|
2000
|
|
|
Sortu ere Kantauri ertzeko haranetan mintzo zen erromantzeen bilakaeratik sortu zen asturiera, eta Asturiesko erresuman lehenbizi eta Lleongoan gero, hegoalderantz hedatu zen. Azken
|
hiru
mendeetan literatura berezitua izan da Asturiesen, eta frankismoko azken urteetan sortu ziren bablearen aldeko lehen mugimenduak.
|
|
|
—Geroztik, mende eta erdi aitzina egin dugun arren,
|
hiru
mende gibela egin diagu Nafarroan. Zeren antzina baitzegoen libertate apur bat, eta gaur deus ez...
|
|
2002
|
|
|
Haizetan egindako lan horren ostean, 1989g. irailaren 19an, goizean, martitzena zan, ezin ahaztu jat egun hori hasi neban Bizkaiko bideetango bidezbideko liluragarri Alberto Schommer lagun nebala, pintore, olerkari ta gizatar dana batean dan argazkilari mozorrotu hau: arean, Gasteizen
|
hiru
mende beranduago jaio zan, jaioken bidaiak Medicitarren Florenza berpiztailerakoa zeitekena.
|
|
|
ORAIN
|
hiru
mende ere, Bilbok ba eban zerikusirik eta hartumonik Europako alderdi batzuetan.
|
|
|
Lehenengo
|
hiru
mendeetan oso ezaguna izan zen eta garrantzia izan zuen generoa finkatzean. Gero, ordea, ahazten joan zen eta bere lanak antologia bidez baino irakurtzen ez zirenez galdu egin dira gehienak.
|
|
2003
|
|
|
1512ko mapa politikoan, gipuzkoarrak, bizkaitarrak eta arabarrak gaztelarrak ziren eta Gaztelaren proiektu militarretan parte hartzen zuten. Gainera aurreko
|
hiru
mendetan sekulako inbertsio politikoa egin zen nafar eta beste horien arteko mugan sakontzeko. Nik liburua' Zauri zaharra' titulatu badut, Gaztelarekikoaz gain euskaldunon arteko zauri zahar bat ere badagoelako izan da; ez hori bakarrik, nafarrak ere hor izan ziren.
|
|
|
Nafarroako Unibertsitate publikoan Unibersiclasica: la palabra cantada ekimena prestatu dute, azken
|
hiru
mendeetako musika klasikoa unibertsitariei eskaini nahian. Martxoaren 1a arte lau musika saio izango dira.
|
|
2004
|
|
|
Gasteizko Euskal Herriko Unibertsitateko adituak oso ortodoxoak dira eta ez dute esamolde hori erabiltzen. Baina niretzat euskara arkaikoa Kristo garaian hitz egiten zen euskara da, hilerrietan aurkitu izan dena, Kristo ondorengoko lehenengo
|
hiru
mendeetan edo hitz egiten zena. Baina, adibidez, nire lanean hainbeste aipatzen dudan Lakarra adituak Etxepare, Lazarraga eta horienari deitzen die euskara arkaikoa.
|
|
2005
|
|
|
aldakortasuna da festaren beste ezaugarri bat. Lehen ideia batek
|
hiru
mende irauten zuen kolektiboaren baitan. Egun ideiak oso diferenteak izateaz gain, aldagarriak dira denbora laburrean.
|
|
|
1981ean, Oltzo, Baionako azken apezpiku euskaldunaren hirugarren mendeurrena ospatzera ekarri nuen Euskaltzaleen Biltzarra!
|
Hiru
mendez goiti badu kanpoari hoinbeste apezpiku eman diogun euskaldunok ez dugula apezpiku euskaldunik Baionan. Gorago erran bezala, Parisko politikero eta framazoneriari kausitzeko, Elizak bere erakaspenak zangopilatzen ditu.
|
|
|
Zenbaitek erran didate kanpoko begi batek hemengo giroa ikusteak ez digula kalterik egiten. Artetan, ez nezake ezetz erran, baina
|
hiru
mendez! Ebanjelioaz futitzen diren politikoei kausitzeko!
|
|
|
1968 urtetik aurrera Algortan bizi zen. 1900ean jaio eta 2005ean hil zen 104 urterekin,
|
hiru
menderen lekuko izan da beraz.
|
|
|
1152az geroztik eta
|
hiru
mendez, Lapurdiko eta Zuberoako probintziak ingelesen meneko izan ziren. Garai hartan Zuberoak eta Lapurdik askatasun handia izan zuten beren ohituren eta legeen begiratzeko.
|
|
2006
|
|
|
Urte batzuk geroago, Dunas eko batailako zaurien sukarrarekin hil zen. Iparragirrek
|
hiru
mende geroago gizon hilezkor argia deitu zion bertsotan, eta Donostiako Victoria Eugenia teatroaren ondoan estatua jarri zuten, 1892an, bere oroimenez.
|
|
|
|
Hiru
mende iragan dira baina...
|
|
|
Berriagoa da Zangotzako dantzarien ekimena. Orain bospasei urte,
|
hiru
mendez desagertuta egon den dantza sorta bat berreskuratu dute. «Hori birsortzea da», dio Oier Araolazak, «ia hutsetik abiatu baitira, duela 300 urtekoaz arrastorik ez zegoen eta».
|
|
|
Joan den mendeko 60etako urteetan hasi zen gainbehera. Orain
|
hiru
mende herri aberatsa zen, eta errotak eta bolak eraiki ziren. Dena zen, ardiak ugari baitziren, eta ehundegiak eta lantegi bat sortu zituzten, gainera.
|
|
|
Lau adibide paratu ditugu euren testuinguruan, baina bertze aunitz badaude, aski politak batzuk: “chimelas”, “yguelmaia”, “meateguiyas”, “ardia”, “charraquillas”, “yngud”, “dendalarria”, “aska”, “galiurra”, “caviguña”, “masocalagunas”, “auspatteguia”, … eta bertze zenbait,
|
hiru
mende inguru duten hitzak, lantegi edo tresnei lotutakoak gehienak, garai hartako zurgin, olajaun eta arotzek erabiltzen zuten hizkuntzaren adierazgarri.
|
|
2007
|
|
|
Galizierazko berbaren katea etenda egon zen
|
hiru
mendez.
|
|
|
Ez dakit Euskal Herria eta Irlanda alderatzea atsegin dutenak konturatzen diren, Hirurak Bat (edo bakarrik Bizkai Gipuzkoak) independentea izanen balitz, Irlandaren hegoaldeko hogeita sei konderriak bezala, Ulster berria izanen litzatekeela Nafarroa. Manuel Irujok, behintzat, halaxe," Ulster", iritzi zion Erriberari duela
|
hiru
mende laurden.  Hirurak Batek edo Bizkai Gipuzkoek independentzia aldarrikatuko balute, Euskal Herria bi estatutan zatiturik egon beharrean hiru estatutan zatiturik legoke eta Hirurak Batetik edo Bizkai  Gipuzkoetatik kanpoko euskal herritarrak atzerritar gutxiengo bat izanen lirateke beren herrian, nazionalista katolikoak Ipar Irlandako sei konderrietan bezala.
|
|
2008
|
|
|
Alde batetik, denek ezagutzen dugun egungo bizitza modernoa, eta bestetik karro eta gurdien mundua. Gure belaunaldiarekin historiako
|
hiru
mende desagertu dira. Horren lekuko naiz ni.
|
|
|
Maitasunaren gazi goxoak aletzen ibili dira azken
|
hiru
mendeetako literatura, musika eta zinema. Hamaika bider irakurri entzun ikusi dugu zer den eta zer ez den maitatzea, zein mingarria den maitatzea eta zenbat merezi duen maitasuna ezagutzea.
|
|
|
Egungo ekoizpen mailarekin eta orain arte ezagutzen diren erregai hobiekin, petrolio erreserbak 40 urte ingururako soilik daude bermaturik, eta gas naturala 60 urterako besterik ez da geratzen. Ikatza, bestalde,
|
hiru
mende igaro baino lehenago agortuko da. Gainera, erreserbena ez da energia sektorearen arazo bakarra, mundu mailan izaten ari den kontsumoaren hazkunde esponentziala ere kontuan izatekoa baita.
|
|
|
–Munduari bira eman ziòn lehen gizona izan zunan Juan Sebastian Elkano. Itsasgizon euskaldun bat zunan, orain dela
|
hiru
mende pasatxo bizi izan zena eta Espainiaren zerbitzuan lan egin zuena, itsas armadan.
|
|
|
Azken
|
hiru
mendeotan, Larramendi izan da nahitaezko zimentarria lexiko juri diko administratiboarekin harremanetan ibili diren guztientzat. Alde edo kontra, oso rik zein zatika, Larramendiren ekarria ezinbestekoa izan da gaztelaniazko testugintza juridiko administratiboa euskaratzeko unean.
|
|
|
|
Hiru
mende horietan, hamaikatxo izan dira haren segiziorako eraspena erakutsi dutenak. Beude hemen, horren argigarri, berrikitan ageri diren hiruzpalau autu24 Lekuaren premiaz, Larramendiren ereduari bete betean jarraitu zioten egile bi aipatu nahiko genituzke.
|
|
|
Eraiki eta
|
hiru
menderen buruan, Donibane Garaziko parte zaharra inguratzen duten harresiak konponduko dituzte. Obrak 2009ko urrian hasi beharrak dira, Herriko Etxeak adierazi duenez.
|
|
|
Hitz zorrotzenak frantses akademiarentzat baliatu zituen. Euskaltzaindia frantses akademia baino
|
hiru
mende geroago sortu dela nabarmendu zion Etxeberriri. «Frantziako buruzagi lehenen gerizan kokatua, ez da Frantses akademia gure adiskideetarik:
|
|
|
–Munduari bira eman ziòn lehen gizona izan zunan Juan Sebastian Elkano. Itsasgizon euskaldun bat zunan, orain dela
|
hiru
mende pasatxo bizi izan zena eta Espainiaren zerbitzuan lan egin zuena, itsas armadan.
|
|
2009
|
|
|
" Haurra ez da esnatua". Bi edo
|
hiru
mende omen ditu afinazioa lortzeko,"... eta gero bilan bat eginen dugu", Bedaxagarrek eta biak aho eta farre batez. Eta gogoratu zituen Etxekoparrek, bihotz ximiko batez, Ameriketan artzain egondako bere attattaren ibiliak, aurrean zeukan eskulturan ispilatuko balitzaizkio bezala.
|
|
|
Grekoen artetik alde egin gabe,
|
hiru
mende aurretik, Aristotelesek Arazoak liburuan garaiko esaera bat jasotzen du: " Mendarik ez landatu eta gudarako ezta jan ere".
|
|
|
–Eta
|
hiru
mende desberdin ezagutu dituzu! Hau... hau ez da sinestekoa!
|
|
|
begirada hark bazuen mendekotasunetik zerbait, anaia anaiari baimen eske balebilkio bezala, buruan zuena esateko?, baina bazuen, halaber, errebeldi puntu bat? ...oren bakardadeaz jakitun balira bezala, laguntzan etorri zitzaizkion beste hiru anai arrebak. Damaso, Maria Bibiana eta Ada?, haren begiradarekin bat egiteko, bere ekinaldiaren porrotaren ondoren, zegoèn tokian ez balego bezala zegoen Gabino?, hirurek batera so egin baitzioten Teofilo Mariari; hauen soak, haatik, exijentziazkoak ziren eskarizkoak baino gehiago, orduantxe ulertu balute bezala ezen
|
hirurek
mende zutela hirurak noiznahi mende zituena; Teofilo Mariak, ondorioz, inguratua sentitu behar zuen, gutxitan bezala sentitu ere, bai kanpotik, lau begi parek begi hesi bat osatzen baitzuten, eta bai barrutik ere, estualdi hartara iritsita aitortu beharrean baitzegoen ezen auzi hartan zerbait arraroa gertatzen ari zela: guztia zela arraroa, alegia?
|
|
|
kamerak etxean, kamerak ohean, mikrokamerak buru barruan ere bai, garunean, pentsatzen ari direna grabatzen duten kamerak? Nolakoak ziren orduan gaixo psikikoak duela
|
hiru
mende, duela zazpi mende, Heraklitoren garaian. Nolakoak ziren obsesioak lehen?
|
|
|
Aurreneko
|
hiru
mendeetan adibide bat baino gehiago aipa daitezke. Severo enperadorearen garaian (225), auzia izan zen lur-sail bat zela-eta ardo saltzaile batzuen eta Erromako kristau komunitatearen artean.
|
|
|
Eta antzerki mota horrek lan ederrak eman ahal ditu baldintzak sortzen direnean. Gogoan ditut, adibidez, Bergaran sortutako Miserableak miresgarri hura, Arrasateko Doke taldearen Actto para la Nochebuena
|
hiru
mende dituen euskarazko testua edota iazko udazkenean estreinatu zen Ibañeta gaurkotua. Hain zuzen ere, Iparraldeko Haize Berri elkartearekin eta hango antzezle ez profesionalekin berritu zuen Ander Lipusek Piarres Larzabalen obra, eta Torrezelai frontoian eman zuten topaketen amaieran.
|
|
|
Kontseilariak alboan zituela egin zuen, duela 75 urte, urriaren 6an. Datorren asteartean beteko dira, hortaz, aldarrikapen historikoaren
|
hiru
mende laurdenak. Halaber, hilaren 15ean, 69 urte izango dira presidente ohia fusilatu zutela.
|
|
|
Domingo, beraz, zerbait eta norbait zelakoan, harro bezain pozik zegoen, irriak ezpainetan alderik alde utzitako oinatzak lekuko; haren harrotasunak eta haren poztasunak bazuten itzal bat, ordea, Teofilo Mariak ez baitzuen ordura artean ezer esan, eta Domingok beldur behar baitzuen anaiak arestian bezala erreakzionatuko ez ote zuen, beste oldarraldi batekin; hala, bada, hiru anai arrebek egindako galderari erantzuteko prest zegoen arren, irria ezpainetatik ezabatu eta Teofilo Mariari begiratu zion Domingok: ...itun balira bezala, laguntzan etorri zitzaizkion beste hiru anai arrebak –Damaso, Maria Bibiana eta Ada–, haren begiradarekin bat egiteko –bere ekinaldiaren porrotaren ondoren, zegoèn tokian ez balego bezala zegoen Gabino–, hirurek batera so egin baitzioten Teofilo Mariari; hauen soak, haatik, exijentziazkoak ziren eskarizkoak baino gehiago, orduantxe ulertu balute bezala ezen
|
hirurek
mende zutela hirurak noiznahi mende zituena; Teofilo Mariak, ondorioz, inguratua sentitu behar zuen, gutxitan bezala sentitu ere, bai kanpotik, lau begi parek begi hesi bat osatzen baitzuten, eta bai barrutik ere, estualdi hartara iritsita aitortu beharrean baitzegoen ezen auzi hartan zerbait arraroa gertatzen ari zela: guztia zela arraroa, alegia... aitzakiak aitzakia, ez baitzen normala urte erdiko zer hura –bere anaiatxoa, garbi esanda– ez ezagutzea; atzerabiderik gabeko puntu hartara helduta –anai arreben begi hesia Teofilo Mariaren atzerakako pauso balizkoen eragozgarri zen–, alferrikakoa zen problema luzaroagoan ezkutatzen ibiltzea... nahiz eta barruko inertziak mutila hartara bultza zezakeen artean ere, zeren egiazko egia jakiteak –erdi itsua ez ezik, beste mila akats ote zituen zerak... orbetarren izen ustez garbia guztiz zikintzera irits zitekeenak? – oinazpietan leize bat irekiarazi eta bertigoaren atarian jar baitzezakeen...
|
|
|
Beltzen tratuak Ganbia, Senegal, Benin eta Ghanako lurraldeak larrutu zituen
|
hiru
mendez. Europarren eta arabe musulmanen razzien junta toki gisako kontzentrazio zelaiak hedatzen ziren San Luis, Ziguinchor eta Goreeko uhartean besteak beste.
|
|
2010
|
|
|
–Frantsesek uste zuten, Napoleonekin eta, mundua belaunikatuko zutela, baina hemen Alemania da Israel berria, Jainkoak beste herri guztien gainetik egoteko jarria?. Halaxe deitzen baitzion Alemaniari, Israel berria, bere iragan kulturaletik hautatutako adierazpide bakarretakoan, zeren, arbasoak juduak zituen arren, Errusiatik
|
hiru
mende lehenago etorriak, bere judutasunaren arrastoak ezabatzen ahalegindu baitzen aitona: judaismoa eta sinagoga erabat utzi zituen behintzat, familia osoarekin batera; hala, aukera zuen bakoitzean, aleman jatorriko alemanak baino alemanagoa zela erakusten saiatu zen, halako moldez, non Wagnerren musikaren zale ez ezik. Leipzigeko jenioaren musika hanpatsua zen, haren esanetan, Alemaniaren balioen esentzia hobekien islatzen zuena:
|
|
|
Metagailuak izan litezke irtenbidea. Duela ia
|
hiru
mende asmatu ziren, eta gaur egun gailu elektronikoetan kondentsadore gisa erabiltzen dira. Bateriak edo pilak elektrizitatea sortzeko erreakzio kimikoetan oinarritzen diren bitartean, metagailuek elektroiak karga fisiko gisa mantentzen dituzte eta, horregatik, energia fluxu azkarrak egiteko gai dira.
|
|
|
Otto Horkheimer—, 1870/ 71ko frankoprusiar gerran parte hartu eta komandante maila bereganatu zuena, noiznahi aritzen zitzaigun gerra hartaz, tonurik triunfalistenean: ‘Frantsesek uste zuten, Napoleonekin eta, mundua belaunikatuko zutela, baina hemen Alemania da Israel berria, Jainkoak beste herri guztien gainetik egoteko jarria’ Halaxe deitzen baitzion Alemaniari, Israel berria, bere iragan kulturaletik hautatutako adierazpide bakarretakoan, zeren, arbasoak juduak zituen arren, Errusiatik
|
hiru
mende lehenago etorriak, bere judutasunaren arrastoak ezabatzen ahalegindu baitzen aitona: judaismoa eta sinagoga erabat utzi zituen behintzat, familia osoarekin batera; hala, aukera zuen bakoitzean, aleman jatorriko alemanak baino alemanagoa zela erakusten saiatu zen, halako moldez, non Wagnerren musikaren zale ez ezik —Leipzigeko jenioaren musika hanpatsua zen, haren esanetan, Alemaniaren balioen esentzia hobekien islatzen zuena:
|
|
|
Oso zabaldurik dagoen iritzi baten kontra, esan behar da garai helenistikoa ez dela, inolaz ere, testu askok adierazi duten garai dekadentea: izan ere,
|
hiru
mendeotako epean, hirien jarduera politiko eta kulturala oso aktibo azaltzen dira. Eta gauza bera esan daiteke zientzien eta tekniken garapenari buruz ere.
|
|
|
Kymlickaren arabera, AEBetara joandako mexikarrek ez lukete inongo eskubide nazionalik izango. Aitzitik, Hego Afrikako afrikanerrek edo Quebeceko frankofonoek badukete, ez baitira
|
hiru
mende eta gehiago alferrik igaro haien bizilekura heldu zirenetik. Kontraste honek zera adierazten du:
|
|
|
Urteak iraganik, Euskararekiko mesfidantzak bidea egin zuen hiztunen gogoan eta, une batean, baldintza egokiak gertatu orduko (erdal administrazioa, ondoko herri erdaldunduak, irakasle eta apez erdaldunak edota erdalzaleak...) belaunaldi berria osoki erdalduna bihurtzen zen. Eta baldintza hauek arruntak izaten hasi ziren Nafarroako erdialdean, azken
|
hiru
mendeetan ez bezala.
|
|
|
Frantses erresumaren parte ez zen Akitaniako Leonor Ingalaterrako Enrike printzearekin (gero Enrike II errege bilakatua) ezkondu zenean, lurraldea ingeles erresuman sartu zen
|
hiru
mendez.
|
|
2011
|
|
|
Lizarrako San Pedro de la Rua elizan zabaldu dute Nafarroako mariskalen kripta,
|
hiru
mendez" galduta" egon ondoren. Bertan omen dira Pedro II.aren hezurrak.
|
|
|
Kalefakzioa 80 zentimetroko sakoneran sartzeak uste baino lan gehiago ematen du, areago San Pedro de la Rua bezalako eliza batean. Harlauzen azpian ezkutaturik iraun du ia
|
hiru
mendez Nafarroako mariskalen kriptak, harik eta 2010eko ekainean online gizartera azaleratu zuten arte. Berria klik batean ailegatu zen Lizarratik etxeko pantailaraino.
|
|
|
Gulliverren bidaiak asmatu zituen Jonathan Swift duela
|
hiru
mende, 1729an, plazaratu zuen A modest proposal, 1980an Xaguxarra aldizkariak eman zuena I. Zubiria batek euskaratuta. Interneten dago irakurgai, Susaren Armiarma proiektuan.
|
|
|
Arrastoa utzi zuten, halaber, trantsizio demografikoak eta trantsizio epidemiologikoak; lehenengoak ugalkortasunaren beherakada ekarri zuen, eta bigarrenak bizi itxaropena luzatu zuen. Gaur egun, duela
|
hiru
mende baino altuagoak gara, gorputz masa handiagoa dugu eta gehiago bizi gara.
|
|
|
Gaussen kanpaiaren kurbaren erabilera kritikatzen du. Beste hiruretan, arrazakeriaren
|
hiru
mendetako ikusmoldea aztertzen du, XVII., XVIII. eta XIX. mendeetakoa, hain zuzen. Dibulgatzaile handi baten lan aipagarriak dira, liburua osatzen duten gainerako testuak bezala.
|
|
|
–
|
Hiru
mendez errepresioa izan ondoren, jasandako egundoko buru jatearen ondorioak islatzen ditu katalanen subkontzienteak. Horrenbestez, nahiz eta errepresio neurriak leundu, jendeak jarraitzen du espainiar hizkuntza boterearekin eta aginpidearekin lotzen, eta katalana, etxeko esparruarekin eta mendekotasunarekin.
|
|
|
Judaismoan eta Kristautasun sortu berrian eragin nabarmena izan zuen eta garai hartan osatu zen erabat: Kristo ondorengo lehen
|
hiru
mendeetan, alegia. Egia esateko, ezin da hitz egin gnostizismo bakarraz, pentsamendu horren barruan hamaika" eskola" eta" dotrina" ezberdin daudelako; hala ere, saiatuko naiz ideia nagusiak biltzen.
|
|
|
baskoiak, barduloak, karistiarrak, autrigoiak.
|
Hiru
mende beranduago, berriz, lurralde izenak ditugu: Vasconia, Vardulia.
|
|
2012
|
|
|
Johañe Pitrau Erbin, XX. mendeko euskaldun inportanteenetako bat dela esatea ez da esajerazioa:
|
hiru
mende lehenago Bernard Goihenetxe Matalaz deituak Zuberoako jendeak aginte zentralaren aurka armatan jaikiarazi zituen gisan, Pitrauk mendialdeko nekazariak engaiarazi, konprometituarazi, zituen beren etorkizunaren alde borrokatzeko jakintza, eskuzabaltasuna eta autoeraketa astinduz armatzat.
|
|
|
Gainera, kontalari horren ipuinek badute laburpen izaera nabarmen bat, ale berdinak baina osatuagoak aurreko mendean Ipar Euskal Herrian bildutako bildumetan ia hitzez hitz aurkitzen direlako. Guztietan aipagarrienak Axularri eskainitako bi aleak dira, gardenki erakusten dutenak nola sortzen diren tradizioko ipuinak pertsonaia historiko baten inguruan, fantasiaz eta ahozko mekanikaz beteak,
|
hiru
menderen buruan. Apaizak, zerua eta infernua, hildakoen arimak eta deabrua, horiek dira ipuin gehienetako gertaeren leitmotiva.
|
|
|
Los Jeronimosen eta Prado Museoaren ondoan dago Espainiako Errege Akademiaren egoitza nagusia; erakunde horrentzat egina da berariaz, eta
|
hiru
mende beteko ditu datorren urtean.
|
|
|
Beheko solairuan, beste areto bat biltzen dute sabai amaiezinak eta zurak, eta hormetan, RAEk
|
hiru
mendeotan eduki dituen zuzendari guztien erretratuak ageri dira.
|
|
|
Neu nintzen jaun eta legegile guztiz ahaltsua; denek bizia zor zidaten, eta niregatik bizia emateko prest zeuden, behar izanez gero. Azpimarratzekoa zen, baita ere,
|
hiru
mendeko besterik ez izanda, hirurak erlijio desberdinetakoak zirela: nire zerbitzari Ostiral protestantea zen, aita paganoa eta gizajalea, eta espainiarra Aita Santu zalea.
|
|
|
Artikulu berean esaten dutenez,
|
hiru
mende berantago, 1940ko urriaren 23ko goiz aldean, asteazkenarekin, Adolf Hitlerrek Hendaiako gurutzea miresteko aukera ukan omen zuen. Baina Hitler ez zen bakarrik hurbildu, SS Leibstandarteko guardiako kide aunitzekin lagundurik baizik.
|
|
|
Adibide bat emanen dut: konkistaren ondorengo
|
hiru
mendeetan, foruei dagokienez, etengabeko tirabirak gertatuko dira Gaztelaren eta Nafarroaren artean. Eztabaida guztietan, afera izanen da nola gobernatu behar duen erregeak Nafarroan, bere borondate hutsaz (Gaztelan bezala) edo Gorteen iritzia kontuan hartuta.
|
|
|
Lehen adibidea da erresumako gorteen kemenabera: Gaztelako Gorteek baino jarduera askoz ere biziagoa izan zuten konkistarenondotik iraun zuten
|
hiru
mendeetan. Berezko kultura politikoa ere uneko erronkeierantzuteko gai izan zen, harritzeko moduko bizitasun eta eraginkortasuna erakutsizuten erakunde berriak eratuz; hala nola Errege Batzordea edota erresumakoaldundia (Huici, 1963 eta 1996; eta Sorauren, 1998).
|
|
|
Estatuen kopurua ugalduz joan da orain arteeta ugalduz doa gaur egun (Lopez, 2010). Azken
|
hiru
mendeetan asko hazi diraharen tamaina eta esku hartzearen esparrua ere. Eta azken hiru hamarkadetanharen botere batzuk baliogabeturik geratu diren arren, bereziki, orain arte aipatuditugun arautze ekonomikoari buruzko eskumenak?, beste eskumen batzuk handitubaino ez dira egin aspaldi honetan:
|
|
|
Azken
|
hiru
mendeetan
|
|
|
Aztertu besterik ez dugu, Eskoziak lortu duen aginte publikoen berreskurapena (devolution). Zehaztasun juridikoan aginte publikorako boterea itzuli egin zaio, duela
|
hiru
mende (1707an) Ingalaterrarekin sinatutako hitzarmenaren harian. Kataluniako Parlamentuan ere berriz azaldu da zuzenbide historiko edo iraganeko konstituzioaren gaia.
|
|
|
Gobernu interbentoreak* orgak bete zarama atera zituen, eta azido feniko kupel betea xahutu zuen.
|
Hiru
mendetako zikinak lehen aldikoz joan ziren itsaso zarama tegirantz.
|
|
2013
|
|
|
Azken
|
hiru
mendeotan, Kataluniak 1714an berezko erakundeak galdu zituenetik, Kataluniako ordezkari politikoak etengabe saiatu dira Espainiako politikan eragiten. Laburbilduz, Madrilen eragin Espainia berri bat eratzeko, Kataluniak berezko zituen eta dituen ezaugarriak atxikitzeko.
|
|
|
Wrenen trikimailu matematiko horrek oso modu eraginkorrean bideratzen ditu indarrak beherantz eta, horren ondorioz, nahiz eta hiru kupula izan, sistema osoa behar bezain arina da.
|
Hiru
mende geroago, Londresko St. Paul katedralak zutik dirau.
|
|
|
–Gure arbasoak al Andalustik egotziak izan ziren, Abu. Abd Allah rekin batera, Al Magrib era, Granadako erresuma galduta gero. Handik
|
hiru
mendera, berriz, XII. mendearen azken aldean 3, ondorengoetarik bat, Farid Musallem, legegizona zena, gure Herrira igorria izan zen Al Magrib etik, zeregin diplomatikoetan: hura hona ezkondu eta, hondarrean, bertan gelditu zen, eta, irri etsi bat moldatzen zuela, gehitzen zuen?:
|
|
|
desberdinetan banatu, asepsia filologikoz. Hain zuzen, bi literatura horiek elkarren aurka sortzen duten talka sozialean irakurri behar dira, non apologistek euskara objektiboki (objektu gisa) erabiltzen duten bertako eliteak zilegitzeko, hain zuzen legebiltzarretan euskara debekatzen duten elite berak, euskara hizkuntza subalterno bat bihurtuz, zeinak ahozkotasunean bizirik iraun behar duen hurrengo
|
hiru
mendeetan.
|
|
|
Azkenik, eta antzerki idatzi gutxi badugu ere, azken
|
hiru
mende hauetan (Borracho burlado, Gabon saria...) antzerki hau dugu, hain zuzen, eliteko klaseak eta klase subalternoak testuan bertan talka egiten duten espazio testual bakarrenetakoa, eta beraz hala irakurri behar ditugu.
|
|
|
Baina, euskal literaturaren berezitasunak ezin azal daitezke proportzioen alor soilera lotuz, testu tipo batzuetan proportzioak gorde zitzakeen arren, (oro har, eliz liburuan), literatur genero tradizionalen barrutiko emaitzak historikoki oso urriak izan direlako: kontakizunaren kasuan,
|
hiru
mende luzetan testigantza bakar bat ere ez.
|
|
|
Euskal produkzio literario idatzia bizirik iraun duena baino ugariagoa izan arren, zoritxarrez, gorde den dokumentazioa bakarrik da benetakoa. Dokumentazio horren arabera, Lazarragaren eskuizkribuaren aurkikuntzak
|
hiru
mende luzetan aurreratzen badu ere euskal kontakizunaren jaiotza, ordutik XIX. mendearen azken herenera arte itxaron da genero horrek jarraipena izan dezan. Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu:
|
|
|
Zalantzarik gabe, XVI. mendean bertan euskal kontakizunaren sorrera kokatzea ez da huskeria, aditzera ematen duelako euskal literaturan berau inguratzen duten literaturetan bezalatsu hasi zirela gauzak, baina, dirudienez, haiek bezalatsu garatuz joatea ez zuen lortu:
|
hiru
mendetarako desagertuko da idazketaz baliatzen den kontakizuna.
|
|
|
Bere ahulezia guztiekin ere, bertsoa da jaun eta jabe XIX. mendeko idazte egintza profanoan. Prosa narratiboa
|
hiru
mende luzetako antzutasunaren ostean, lehen urratsak ematen hasten da. Baita antzertia ere, Hegoaldean behintzat.
|
|
|
Beraz, kenketa sinple bat eginez nabaria da euskal olerkigintzaren hiru laurden, XIX. eta XX. mendeetako testuez osatu zuela. Are zehatzago esanik, XIX. mendeko ugaritasunaren (ia 300 poema) eta aurreko
|
hiru
mendeetako 200 artekoaren arteko aldeak euskal produkzioaren alderdi ezagun baten berri ematen du: XIX. mendeaz aitzineko euskal literatura idatziaren emaria urria zela.
|
|
|
Hurrengo
|
hiru
mendeak ez ziren emankorragoak izan. Joxe Azurmendik Espainolak eta Euskaldunak (1992) lanean ederki azaldu zuen legez, euskal kulturari buruzko kontzientzia ezak goi mailakoak gazteleraz edo frantsesez idaztera bultzatu zituen, eta, ondorioz, ez zen garatu Euskal Herrian liburugintza duin batek behar zituen azpiegiturak.
|
|
|
Alarikoren ametsa zen haren mendeko erromatarrei eskaintzea VI. mendeko Galiari egokitutako zuzenbidea. Justinianok, ordea, hala nahita, begiak jarri zituen zuzenbide erromatarraren urrezko aroan, eta aro hori berrezartzeko asmoa izan zuen, zuzenbide horrek
|
hiru
mende lehenago izan zuen maila berreskura zezan. Kongruentzia handirik gabe, Justinianoren ametsa izan zen, orobat, zuzenbidea garai hartako Bizantzioko Inperioan ere aplikatzea.
|
|
|
|
Hiru
mendetik behin aro historiko bat hasten da.
|
|
|
–Gure arbasoak al Andalustik egotziak izan ziren, Abu ‘Abd Allah rekin batera, Al Magrib era, Granadako erresuma galduta gero. Handik
|
hiru
mendera, berriz, XII. mendearen azken aldean3, ondorengoetarik bat, Farid Musallem, legegizona zena, gure Herrira igorria izan zen Al Magrib etik, zeregin diplomatikoetan: hura hona ezkondu eta, hondarrean, bertan gelditu zen –eta, irri etsi bat moldatzen zuela, gehitzen zuen–:
|
|
|
Ardnzazu fragata Fonte Almirantearen Pasaia legendarioaren bila doa Ipar mendebaldeko Pasaia Aniango itsasartea ere deituaitsas espedizio askoren jomuga gutiziatua izan zen ia
|
hiru
mende osoz. Izan ere, Pazifikoa eta Atlantikoa lotzen omen zituen iparraldeko pasabide hura aurkitzen zuenak Asiarako bide zuzena izango zuen, eta, horrekin, merkataritza biderik onuragarriena.
|
|
|
Asun Garikanok xehetasunez kontatuko du liburu honetan euskaldunek penintsula hura eta handik gorako dena kristautzen, espainiartzen eta kolonizatzen egin zuten ahalegina. Monarkia espainola, indioen kontra, Kaliforniako itsasertza menperatzen ahalegindu zen
|
hiru
mendez. Haustura geologikoen moduko borrokak heldu ziren gero:
|
|
2014
|
|
|
Dakidana da ez dagoela betiko den sistema ekonomikorik. Betitik eta betiko dela uste dugun kapitalismoak bi edo
|
hiru
mende baizik ez ditu. Zer da hori historian?
|
|
|
bere erakunde propioak.
|
Hiru
menderen ostean, beste berri batzuk sortzeko aldarria egin dute. Azaroaren 9ko eguna oso prestent izan dute ekitaldi osoan.
|
|
|
Ongi merezitako lizentziak izaten zituen urrutiko zeregin horietatik itzultzean, eta haietako bakar bat ere ez zuen uzten bere ama zaharrarengana bisita egin gabe, nahiz milaka verstako joanaldia egin behar izan, nahiz neguak bidea gaiztotu eta eragotzi erabat. Hala ere, eta lehenengo aldiz, Mikel Strogoffek, zeregin latz bat bete ondoren Inperioaren hegoaldetik itzuli berria, hiru urte emanak zituen Marfa zaharra ikusi gabe, hiru urte,
|
hiru
mende ziruditenak! Eta, zegokion lizentzia egun batzuen buruan hartzekotan zegoela eta Omskera joateko prestaketak ordurako eginda zeuzkala, arestian esandakoak gertatu eta Mikel Strogoff tsarrarengana eraman zuten, tutik ere ez zekiela enperadoreak eskatu behar zionaz.
|
|
|
Hurrengo
|
hiru
mendeak ez ziren emankorragoak izan. Joxe Azurmendik Espainolak eta Euskaldunak (1992) lanean ederki azaldu zuen legez, euskal kulturari buruzko kontzientzia ezak goi mailakoak gazteleraz edo frantsesez idaztera bultzatu zituen, eta, ondorioz, ez zen garatu Euskal Herrian liburugintza duin batek behar zituen azpiegiturak.
|
|
|
Ingalaterra, Espainia eta Frantzia, beraien armada boteretsuekin, bihurtu ziren lehen herrialde zordunak. Azken biak
|
hiru
mendez jarraian ordaintzeke. Maileguak genozidioetarako eta, bide batez, hurrengo belaunaldiei pasatzeko (batzuen zein besteen zamak).
|
|
|
" Espainiaren ez ordaintzeak oraino inork hautsi ezin izan duen marka utzi zuen: XIX. mendean zehar zazpi aldiz bete gabeko ordainketak, aurreko
|
hiru
mendeetan utzi zituen seiez gain".
|
|
|
Gauzak horrela, azken
|
hiru
mendeak ez ditu sexua ezkutatzeko kezkak markatuko, sexuaren inguruan hitz egiteko asmatutako aparatuen aniztasun eta dispertsioak baizik, sexua beraren hizketaldiak. Modernitateko gizarteek ez dute sexua ezkutatu, inondik inora; kontrara, sexuaz hitz egiten saiatu izan dira.
|
|
|
Denetan, salbu Euskal Herrian. Olce, apezpiku Iholdiarraz geroz, badu
|
hiru
mende Baionan ez dela apezpiku Euskaldunik izan. Aitzinean ere, bakar batzu salbu, denak arrotzak ziren.
|
|
|
Herriko oihanak ainitz ziren eta hautaz asko eztabadatua izan da juandiren mendeetan. Hala nola, duela
|
hiru
mende Hazparne herria oihan haundi baten erdian zela zioten. 2.600 hektara oihan bazagon, bertze zuhaitzen artean bi haritz motarekin:
|
|
|
Horiek hola, haize kontra ere, goazen gure bidetik, urraska eta baketsuki, Eskoziarrek egiten duten bezala. Badu
|
hiru
mende Londresen menpe dagola Eskozia. 1997an autonomia ardietsi zuen.
|
|
|
Xakur horien artean, arraza bat bada Australiarra deitua, bainan Eukal Herritik ateratzen dena. Hala nola duela
|
hiru
mende, euskaldun batzu juan ziren Australiako artaldetarat buruz, beren xakurrekin. Xakur horiek Pirinioetako artzain xakur mota bat ziren eta han nahasi ziren tokiko bertze xakurrekin.
|
|
2015
|
|
|
–Hurrengo
|
hiru
mendeetan, Lu Harmatt eko apaiz gorenek gerrarako deialdiak egin zituzten burezurra berreskuratzeko. Gatazkek milioika hildako utzi zituzten, eta Lanbroetako Irlatarrek Lu Harmatt eko basoak erroetaraino erre zituzten.
|
|
|
Lehorreko yateak eta aurrerakuntzaren ideiak Jon Alonsoren «beste arkeologia» horien panteoian egon lukete Darwini «agur» esaten. Aurrerakuntzaren superideologia narratiba zaharkituen ama babeslea da duela
|
hiru
mendetik hona. Hala eta guztiz ere, onartzen dut, zentzatu gara, Einstein eta Oppenheimer, edo Speer bera ere, zentzatu ziren moduan.
|
|
|
Adierazle hauetatik pentsaera mailako beste batzuk gehiago eta orokorragoak ateratzen dira. Azkeneko
|
hiru
mendeetan hedatu den arrazionalitatea krisian dago, eta hartan oinarriturik zeuden ideologiak ere krisian sartu dira. Ez dago jada gizartea antolatzeko, arrazoi bateratzailerik, diskurtsu zatikatuak baino, ez dago etika elkarkide eta solidariorik, alderantziz, norberekeriaren morala baizik?
|
|
|
kaleratzea galdegiten duenean. Haren iragan hurbilak ibilitako bidea zen,
|
hiru
mende luzetako idorraldiari amaiera jarriz, ostera ere, kontakizunak idazten hasi zirenean. Etxeitak ez du hautsiko argia ikusia zuten kontakizun urriek adierazitako mundu ikuskerarekin, aitzitik, bete betean bat egingo du.
|
|
|
Hurrengo
|
hiru
mendeak ez ziren emankorragoak izan. Joxe Azurmendik Espainolak eta Euskaldunak (1992) lanean ederki azaldu zuen legez, euskal kulturari buruzko kontzientzia ezak goi mailakoak gazteleraz edo frantsesez idaztera bultzatu zituen, eta, ondorioz, ez zen garatu Euskal Herrian liburugintza duin batek behar zituen azpiegiturak.
|
|
|
Nolabaiteko orokortasuna ahalbidetzen duten euskal forma femenino eta maskulinoetara itzuliz,
|
hiru
mende igaro ondoren, haien aurkako gerra izugarria jasan izan dutela ikus dezakegu. Haien aurka borrokatu ziren hainbat apaiz gramatikari XVIII. XIX. mendeetan, Añibarro beste beste (Alberdi Larrizgoitia, 1969).
|
|
|
Filokzera gaitza gatik Frantziatik betirako desagertu Carmenere mahats mota han aurki daiteke oraino. Nahiz eta Txileko lehen mahastizalea euskalduna izan, hau zen Francisco de Aguirre, Copiapo eta la Serena lurraldetan lehen arnoetarik egin zuena 1551 urtean,
|
hiru
mende behar izan zen igurikatu arnogintza gaurkotzeko. 1851ean Silvestre Ochagaviak frantses aihenak Txilera eraman eta Talaganteko lurretan laketarazi zituen.
|