu egin zuen bitartekariarena egiten zuen
|
herri
mintzoa. Euskarak ere antzeko egoera bat ezagutu zuen.
|
|
|
Euskarak ere antzeko egoera bat ezagutu zuen. Norvegian, oraindik ere, estatu mintzoa eta
|
herri
mintzoa bereizten dituzte: aurrenekoa Danimarkaren administrazioak ezarri zuen hizkuntza da, riskmål (erresuma hizkuntza; gaur egun, bokmål edo liburu hizkuntza), eta atzena ladnsmål, baserri hizkuntza, baina izatez, baserri hizkuntzak batzeko egitasmoa dena (gaur, norvegiera berria edo nynorsk).
|
|
2015
|
|
|
Mehaineko eta Behauzeko ene lekukoek maite zuten katiximako euskara, hori izan zen hein batez arauturik ezagutu zuketen bakarra, eta Baionako apezpikutegitik etorri ohi ziren liburuetan mintzamolde hori ageri da, Lapurdiko euskararen kutsua duten liburuetan. Bestalde, duela ez aspaldi arte misionestak herririk
|
herri
ibiltzen ziren kristau fedea hedarazten eta sendotzen; dakigunez, eskualdean misioak egiten zituzten apez edo fraideak Hazparneko egoitzatik joaten ziren eta horixe da egun Amikuze alderdian euskaldunek gehien estimatzen duten euskal mintzoa, Hazparne alderdikoa; iduri luke mintzoen estimuaren gaian arrazoiek eta ondorioek elkar elikatzen dutela.
|
|
|
Ezegonkortasun hori zehazki zertan den ulertu nahirik, batek pentsa lezake aldakortasuna beharbada hiztunetik hiztunera dagoela bokal sudurkarien erabileran, edo aldakortasuna Zuberoaren barreneko geografiaren araberakoa dela.Adibidetzat Urdiñarben 2009an entzuna hartuz gero, Mitxelenak bokal, arkaiko? hauen ezegonkortasunaz dioena hobeki uler liteke (1977, 48), bai bederen Barkoxen, Ospitalepean eta Eskiulan bi belaunaldi eta erdi lehenago Larrasketek 1939an bildu datuekin alderatuz gero, hiru
|
herri
horietan eta Urdiñarben entzundakoaren artean ez baitago guztizko berdintasunik. Esate batera, Larrasketen 1939ko lanean bildu hitzetan hurranenak bokal sudurkariak dira:
|
|
|
Gauza ezaguna da Amikuzeko
|
herri
batzuetan euskal hitzetan üahoskatzen dela eta beste batzuetan ez dela egiten; esate batera, Oragarren, Amorotzen, Ostankoan, Bithiriñan edo Uhartehirin guk ez dugu entzun. Ezagutzen ez genuena da, üegiten den eta egiten ez den herrien arteko geografia mugaren inguruko herri bateko hiztun batek, kasu honetan lekuko martxuetar batek, kokagune edo hitz berean aldi batzuetan üegin dezakeela eta beste batzuetan u egin dezakeela, halako aldakortasun librea balego bezala.
|
|
|
Gauza ezaguna da Amikuzeko herri batzuetan euskal hitzetan üahoskatzen dela eta beste batzuetan ez dela egiten; esate batera, Oragarren, Amorotzen, Ostankoan, Bithiriñan edo Uhartehirin guk ez dugu entzun. Ezagutzen ez genuena da, üegiten den eta egiten ez den herrien arteko geografia mugaren inguruko
|
herri
bateko hiztun batek, kasu honetan lekuko martxuetar batek, kokagune edo hitz berean aldi batzuetan üegin dezakeela eta beste batzuetan u egin dezakeela, halako aldakortasun librea balego bezala. Adibide sorta honetan garbi ageri da:
|
|
|
Arestiko aldaerak elkarrizketa berean ahoskatu dituen lekuko martxuetarrak Gamuekoa du senarra, hau da, euskal hitzetan üahoskatzen den ondoko
|
herri
batekoa; senarrak ü ak Amikuzen ohikoa den eran egiten ditu. Ene ustez, lekuko martxuetarrak fonema honetan fluktuazio hau agertzea ez dagokio Hegoaldeko ikertzailearen presentziari, haren senarra ere elkarrizketan baitzen eta biak txandaka mintzatu ziren, askatasun osoz eta goxoan, giro guztiz atseginean.
|
|
|
Bithiriñako lekukoa ez da inon sehi egon, baina hots ubularra baliatzen du euskaraz; haur denborako eskola ote da eragilea? Donapaleuko lekukoak aita amak
|
herri
ttikietakoak zituen, ama garaztarra gainera, eta hots ubularra ahoskatzen du; euskaldun hiritarra izanik, nahiz beti baserriko lanetik bizi izana, uler liteke frantsesaren presio handia bildu duela luzaz. Eta Gamue, Ilharre, Sarrikota edo Domintxainen ere entzun dugu lekukoengandik hots ubularra.
|
|
|
Oragarre
|
herri
euskalduntzat sal geniezaioke Hego Euskal Herriko nornahiri arazo handirik gabe, baina ez da guztizko egia; herri honetan ez da 40 urte inguruko jende erdaldunik falta, ergo... frantsesak indar handia hartu du Oragarren. Halaz ere, Parisen sehi egon zen emazteki oragartar batek naturaltasun osoz ahoskatzen du dardarkari hobikaria enekiko elkarrizketan Behauzen; elkarrizketan gurekin batean den haren senar behauztarrak ere hobikaria ahoskatzen du:
|
|
|
Oragarre herri euskalduntzat sal geniezaioke Hego Euskal Herriko nornahiri arazo handirik gabe, baina ez da guztizko egia;
|
herri
honetan ez da 40 urte inguruko jende erdaldunik falta, ergo... frantsesak indar handia hartu du Oragarren. Halaz ere, Parisen sehi egon zen emazteki oragartar batek naturaltasun osoz ahoskatzen du dardarkari hobikaria enekiko elkarrizketan Behauzen; elkarrizketan gurekin batean den haren senar behauztarrak ere hobikaria ahoskatzen du:
|
|
|
Eszena honetan
|
herri
bateko plaza irudikatu nahi zen espazio eszenikoan. Eta erabaki nuen, sinesgarritasuna emateko, polita izango zela herri jakin batean kokatzea, eta Aretxabaletara eraman genuen.
|
|
|
Eszena honetan herri bateko plaza irudikatu nahi zen espazio eszenikoan. Eta erabaki nuen, sinesgarritasuna emateko, polita izango zela
|
herri
jakin batean kokatzea, eta Aretxabaletara eraman genuen. Pertsonaiek hango hizkeran berba egiten dute, baina aktoreak ez dira bertakoak.
|
|
|
Herri ekimenean oinarrituriko euskalgintzaren jardunaren ardatzetako bat ere hedabidegintza izan zen 1980ko hamarraldian, eta hamarraldi amaieran ikusi ziren ahalegin horren fruituak: 1988ko abenduaren 2an, batetik, Arrasate Press astekari profesionala jaio zen, eta haren atzetik sortu ziren, euskara elkarteek bultzatuta eta euskara sustatzeko asmoz betiere, formula berean oinarrituriko beste hainbat
|
herri
aldizkari (Aranzabal, 1998); bestetik, Egunkaria Sortzen plataformaren inguruan bildutako euskaltzaleek Euskaldunon Egunkaria ren estreinako zenbakia kaleratzea lortu zuten 1990eko abenduaren 6an (Zalakain, 1993).
|
|
|
Esan dezagun ezer baino lehen euskarazko hedabideei begira jarrita multzo handi bi egin daitezkeela: batetik, publikoak ez diren hedabideak (euretako gehienak Hekimen elkartearen inguruan bilduta dauden
|
herri
ekimeneko hedabideak dira; elkarte horri buruz ikus Argia, 2012); bestetik, EITBren aterkipean bildutako hedabide publikoak.
|
|
|
(...) biztanleen %20k baino gutxiagok euskaraz dakien eskualdeak gero eta gutxiago dira, EAEn bederen. Aitzitik, euskararen arnasguneek, hots, biztanleen %80 baino gehiago elebidun diren eremuek, 1981an baino
|
herri
gutxiago biltzen dituzte euren baitan. (...) 2006an EAEko euskaldunen gehiengoa (%60) dagoeneko ez baitzen euskaldunez soilik osatutako etxeetan bizi, etxe mistoetan baizik.
|
|
|
Kinka horretan, bada diru-laguntza horiek EITB taldera bideraturikoekin alderatu dituenik: ?(...) hasi behar dugu hitz egiten hedabide publiko eta
|
herri
ekimeneko hedabideen finantzaketan dagoen desoreka ikaragarriaz. 2012an Eusko Jaurlaritzak 132 milioi jarri zituen EITBko aurrekontuan, herri ekimeneko dozenaka komunikabideren aurrekontuetan 5 milioi?
|
|
|
–(...) hasi behar dugu hitz egiten hedabide publiko eta herri ekimeneko hedabideen finantzaketan dagoen desoreka ikaragarriaz. 2012an Eusko Jaurlaritzak 132 milioi jarri zituen EITBko aurrekontuan,
|
herri
ekimeneko dozenaka komunikabideren aurrekontuetan 5 milioi? (Letona, 2013).
|
|
|
Aranzabal, Joxe, 1998,. Euskarazko
|
herri
prentsaren bilakaera?, Euskonews & Media, 8 Hemendik jasoa: http://www.euskonews.com/0008zbk/media0801eu.html
|
|
|
Letona, Xabier, 2013,. EITB eta
|
herri
ekimeneko hedabideak? [Argia sarien banaketa ekitaldian eskainitako hitzaldia].
|
|
|
Hemendik jasoa: eta
|
herri
ekimeneko hedabideak
|
|
|
Beste informazio mota bat ematen da denbora berean, antzerkia nola antolatzen zenari buruz. Izan ere,
|
herri
gehienetan oraindik neskak eta mutilak ez ziren nahasten, parekotasuna edo elkar bizitza ez zen gaur egun bezala bizitzen, ez antolatzen. Horrela zioen artikuluak:
|
|
|
Aurthen berrogoi
|
herri
edo herrichketarik segurik ukhan ditugu théatrotan jokatzeko eskuarazko ikusgarrien galdeak...
|
|
|
Antzerki talde asko, antolaketa bat apezak eta seroren inguruan, euskaraz aritzeko nahikeria, gogoetak, antzerki batzuk ezagunak,
|
herri
batetik bestera errepikatzen zirenak. Hau zen eremua, Larzabalen idazlanek aberastuko zuten plaza.
|
|
|
Formaren aldetik desberdina izan zen, ez zen usaiako komedia, non irri egiten zen. Usaia zen
|
herri
guztia elkartzea herriko salan, antzerkia ikusteko, lagunek, haurrideek antolatu zuten antzerkia, askotan Euskaldun Gazteriak herrian zuen antolakuntzaren inguruan sortu lana. Familia osoak elkartzen ziren antzerki hauen ikusteko.
|