|
2000
|
|
|
Baita ere 1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean partaide izan zirela. Baina, esan beharrekoa da, 1820 urtetik,
|
hiru
urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz, Batzar Nagusiak kentzetik hasi zirela elkarren arteko iskanbilak. Beraz, ez ziren batere harrigarriak Larramendiren kezkak.
|
|
|
1812 urtean Cadizko Konstituzioa onartzean ere partaide izan ziren Batzar Nagusiak. Baina, 1820 urtetik,
|
hiru
urtez, liberalak nagusituz eta Frantziako politikaren arauak jarriz Batzar Nagusiak kentzen hastetik hasi ziren elkarren arteko iskanbilak.
|
|
|
Zendu berri dugun Federiko Krutwig euskaltzainari, duela
|
hiru
urte, bera euskaltzain izendatu zutenetik mende erdi betetzen zela eta, Euskaltzaindiaren omenez eskaini zitzaion Iker alea, eta bada bertan lan jakingarririk. Adibidez, euskaltzainkideen lanen artean, Henrike Knörr-ek Federiko Baraibar arabar hizkuntzalariaren eta Julio Urkixoren artean 1906 eta 1917 urteen bitarte horretan izandako gutunen bilduma eskaintzen digu, aurkezpenez eta oharrez, 163 orrialdeetan.
|
|
|
Bere ikaran oiloak esnatu zituen, eta ondoren kortako
|
hiru
behiak, zeinak lo sakonean baitzeuden, minutu gutxiren buruan gertatuko zen hondamendiaren berri jakin gabe. Oilarrak keinuz aitortu zien gertatuko zena, munduaren akaberaren aurrean zeudela eta jateko, jateko gogoz, behintzat tripa beteta hil zitezen, eta agur esan zien hegoekin, heriotza gauza luzea da lagunok esan nahi izan zien, eta gauaren ondorengo amildegian ahalik eta duintasun handienarekin eror zitezen eskatu zien oilar izutuak.
|
|
|
Aguuur, eta salto egin zuen burdinarantz. Bost lau
|
hiru
bi bat.
|
|
|
Baina Ralph aurreratu zen eta esan zidan lasai egoteko, berak eramango ninduela berriz Ennistymoneko supermerkatura, ordu haietan ez nuelako dendarik zabalik aurkituko (arratsaldeko
|
hirurak
edo ziren). Duncan ez zen hain konforme geratu, eta gaineratu zuen beraiek ere gurekin etorri nahi zutela.
|
|
|
" Zer, Duncan? Orain
|
hiru
kilometroko bidaiak gustatzen zaizkik, mukitsuei moduan?", erantzun zuen barreka Ralphek," zoazte, zoazte zuek bostok aterpetxera, gu hamar minutu barru itzuliko gara eta".
|
|
|
Inguru hau paradisua da. Clifdeneko taberna batean
|
hiru
zahar zeuden musika jotzen: garagardoz mozkortzen ari zen andre bat pianoan, osaba Pedroren antz ikaragarria zuen biolinjolea, eta serioagoa zen beste gizon bat azkenik, whistleak eta bohdram izeneko pandero eta danborraren arteko zer hori joaz.
|
|
|
Eta belarrietatik sartzen zitzaiona ere ez zen ezezaguna: amaren ahotsa, aitarena, eta arrotzagoak ziren beste
|
hiru
edo lau ahots, eta makina bat pi pi pi... kadentzia terapeutikoz, eta algarak. Mundu berrira sartzea (edo irtetea) ez zitzaion hain arraroa egin.
|
|
|
IRAko norbait ezagutzea zoragarria izango litzateke. Duela
|
hiru
hilabete, Londresko cityko apirileko atentatu itzel hartan, gogo txiki hori sortu zitzaidan. Ez da, izatez, lortu ezean penaz hilko nauen zerbait, baina beno, ondo legoke.
|
|
|
Kaiolan sartu genuelarik, orduak ematen nituen bere portaera aztertzen, esaterako zerk pozten zuen jakin nahian, edo bere umore aldaketak zenbatekoak ziren irratia ondoan jartzen banion, edo alpistea
|
hiru
egunez kentzen banion.
|
|
|
Gizon handiak lau guinness pinta eskatu zituen eta konturatu orduko Txema mahai batean zegoen gizon handiarekin eta beste birekin batera.
|
Hirurak
ziren zaharrak, baina edanean edozein gazte etzanarazteko modukoak.
|
|
|
" Emakume kontuak, beraz". Ordura arteko elkarrizketa osoa
|
hiru
hitz horietan laburbildu zuena Txemaren lagun berrietako bat izan zen, Legg, hiruretatik zaharrena. Koadrodun txapel bat zeukan jantzita, eta" emakume" hitza aipatzen zuenean laztan egiten zion mahai gaineko edalontzi luzeari.
|
|
|
" Emakume kontuak, beraz". Ordura arteko elkarrizketa osoa hiru hitz horietan laburbildu zuena Txemaren lagun berrietako bat izan zen, Legg,
|
hiruretatik
zaharrena. Koadrodun txapel bat zeukan jantzita, eta" emakume" hitza aipatzen zuenean laztan egiten zion mahai gaineko edalontzi luzeari.
|
|
|
Txemak harriturik entzuten zuen tertulia haren nondik norakoa, eta seguru zegoen itzelezko liskarra sortuko zela kritika haien ondoren. Pentsamendu hori, baina,
|
hiru
lagunen barre algarek eten zuten. Clay, Fergus eta Legg iraindua karkara bizian hasi ziren, barreka eta eztulka, eta unetxo batez itsasoko arrainen abestia ere kantatu zuten oihuka.
|
|
|
" Neuk!", bota zuen Txemak dudazko une baten ondoren, esandakoa laster zuzenduko zioten susmoaz.
|
Hiru
irlandarrek txundiduraz begiratu zioten Txemari, txakur bat arraunean ikusten duenak bezala, eta Clay bibotedunak hartu zuen berriro hitza: " Mozkorti bi hauek badakite, eta ez zait ardura beste batek ere jakitea.
|
|
|
Hain barruraino hurrupatu zuen irla haren esentzia, hain bertakoa sentitzen zen. Pozez hartu zuen Catherine hil baino egun batzuk lehenagoko IRAren
|
hiru
egunetako su etena, baina gobernu ingelesaren jarrerak apaldu zizkion hasierako ilusioak. Eta beno, holaxe joan zitzaion azken aste hura, Catherine O’Reilly hil zeneko astea, alegia.
|
|
|
Txema nuen zain aireportuan. Hasierako momentuan harrigarria egin zitzaidan, mingarria ia, gogoratzea maite dudanari agur esana niola
|
hiru
ordu lehenago. Eta maite ez dudanari (eta maite ez dudala ez dakien horri), berriz, kaixo esan behar izan nion besarkada erdi bortxatu batez.
|
|
|
Txemaren pisura etorri naiz, berak hala eskatuta. Larregi iruditzen zitzaidan
|
hiru
eguneko tartea berarekin egon barik. Heldu naizenetik, eta aireportuko lehen kontaktua alde batera utzita, telefonoz baino ez dugu hitz egin, eta Txemak ez du merezi niregatik sufritzea.
|
|
|
Ez dakit postal hura bidaltzea oso ideia ona izan zen. Hona heldu naizenetik
|
hiru
bat bider baino ez dut ikusi Jabi: larunbatetako parranda bietan, eta beste behin astean zehar.
|
|
|
Ralphekin duen antza keinuetan, imintzioetan nabaritzen zaio batez ere.
|
Hiru
aldi horietan ahalik eta garrantzi gutxiena eman nahi izan diot gertaera horri: Ralphekin gogoratzea ondo dago, eta noizean behin telefonoz berba egitea ere bai, baina Ralphen irudia Jabirengan ikustea lartxo da.
|
|
|
Ralphi deitu diot urte berri ona opatzeko. Egia esan, astean
|
hirutan
edo hitz egiten dugu, beraz Ralphi deitu diodala esatea ez da albistea, ez behintzat eguneroko honetan agertzeko modukoa.
|
|
|
|
Hiru
ordu izango ziren sofa hartan eseri eta artxiboa irekitzea lortu zuenetik. Hasierako lerroak arin irentsi zituen, gose zahar bati erantzunez edo.
|
|
|
Elkarrizketak, gidariei zor zaizkien ordain txiki horiek, luze egiten zitzaizkion Txemari. Bai Casheletik Corkerako bidean (zeinetan egun oso bat eta
|
hiru
auto erabili zituen), bai Corketik Killarneyrakoan (bost auto egun osoan zehar). Luze egiten zitzaizkion, beti berdina hartu ohi zutelako hizketagai eta, nola ez, Txema nazkatzen hasia zelako lehenengo eguneko bigarren autoan.
|
|
|
Arratsaldeetako ordu amorfoei itxura konkretua ematen zieten bien artean. Beste batzuetan bi edo
|
hiru
egun (eta beste hainbeste gau) ematen zituen pisuan, normala denez eta batera bizitzeko gogoari tokia eginez. Baina inoiz ez zen maletekin agertzen, eta Maiteren ideia feudalen aurkako gudua gogorra zela suposatzen zuen, beraz, Txemak.
|
|
|
Duela urte batzuk (zenbat ote?
|
Hiru
edo?) gertatutakoa kontatu nion orduan, eta Irlandan zeharreko nire ihesalditxoaren arrazoia hori zela aitortzera iritsi nintzen.
|
|
|
Azkenean dudak sortu zitzaizkidan nire bene benetako arrazoia ez ote zen Rocíori esan niona izango. Eta pentsatzen aritu naiz beharbada neure burua engainatu baino ez dudala egin, egunerokotasunetik eta monotoniatik ihesi nabilela hainbeste aldiz errepikatuz; eta akaso egiazko kausak duela
|
hiru
urte inguru (bai, hiru dira, 1990eko udan izan zen, garai hartantxe ari baitzen jokatzen Italiako Mundiala) sortu zirela. Izan daiteke oraindik orbaindu gabe egotea uda hartako zauria.
|
|
|
Azkenean dudak sortu zitzaizkidan nire bene benetako arrazoia ez ote zen Rocíori esan niona izango. Eta pentsatzen aritu naiz beharbada neure burua engainatu baino ez dudala egin, egunerokotasunetik eta monotoniatik ihesi nabilela hainbeste aldiz errepikatuz; eta akaso egiazko kausak duela hiru urte inguru (bai,
|
hiru
dira, 1990eko udan izan zen, garai hartantxe ari baitzen jokatzen Italiako Mundiala) sortu zirela. Izan daiteke oraindik orbaindu gabe egotea uda hartako zauria.
|
|
|
Ez dut denbora larregi izan hiria behar bezala ezagutzeko, etxetik ekarri dudan Irlandako gida honen arabera hamar mila leku interesgarri baitaude Dublinen, eta beraz, larrialdiko aukeraketa bat eginda,
|
hiru
edo lau tokirekin konformatu behar izan dut. O’Connel Street eko postetxe historikoa, Trinity College, Grafton kalea eta kantoiz kantoi egindako ibilbide ez oso zehatzean aurkitu dudan elizaren bat, horiek izan dira nire gidaren iritziz denboraz estu dabilen bidaiariak ikusi beharreko batzuk.
|
|
|
Muino bat, txarto asfaltatutako bidetxo bat gero. Eta bidearen ertzetan harrizko
|
hiru
txabola; gizon zahar bat txabola nagusiaren aurrean jesarrita. Ardiren bat, lurretik atera berria izan daitekeen zohikatza; eta topikoegia ematen badu ere, zelai berdeak, berunezko zeruak.
|
|
|
Baina batez ere etxeko atarian jesarrita dagoen gizonak eman dit atentzioa, zeren, lur berde esmeralda aurretik, itsaso koloreanitza atzetik, eta zeru beruna goitik, bera da paisaiaren oreka, bera eta bere arropa beltzak, eta bere pentsamendu gaelikoak. Aipatutako beste
|
hiru
elementuak hain dira neurrigabeak, hain amaigabeak, hain infinitu eta absurduak, ezen bere aulkitxoan jarrita lasai pentsatzen ari den gizon hori baita paisaia zoragarri hau orekatzen duena, paisaia hau existitzearen arrazoia. Munduaren zentroa da gizon hori, berak jakin gabe.
|
|
|
Eta orduan geu ere, Tere eta biok esan nahi dut, apuntatu egin ginen akademia horretan. Astean
|
hirutan
joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean hirutan Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia, beti erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda, etxean geratu behar izan nuen.
|
|
|
Eta orduan geu ere, Tere eta biok esan nahi dut, apuntatu egin ginen akademia horretan. Astean hirutan joaten ginen eta joaten ziren, noski, mutil biak ere; eta astean
|
hirutan
Jabiri begira igarotzen genuen klaseak irauten zuen ordu eta erdia, beti erdi jolasean eta intsinuazioz gainezka. Baina akademiara joan behar nuen egun batean, kasualitatea, katarrotu egin nintzen eta, ezin joanda, etxean geratu behar izan nuen.
|
|
|
Antzinakoa, hori bai. Herritik ibili zen gero, hurrengo egunerako
|
hiru
sandwich erosi zituen eta aterpetxera bueltatu zen biharamuneko bidea zein izango zen mapan aztertzera. Jonathan Swift handiaren irudiak estaltzen zuen bere gelako atea.
|
|
|
Oholesiak lauzpabortz ziren, elkarri itsatsiak, bakoitza ate tipi edo ateska batekin, zeina aise ireki eta herts baitzitekeen, lokarriz eginikako lakio batez baliaturik. Oholesi haietarik batean
|
hiru
orein zeuden, zeinetarik bi, bata arra eta bertzea emea, elkarren ondoan baitzebiltzan, hirugarrenetik —bertze ar bat— bereiz. Eta iritsi zen haien akabatzeko orena, eta hiru gizon hurbildu zitzaizkien oreinei:
|
|
|
Oholesi haietarik batean hiru orein zeuden, zeinetarik bi, bata arra eta bertzea emea, elkarren ondoan baitzebiltzan, hirugarrenetik —bertze ar bat— bereiz. Eta iritsi zen haien akabatzeko orena, eta
|
hiru
gizon hurbildu zitzaizkien oreinei: ireki zuten ateska, sartu ziren hiru gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren:
|
|
|
Eta iritsi zen haien akabatzeko orena, eta hiru gizon hurbildu zitzaizkien oreinei: ireki zuten ateska, sartu ziren
|
hiru
gizonak, hertsi zuten ateska; atzeman zuten, bi gizonen artean, bereiz zebilen oreina; hirugarren gizonak aiztoa jaso... eta gero, bi oholen arteko zirritutik, odol iturri hura eta oreinaren gorputz dardarak hartua begiztatu nituen... eta ene begiak eta ene behakoa, bere batez, oreinaren begietan pausatu ziren: ai, oreinaren begi bi haiek, noraezean!, oinazeak iparrik ez balu bezala, zeren, oinaze oinazetsuak bere erpez eta atzaparrez harrapatzen gaituenean, jaun André, galtzen da iparra hegorako bidean, ekia mendebalerakoan, oinazea bera bihurtzen delarik, finean, ipar eta hego, eki eta mendebal, errealitate bakar eta gordin.
|
|
|
Zer iduritzen zaizu, jaun André? Nola ez zituen libertatea amesten zuèn osaba Joanikot bezalako gizon batek aintzakotzat hartuko hitz haiek,
|
hiru
anaien arteko anaitasuna erlijione diferentzia guztien gainetik jartzen zutenak. Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz haiek buru buruan sartuko, eta nola ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko?
|
|
|
Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz haiek buru buruan sartuko, eta nola ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko? Eta nola ez zuen amets eginen kartari zerion spiritu franko eta liberal harekin, baita
|
hiru
anaiek sinboliza zezaketèn Nafarroa harekin eta aro harekin ere, halako moldez, non azkenean idealizatu eta Nafarroako historiaren urrezko arotzat hartu baitzuen, bere baitarako bai behintzat...?
|
|
|
—Geroztik, mende eta erdi aitzina egin dugun arren,
|
hiru
mende gibela egin diagu Nafarroan. Zeren antzina baitzegoen libertate apur bat, eta gaur deus ez...
|
|
|
Baina ez zegoen jadaneko hain bakarrik, zeren ziegetarat eginikako bisitan konplize bat ediren baitzuen, eta nihaur bainintzen konplize hura. Eta haren konplizea nintzelako kontatzen ari zitzaidan kartaren historia eta
|
hiru
anaiena. Eta, kontakizunari fina eta akabantza emaiten ziola, erran zidan:
|
|
|
Nik amari eta aitari behatzen nien, eta osaba Joanikoti, eta
|
hirurak
harri eta zur zeuden, ez aitonaren testamentik iguriki ez zutelako, baina modu hartan emaiterat zihoalako.
|
|
|
|
Hiru
urte lehenago egin nion nik, bertzalde, egin beharreko galdera Felisari, ezin xuxenago eta ezin inozentago, aitari hitz hura entzun nion egun batean:
|
|
|
Kontatu dizut orrialde batzuk lehenago nola egun batean ama, Mattin eta
|
hirurok
joan ginen osaba Joanikoten studiorat, ilargia teleskopiotik ikusi ahal izaiteko. Eta orain bertze egun hura oroitu nahi nuke, noiz eta habia hura ikusi baikenuen, lizar lerden baten gainean zegoena.
|
|
|
Gure jauregian lau urte eta zertxobait gehiago egin zituen,
|
hiru
lehenak Mattin eta biok ikasle gintuela —nahiz eta Mattinek eskola haietarat ere anitzetan huts egiten zuen—, eta azkena ni bakarrik, zeren eta, hamabortz hamasei bat urte zituela, Mattinek Villagrandeko dukearen etxerat egin baitzuen, dukeak berak gonbidaturik, Madrilgo dantza eta eskrima eskolak eta gorterako joan jinak ikasbide egokiagoak izan zitezkeelakoan, Urbiainen irakasten zitz...
|
|
|
Uko egin niezazukeen
|
hiru
bider, jondone Petrik bezala, eta paper batean frogatu ezen hura ez zela ene letra: ordea, nigarrez hasi nintzen; eta nehoiz ez bezala egin nuen nigar, barren barrendik eta neure baitaren baitarik.
|
|
|
eneak egin du... Izan ere, behin erran nizun nola
|
hiru
Parkak arduratzen ziren biziaren hariaz: Klotok goruari eusten zion, Lakesisek haria iruten zuen eta Atroposek haria ebakitzen, eta uste dut ezen hauxe dela Atroposen ordua —eta, kontsolatu nahi ninduelako edo, gaineratu zuen—:
|
|
|
HURRENGO urteko garizuman, osaba eta biok Italiarat joan aitzin, aita Bartolome Ziaurrizkoa predikari ezagunak bere misioneak eman zituen Urbiaingo elizan: prediku nagusiak
|
hiru
egunetan, ortzegunetik larunbaterat; igandean, berriz, egun haiei azkena emaiteko, meza saindua eta komunionea.
|
|
|
Are gehiago: han egin nituen
|
hiru
urteetarik lehenean, ondikozko eta onik gabeko izan nintzen, zeren eta urte hartan aita Leokadio zeritzana izan baikenuen nobizio maisu, ni baino are hertsiago zena eta bere hersturarekin hertsatzen gintuena.
|
|
|
Ordea, kolejioan iragan nituen
|
hiru
urte haietan, odolaren distirak urrearenak baino joriagoak gertatu zitzaizkidan, zeren hartarakotz baikenituen zilizioak eta lizifrina, gorputzaren moldatzeko, zentzatzeko eta bideratzeko. Eta, gaueko amesgaizto lizun haietan ere, jaikitzen nintzen ohetik, hartzen nuen zigorra, muturrean burdinazko bola tipi puntadun batzuk zituena, eta astintzen eta zehatzen nuen bizkarra, malkoak begietarik isuri arteraino.
|
|
|
Eta oroitzen nuelarik Italiarat joan aitzin izan nuen amesgaiztoa, zeinean bidelapur batzuek osaba, Alessandro de Novara kapitaina eta
|
hirurok
akometatzen gintuzten, hain fortuna gaixtoarekin, non tiroz hil baitzuten kapitain italiarra; oroitzen nuelarik, halaber, osaba Joanikoten kontseilua, erran zidanean ezen ametsek ez zutela logikarik, eta logikarik ez duten kontuak ez direla logikoki gertatzen; eta oroitzen nuelarik, finean, ezen egun batzuk lehenago tigreak gure morroietarik bat atzaparkatu zuela, honek ehiza eskatu zionean; anai...
|
|
|
Biharamunean, lehen argiarekin batean, talde jendetsua abiatu ginen basorantz —etxeko medikua, aita jesuita eta
|
hirurok
, jauregiko morroi gehienekin eta etxeko ehiza txakurrekin baterat—, eta, hala, xuxenean Pagabasoko leizerako bidea hartu, eta berant gabe ediren genuen aitaren hilotza, leizearen ertzean. Eta, gure sorpresarako, ez zuen zauririk.
|
|
|
Maiz adituko zenuen zuk ere, jaun André, ezen etorkizunaren beldurra dela gure anitz gaitzen iturri, eta gero eta sinetsiago nago ezen hala dela, batik bat etorkizun hori beltz azaltzen zaigunean. Zeren, gaiztasun eta zailtasun korapilatsu batzuen aitzinean, emaiten baitiogu su imajinazinoari, eta, handik harat, imajinatzen dugularik ezen gaitz dena bi aldiz gaitzago izan daitekeela,
|
hiru
aldiz gaitzago eta ehun aldiz gaitzago, egiten dugularik hondar ale batetik mendi handi bat, eta ikusten dugularik, finean, geure burua urkabean, korapilo haietarik batetik dilindan, orduan, bada, larritzen, izutzen eta asaldatzen gara, zuri zena ere beltz dakusagu, bildots bat zegoen lekuan otso bat, egiten dugu geure baitan mila pentsu eta gogoeta, mila dorre eta gaztelu, eta halatan gaixotzen ... Eta behin eritzen gara eta berriro eritzen gara, eta erialdi bakoitzean hondatzen eta higatzen zaigu gorputza, urritzen eta murrizten zaizkigu indarrak eta kemenak, ahultzen eta flakatzen gara, galtzen dute humoreek beren berritzeko eta suspertzeko ahala, aitzinatzen zaigu heriotza, eta hala egiten dugu azkenean fin gaitza, behar baino lehenago eta legokigukeena baino fitezago.
|
|
|
Zeren, hasteko, Urbiaingo lurretan sartzear ginela, bele eta sai haiek ikusi ahal izan baikenituen zalgurdia zeraman gurdizainak eta biok, arkume baten bazkan ari zirela han bide ertzean. Haiek ikusi bezain fite, nola baitzen superstizios samarra,
|
hiru
aldiz zeinatu zen gurdizaina, erreus eta urduri. Handik gutirat, berriz, hilik zetzan bertze ardi bat ikusi genuen.
|
|
|
Handik gutirat, berriz, hilik zetzan bertze ardi bat ikusi genuen. Eta gurdizainak, bertze
|
hiru
aitaren eginik, erran zidan:
|
|
|
—Kezkaturik nago, jauna, hauek guztiak ikusirik... —eta, airearen usnatzeko edo sudurrez
|
hiru
hatsaldi luze egiten zituela, erantsi zuen—: Sepulture ta ko kiratsa aditzen dut bazter guztietan.
|
|
|
—Heriotzarekin
|
hiru
aldiz egin dugu inkontru, eta ez nuke aitzina egin nahi... Eta hortxe duzu Urbiain...
|
|
|
Napolitarra bizkor mintzatzen zen, eta osabak piano, piano erraiten zion eta eni beha paratzen zen, ez dakit nik napolitarrari ulertzeko nituen zailtasunen berri zekielako, edo nihaur izan nintekeelako osabak berak izan zitzakeen zailtasunen desenkusa ezin hobea. Eta, hala, konbertsazione hartan sarturik geundela, ostaturat iritsi,
|
hirurak
mahai batean jarri; osabak, otorduetan ohi zuen bezala, Arkimedes bere alboan etzanarazi; eta osabak berak deitu zion ostalersari.
|
|
|
aitzitik, handitu eta areagotu egiten zitzaion, harik eta mihian eta odolean lehertzen zitzaion arte, or errabiatu bat iduri, adausia eta ausikia baterat zituena. Etsenplu bat ipintzearren, derradan ezen aitaren jauregian
|
hiru
skribatzaile ezagutu izan ditudala, aitaren kontuen eramaiteko, eta bi lehenak nehongo urrikalmendurik gabe egotzi eta iraitzi izan zituela, hanka sartu zutelako, egitekoren batean ez bazen bertzean. Haietarik bat, hiruretan lehena, bere lehengusu tipi bat zen, Xalbador Etxegoien.
|
|
|
Etsenplu bat ipintzearren, derradan ezen aitaren jauregian hiru skribatzaile ezagutu izan ditudala, aitaren kontuen eramaiteko, eta bi lehenak nehongo urrikalmendurik gabe egotzi eta iraitzi izan zituela, hanka sartu zutelako, egitekoren batean ez bazen bertzean. Haietarik bat,
|
hiruretan
lehena, bere lehengusu tipi bat zen, Xalbador Etxegoien. Eta oroitzen dut ezen, noiz eta aitak hura jauregitik egotzi baitzuen, Mattin eta biok jostetan genbiltzala jauregiko atari nagusiaren parean, elkarri kainaberak tiraka, adarga bana eskuetan, eta aitaren ahots erlatsak eten zuela gure josteta.
|
|
|
Edo ez...? Eta, Kristok predikatu zuen talentuen parabolarat etorririk, baldin handiki baten semeak
|
hiru
talentu balitu, eta pobre baten semeak bertze hainbertze; eta, baldin handikiaren semearen hiru talentuen fruitua hutsa balitz, zeren alferra baita, eta pobrearen semearen fruitua, aldiz, bertze hiru talentukoa, zeren langilea baita eta trabailuari emana eta isuria; nork luke, halarik ere, meritu handiagorik, merituzko kargu baterako, eta nori emanen liokete, ondorez, kargua: pobrearen seme langileari, edo handikiaren seme alfer lantsuari...?
|
|
|
Edo ez...? Eta, Kristok predikatu zuen talentuen parabolarat etorririk, baldin handiki baten semeak hiru talentu balitu, eta pobre baten semeak bertze hainbertze; eta, baldin handikiaren semearen
|
hiru
talentuen fruitua hutsa balitz, zeren alferra baita, eta pobrearen semearen fruitua, aldiz, bertze hiru talentukoa, zeren langilea baita eta trabailuari emana eta isuria; nork luke, halarik ere, meritu handiagorik, merituzko kargu baterako, eta nori emanen liokete, ondorez, kargua: pobrearen seme langileari, edo handikiaren seme alfer lantsuari...?
|
|
|
Edo ez...? Eta, Kristok predikatu zuen talentuen parabolarat etorririk, baldin handiki baten semeak hiru talentu balitu, eta pobre baten semeak bertze hainbertze; eta, baldin handikiaren semearen hiru talentuen fruitua hutsa balitz, zeren alferra baita, eta pobrearen semearen fruitua, aldiz, bertze
|
hiru
talentukoa, zeren langilea baita eta trabailuari emana eta isuria; nork luke, halarik ere, meritu handiagorik, merituzko kargu baterako, eta nori emanen liokete, ondorez, kargua: pobrearen seme langileari, edo handikiaren seme alfer lantsuari...?
|
|
|
HANDIKI haiek goiz batean jin, eta bertze goiz batean joan ziren, handik
|
hiru
egunetarat.
|
|
|
Arestian erran bezala, Villagrandeko dukea Mantillanako kondearekin etorri zen, bakoitza bere emaztearekin eta bere segizioarekin —berrogeita hamarren bat pertsona orotara—, eta haiek guztiek
|
hiru
egunetan hartu zuten gure etxea gerizpetzat eta aterbetzat. Jauregirat bildu zen jende hartarik, jaun André, hiru gizon aipatu eta bereiziko nituzke:
|
|
|
Arestian erran bezala, Villagrandeko dukea Mantillanako kondearekin etorri zen, bakoitza bere emaztearekin eta bere segizioarekin —berrogeita hamarren bat pertsona orotara—, eta haiek guztiek hiru egunetan hartu zuten gure etxea gerizpetzat eta aterbetzat. Jauregirat bildu zen jende hartarik, jaun André,
|
hiru
gizon aipatu eta bereiziko nituzke: haietarik bat kalonje bat zen, don Claudio izenekoa, dukearen konfesorea zena eta dukeak bidaia guztietan eramaiten zuena, badaezpada, zeren nehork ez baitaki zein izan daitekeen Jainkoaren nahia eta borondatea, eta dukeak bere ondoan nahi zuen hura heriotzako orenean; bertze biak, berriz, bi toreatzaile haiek ziren, Curro Banderas eta Paco Corrales zeriztenak:
|
|
|
haietarik bat kalonje bat zen, don Claudio izenekoa, dukearen konfesorea zena eta dukeak bidaia guztietan eramaiten zuena, badaezpada, zeren nehork ez baitaki zein izan daitekeen Jainkoaren nahia eta borondatea, eta dukeak bere ondoan nahi zuen hura heriotzako orenean; bertze biak, berriz, bi toreatzaile haiek ziren, Curro Banderas eta Paco Corrales zeriztenak: azken honek torero ausart bezain adoretsuaren fama zuen —ongi irabazia, bertzalde, kontatzen ziren erdiak egia izaitekotan—, zeren erraiten baitzen, konparazione, ezen, ehun zezenez goiti toreatu eta lau adarkada larri izan zituela, eta ehunez goitiko haien artean
|
hiru
zezen hil zituela, haiek toriletik atera bezain sarri, paratzen zelarik, hartarakotz, toriletik beretik hamar bat urratserat, hanka bat belauniko, lantza eskuan tinko... eta harekin egiten ziola buru zezenari, zeina, bere lasterraldian, lantza topatu eta ziplo eroriko baitzen, toreroak bere" lantzean" asmatzekotan, noski; edo, huts eginik, toreroa bera harrapatu eta adarkatuko zuen zeze...
|
|
|
Eta haien peoiak eta morroiak ere dotore baino dotoreago jantzirik zihoazen, nor bere jaunaren eta etxearen ezaugarriekin eta bere zaldiarekin. Emaz te kiak, aldiz,
|
hiru
karrozetan zihoazen, guztiak ere kolore biziko xingolak zintzilik zituztela, eta karroza bakoitzetik tiraka, berriz, lau zaldi beltz, txintxarriz beteak.
|
|
|
Herriraino legoa laurdeneko bidea zegoen, eta anitz herritar bildu zen jauregirat, handikiekin batean desfilearen egiterat. Festaren animatzeko,
|
hiru
xirulari eta bi danborrero zeuden, baita turuta bat ere, eta batean kanta, bertzean oihu, halaxe egin genuen Urbiainerainoko ibilbidea.
|
|
|
" Zezenak harrapatzen eta hiltzen bahau, ez haiz anitzez urrunago joanen", erran zion dukeak, guztiak irriz uzten zituela. Eta iritsi zen hil edo biziko mementua eta, noiz eta toreatzailea torilaren parean paratu baitzen, zeinatu zen behin Paco Corrales, bi aldiz,
|
hiru
aldiz... zangoa lurrerat belaunikatu eta lantza eskuan hertsatu aitzin. Eta isiltasun osoa egin zen, turutotsak hautsi zuena...
|
|
|
Laugarren zezena Curro Banderasek toreatu zuen. Baina, toreatzen hasi aitzin, lastozko
|
hiru
panpina atera zituzten, burua kartoizkoa zutenak, gorputza kortxozkoa eta zangoak berunezkoak. Eta zezenak panpinak adarkatu, eta hauek zutik erortzen ziren beti ere, zangoen gainean.
|
|
|
Eta erretiratu eta baztertu zituzten panpinak, eta Curro Banderas eta bere morroi taldea bere egitekoan murgildu ziren. Eta, hala, sartu zizkion toreatzaileak zezenari bi burtzi, eta peoi batek
|
hiru
hagatxo; jaurtiki zizkion bertze peoi batek lantza batzuk —dozena bat bai—, lizar adarrez eginak; jaitsi zen toreatzailea zalditik, lotu zion zaldiari buztanetik soka bat, egin zuen bertze sokaburuarekin lakio bat, igan zen berriro zaldi gainerat lakioa eskuan zuela, hurbildu zen zezenaganat, ezarri zion lakioa buru adarretan, eta, lakioa hersturik, jira-biraka hasi zen segidan lau hank... Eta, erdietsi zuenean bere xede kasik ezinezkoa zirudiena, deitu zituen ikusleak, zezena akaba zezaten amoreakatik.
|
|
|
Baina erran beharra dut ezen, hatsarrean bederen, haserre ediren nuela osaba Joanikot... hain haserre, non ez baitzion kasurik ere egin eskuan nekarkion presentari: sugegorri bat; izan ere, goiz erdian osabaren dorretxeko studiorat nindoala —zeren, jakin zuenetik ezen aitona Nikolasek testamentean urroztarren dorretxea esleitzen ziola, hango goi solairuko gela prestatu baitzuen bere eginbeharretarako; eta zeren, bisitan genituen handikiak jauregian geratzen zirelarik, dorretxerat egin baikenuen osaba Joanikotek, Mattinek eta
|
hirurok
, haiei leku egiteko—; haren studiorat nindoala, bada, dorretxetik ez oso urrun, or baten zaunkak aditu nituen, zeinak baitziren Arkimedesenak, osabak Akilesen ondotik izan zuen orarenak; eta Arkimedesenganat hurbiltzean, oharturik ezen sugegorri batekin ari zela, lurrean bizpahiru urratserat zegoen makila bat jaso, txakurra baztertu, eta lauzpabortz kolpez akabatu nuen narrastia; eta eskuan ...
|
|
|
Eta, biharamunean aitaganat xuxen joanik, hala erran nioan: " Aita, berorrek apez nahi nau, baina..." Eta hurrengo urtean teologia ikasterat joaitekotan nintzena, Collège de France rat igorri nindian,
|
hiru
urte lehenago ene anaia zaharrarekin —hire aitarekin— egin zuen bezala, konprentsione ezin handiagoz erraiten zidala: " Bai, banekian nik aspaldi, buruan bertze kontu batzuk hituela..."
|
|
|
ordea, zergatik nabilkizu orduan, neure skribatzeko moldeaz denaz bezainbatean, Aristotelesen spiritu horretarik apart, soberaniatik hurbilago doitasunetik baino? Ote da zeren neure hutsaren kontzientzia baitut, eta zeren huts denak eta deus ez denak beztimenda bat nahi bailuke —edo bi,
|
hiru
eta mila beztimenda, ene kasuan—, bere hutsaren eta bere deusezaren estaltzeko eta haren ahanzteko. Bai, baliteke.
|
|
|
Alessandrok
|
hiru
egun egin zituen jauregian: egun batean geletako zoru paretetako neurriak hartu zituen; bertze batean ehizarat eraman zuen aitak... eta hirugarrenean, osaba eta biok ere lagun gintuela, Donibanerat itzuli zen.
|
|
|
Baina, baldin hizkuntza bakoitza arimatik arimarat hedatzen dugun zubia bada, noraino ote zen, halarik ere, Alessandro eta osaba Joanikotenganik eneganat hedatzen zen zubi hura
|
hiruren arteko
elkargune eta elkarbide, aurkileku eta bidegurutze, zeren nik nahi nuena ulertzen bainuen, finean. Baina, urrunagorat joanik, zer puntutaraino da elkarbide bi pertsonaren arteko solasa, ez hizkuntza desberdinetan ari direlarik, baina hizkuntza berean ere?
|
|
|
Ez dakit amets haren arrazoina ene ezinegona ote zen, bidaiaren kontu harekin urduri nengoelako, edo afalorduan izan genituen konbertsazioneak ote zeuden guztiaren azpian, zeren haietarik batean Alessandroren gidariak aditzerat emaiten baitzigun ezen bazirudiela egun batzuk lehenago bidelapurrek noble batzuen kotxea akometatu zutela, eta noble haietarik bat hil zutela ez dakit non, eta zeren ene ametsa guztiz haren idurikoa izan baitzen: Urbiaindik Donibanerat gindoazela osaba, Alessandro eta
|
hirurok
, bat batean bidelapur batzuk atera zitzaizkigun... eta, zalapartaren erdian tiro baten hotsa entzun, eta Alessandro lurrean ikusi nuen zerraldo, bekokian zulo bat zuela eta zulo hartarik odola zeriola.
|
|
|
Eta Alessandroren etxean lau egun eginez gero, xuxen jo genuen, lehenik, Bolognako komarka eta terminoetarat, non
|
hiru
eguneko geldialdia egin baikenuen, geratzeko asmorik ez genuen arren... zeren, harat iritsi ginelarik, hasi zen osaba galdetzen leku batean eta bertzean Collège de France n berarekin ikasi zuen kide haren berri, zeinari Marco Conti baitzeritzan, eta galdetzearen galdetzeaz aurkitu ere genuen azkenean, eta hala eman genuen haren etxean egun pare bat... eta hala izan genuen, haren bidez, Annibale ... erretratu haiek, exagerazioaren eta soberaniaren lengoaian mintzo zirenak eta liburuan aipatu eta erabili ere ditudanak, Villagrandeko dukesak eta Mantillanako kondesak jarri zituzten aurpegi lekuz kanpokoen adierazteko, noiz eta aitak prestaturikako festa handi hartan sugegorria erakutsi bainien.
|
|
|
Uno, duo, tre! , eta
|
hirurok
baterat egiten genuen geure ahalegina, nork bere tokitik. Eta, hartan ari ginela, ohartu nintzen ezen osaba ere urduri zegoela, ez dakit zergatik... harik eta, halako batean, gurdia bere lekutik atera genuen arte, baina, hain fortuna gaixtoarekin, non, aldi berean, gurdiari eman genion bulkadarekin baterat, oinen gainean labaindu baitzen osaba eta ahozpez erori, bularra eta gorputzaren aitzinalde osoa lohitan blai.
|
|
|
Finean, nola aitona Nikolasek printzipalki frantsesez ikasi baitzuen, eta nola behin batean, bere izebetarik bat, Parisko handiki baten etxerat ezkondu behar zuela eta, Parisen egon baitzen eta Parisko handitasunarekin liluraturik itzuli baitzen, hala miresten zituen Paristik eta Frantziatik zetozen kasik gauza guztiak, eta hala nahi izan zuen eta hala erdietsi ere zuen, erregeordearen fabore berezi baten bidez, bere bi semeek —gure aitak eta osaba Joanikotek— Parisen ikas zezaten, Filipe II.ak bere denboran ezarri legearen gainetik, zeinak bere menekoei kanpoan ikastea eragozten baitzien. Eta, hala eta halatan, Parisko izebaren eta haren senarraren ahaleginei esker bete ahal izan zuen aitonak bere semeak ongi hazteko eta hezteko ametsa, igortzen zituelarik bai bata eta bai bertzea ere Parisko Collège de France rat, gure aita lehenik, eta osaba Joanikot ondotik, zeren eta haiek ere
|
hiru
urteren aldea baitzuten beren artean, Mattinek eta biok gure artean bezalaxe.
|
|
|
Eta erranen dizut, gaiari xuxen natxekiola, ezen gure jauregia Urbiaindik iragaiten den errekaren edo latsaren albo batean zegoela, eta edifizioak
|
hiru
gorputz nagusi zituela, elkarri lotuak eta elkarrekin bat eginak, eta hala zituela jauregiak, aitzinaldeko erdialdean, ate printzipal bat, eta bertze bi, alboetan; gibelean, berriz, ate bakarra zuen, eta, atean barrena sartzeko, zubi tipi bat iragan behar izaiten zen lehenik, zeren eta jauregi gibeleko paretari atxikirik kanal bat baitzegoen, errotatik xuxen zetorrena eta ura latseraino zeramana.
|
|
|
Baina, jardinaren deskribatzeari lotu baino lehen, derradan ezen jauregiko edifizioa, kasik bere osoan, harlanduz egina zela, eta
|
hiru
solairu zituela: behekoan, sukaldea zegoen eta, sukaldearen ondoan, gela batzuk, norat biltzen baitziren etxeko neskameak, guztiak ezkongai edo alargun, jauregian bizi ziren bertze sehiak oro bezala; beheko solairuan zegoen, halaber, sala luze zabal bat, non egiten baitziren zelebrazione handiak, eta bertze bat tipiagoa, egongelatzat eta bisitagelatzat ere har zitekeena; haiekin baterat, zoko batean, bertze bi gela zeuden:
|
|
|
Zeren, begiak kanporat ditugula, erakargarri zaigun guztia desiratzen baitugu, eta, desiraren desiraz, ekiten diogu sare baten egiteari, gure desiraren objektu zein pertsonen ehizatzeko. Eta desiraren armiarmak luzatzen eta hedatzen ditu hariak harat eta honat,
|
hiru
oin edo hiru sostengu dituela: bat da urguilua, zeinari anitzetan, geure buruaren zuritzeko, ohorea deritzogun; bertze bat inbidia, zeina emulazinoaren beztimendaz mozorrotzen dugun; eta bertze bat egoismoa, zeina titulu nobiliario batekin apaintzen dugun.
|
|
|
Zeren, begiak kanporat ditugula, erakargarri zaigun guztia desiratzen baitugu, eta, desiraren desiraz, ekiten diogu sare baten egiteari, gure desiraren objektu zein pertsonen ehizatzeko. Eta desiraren armiarmak luzatzen eta hedatzen ditu hariak harat eta honat, hiru oin edo
|
hiru
sostengu dituela: bat da urguilua, zeinari anitzetan, geure buruaren zuritzeko, ohorea deritzogun; bertze bat inbidia, zeina emulazinoaren beztimendaz mozorrotzen dugun; eta bertze bat egoismoa, zeina titulu nobiliario batekin apaintzen dugun.
|
|
|
Handik
|
hiru
hilabeterat, berriz, Piarres Oihartzabal kapitaina etorri zen, eta hark eman zigun jaun Marcelen heriotzaren berri.
|
|
|
Pedro Huizi hasi berria zen kaperako freskoa pintatzen —nola gozatu nuen nik fresko haren egiteko ibili ginen
|
hiru
hilabete haietan, ahal nuenean Pedrori laguntzen niola, baita pintzelada batzuk emaiten ere! —, noiz eta osaba txakur tipi harekin heldu baitzen, Pedro eta biok egiten ari ginen lanaren ikusterat. Eta oroitzen dut ezen ikusi bezain sarri galdetu niola, handiz:
|
|
|
Mattin ere, Villagrandeko dukearen palazioan
|
hiru
urte eskas egin ondoren, etxean genuen; edo, xeheroago eta zehatzago erraitearren, gure etxean aitaren berrogeita hamargarren urtebetetzeko festa ospatu zenetik genuen Mattin etxean —erran behar ote dizut, jaun André, ezen nehoiz ez bezala ikusi nuela Mattin nigarretan, noiz eta, festaren ondotik, Villagrandeko dukearen semea Madrilerat itzuli baitzen, Mattin Urbiainen utzirik? —, zere... " Seme, hik ere badaukak zer ikasirik negozioen mundutik, zeren, biharko egunean markes izanen bahaiz ere, eta, halatan, trabailuaren neketan higatuko ez bahaiz ere, ez zaik gaizki etorriko jakitea zein diren diruaren bideak, heure ondasunen hobeki enplegatu ahal izaiteko", eta hargatik ere zuen donejoanetarako prestaturik eta istalgaraturik bidaia bat, harat eta honat; eta nahi zuen, bertzetik, bidaia hura egin baino lehen familiakoak elkarrekin egoitea, zeren hura ere ez baitzen egunoroz egin genezakeen gauza, aitaren etengabeko bidaiekin eta anaiak Madrilen egin izan zituen egonaldiekin.
|
|
|
Do re mi fa sol la si: bat bi
|
hiru
lau bortz sei zazpi: notak eta numeroak... eta, kito!
|
|
|
Eta amak, osabari mesprezuz behatzen ziola, salatik alde egin zuen; amaren gibeletik, aita jesuitak; gero, jauntxo batek, bertze batek... alde egin zuten jauntxo guztiek, alde egin zuen Pedro Huizik, baita aitak, Mattinek eta
|
hirurok
ere, osabaren irri gero eta zaratatsuagoak salako hormetan oihartzun egiten zuela.
|
|
|
—Zenbatenaz osaba Joanikotekin gutiago ibili, hainbatenaz hobe... zeren
|
hiru
baitira arimaren etsaiak eta izterbegiak: zientzia, zientzia eta zientzia.
|
|
|
Ene pena eta ene tribulamendua! Eta sutan nengoen berriro, eta su hartarik mintzatu zitzaizkidan gorrotoaren eta urguilu minduaren bozak, baita mendekuarena ere,
|
hirurak
ere kontseilari. Eta kontseilari haien artean mendekua nuen labana, eta gorrotoa eta urguilua zorroztarri.
|
|
|
—Eta zergatik ez goaz
|
hirurok
elkarrekin Santo Tomáserantz. Ez diguzu, bada, erran ezen han ere badirela indiarrak, hemen dituzuen horiek bezalakoak eta oraino kutsatu gabe daudenak?
|
|
|
Eta galdetu zigunean nagusiak zenbat egun egin behar genituen, elkarri beha geratu ginen
|
hiru
euskaldunok, zalantzan. Ordea, nola andaluza ezin kalakariagoa baitzen, aitzinatu zitzaigun, erraiten zigula:
|
|
|
—Ongi da —erabaki zuen Joxek— Kontu batzuen konpontzerat etorri gara, eta kontu horiek konpondu bitartean izanen gaituzu: bi egun,
|
hiru
egun, ikusiko dugu...
|
|
|
Lur haietarat iritsi berriak ginen eta, hargatik, zuhurtzia zen, Antonio eta bion aldetik, apezari pentsatzen genuen bezala ez ihardestea, baina, noiz eta
|
hiru
euskaldunok bakarrik geratu baikinen —jakinik, Axularrek zioenaren kontra, ezen ezkerrerat makurtua eta alderditua dagoena eskuinerat xuxendua dagoena baino xuxenago egon daitekeela, zeren eta, osaba Joanikotek zioen bezala, ardi beltzak zuriak baino zuriagoak ere izan daitezkeen—, erran nion Antoniori:
|
|
|
" Baina hik badakik, Joanikot, ezen santaren mirakulurik handiena, halarik ere, haren erlikien ingurukoa dela, zeren, munduan dabiltzan menbroak, ileak, hortzak eta hezur guztiak juntatuko bagenitu, Avilak ehun santa Teresa izanen bailituzke egun, bakarra izan beharrean..." Eta oroitu nuen, halaber, osaba Joanikoten komentarioa: " Beraz, Kristok arrainak eta ogiak berretu zituen bezala, santak bere menbroak, baita bere ileak, hortzak eta hezurrak ere...",
|
hirurak
ere irriz hasten ginela.
|
|
|
Eta gero erran nien: " Deusetarako behar bagaituzue, Fernando Pache co ren ostatuan izanen gaituzue", eta zaldun gaztelau haien artetik iragan ginen Joxe Aberasturi, Antonio eta
|
hirurok
, nola errege erreginak beren menekoen aitzinean, audientziaren txaloen eta esku zarten artean.
|
|
|
Eta ni kontent nengoen, bizkaitarra ustez salbatu nuelako, eta ez nuen duda egiten ezen bizkaitarra are kontentago egonen zela; aldiz,
|
hirurok
ostatuan sartu eta jendeak bakean utzi gintuenean, haserretu egin zitzaidan Joxe Aberasturi, erraiten zidala:
|
|
|
Baina, orotarat,
|
hiru
euskaldunok harri eta zur geunden pulpería hartan gertatuarekin... baita deliberaturik ere handik lehenbailehen itzurtzerat, ahalik eta zaluen eta arintkien, guarnizinoko soldaduek deus jakin baino lehenago, zeren, zirkunstantzia haietan, zuhurtzia zen otsoaren atzaparrei ihes egin nahi izaitea, otsoari hurrantzerat utzi gabe. Baina norat egin ihes, ibaian goiti ez bazen...?
|