|
2008
|
|
|
Orduko zenbait testutan agerian geratzen zenez, Oteizaren aburuz arte abstraktuak edo arte berriak bete behar zuen ordurainoko arte kristauak bete izan zuen zeregina. Interpretacion estetica de la estatuaria megalitica americana liburuko
|
azken
orrialdeetan zioen bezala:
|
|
|
Testua erabat programatikoa zen, aurkeztutako eskulturak eta haiekin burutu nahi zuen asmoa azaltzeko idatzirik zegoena. Bertan Kandinsky, Mondrian eta Malevich en lanak aztertzen zituen, eta Oteizak
|
azken
horren jarraitzaile modura aurkezten zuen bere burua. Serie horretako eskulturetan, lehenago hutsunea deitu zuen ezaugarri formala orain nabarmendu egiten zen, espazio desokupatua bihurtuta.
|
|
|
Baina. Proposito experimental 56? serieko emaitzak ez ziren nahiko izan Oteizarentzat bere helburuak lortzeko, eta hurrengo bi urteetan, 1959 arte, Cajas vacías eta Cajas metafísicas deituriko eskultura sorta burutu zuen, aurrekoen hustutze prozedura
|
azken
muturreraino eramanez. 1950ean Figura para regreso de la muerte eta Coreano eskulturetan lehen aldiz agertutako hutsunearen ideia espazio huts bihurtzen da.
|
|
|
–Propósito experimental 1956? testuaren
|
azken
pasartean orain arteko guztia laburbiltzen zen, Oteizaren idazkera berezi bezain poetikoaz:
|
|
|
(estetika ezkorra, teologia ezkorra, politika, demagun, ezkorra) hitzak hemen aipatzen du ezezko jarraituen bidez era sortzailean jokatzeko prozedura, ezabaketa sorta progresiboan, era fenomenologikoan, egiazko helburua edo lortu nahi dugun ekintza isolatzeko aldendu behar dugun guztia parentesi artean murriztuz. Horrela, mistikoen teologiari buruz dakigu ezen ezabaketak ezerez sail baten bidez erdiesten duela
|
azken
Ezerez hori (Gurutzeko Joan Deunarengan), non aurkitzen den aurkikuntza zuzenekoan eta harremanetan, komunioan, Jainkoarekin», (Oteiza, 2007: 497).
|
|
|
lehenik Oteizak aurreko ideia guztiak era argi batean sintetizatzeko zailtasunak aurkitzen zituen. Eta bigarrenik, bere
|
azken
lana kontsideratzen zuen Montevideoko. Monumento a Battle y Ordoñez, proiektua burutu ezinak sorrarazi zion atsekabeak zerikusia izan zezakeen.
|
|
|
proiektua burutu ezinak sorrarazi zion atsekabeak zerikusia izan zezakeen. Gogora dezagun 1959an Oteizak eta Roberto Puig arkitektoak proiektu bat aurkeztu zutela Uruguaiko lehendakaria izan zen José Batlle y Ordoñez omentzeko antolatu zen lehiaketara24 Proiektu horrek eskultura eta arkitektura uztartzen zituen, eta Oteizarentzat, bere ibilbideko
|
azken
proiektua izango zen, eskultura espazio arkitektonikoaren barruan desagertuko baitzen. 1961eko lehiaketan garaile suertatu arren, Quousque tandem?!
|
|
|
Baina ez bakarrik balio izan dit ondorio pertsonal horretarako, esan baitezaket eta esaten dut orain: artea datzala, garai guztietan eta edozein tokitan, gizakia eta haren errealitatea integratzen, lotzen dituen prozesu batean, ezerez den ezerez batetik abiatuz Dena, Erabateko bat den beste Ezerez batean amaitzen dena existentziaren
|
azken
erantzun eta irtenbide izpiritual bezala (Oteiza, 2007a: 504).
|
|
|
Jakina denez, Quousque tandem?! liburuak euskal kulturaren
|
azken
40 urteetako zati garrantzitsu bat mugatzen du, argitaratu bezain laster arrakasta eta eragin handia lortu zuena. Lehenengo argitalpena 1963an egin zen, eta hurrengo urteetan 5 edizio berri izan zituen7 Frankismoaren garai ilun haietan zentsura pasatu behar izaten zuten liburuek.
|
|
|
Edonola ere, 1870eko Tratatuaren indarreangotasunaren inguruko jurisprudentzia errealitateak iraulketa berri bat ezagutuko du 2005 eta 2006 urteetan zehar,
|
azkenean
zenbait autonomia erkidegotako Auzitegi Nagusiek Auzitegi Gorenaren jarrera, berandu bada ere, berea egin zutenean, nahiz eta ondorengo tratatuak hor mantendu4 Egoera horretan 1870 urteko Ezagutze, Bake eta Adiskidetasun Tratatuaren indarreangotasunaren inguruan errealitate araugilearen baitan zegoen gatazka behin betiko azaleratu eta espainiar jurisdikzioaren batasuna kolokan jarri zen.
|
|
|
lehenik eta behin, testua bera estatu kideen kontsentsuaren adierazpen autentiko gisa; bigarrenik, estatu kideen borondateen elementu subjektiboa eta, azkenik, tratatuen xedea eta helburua bera (Gonzalez et al., 2002: 307). Gure kasu honetan bateragarritasun eta bateraezintasunen identifikazio lanak aipatutako lehenengo eta
|
azken
interpretazio elementuei lehentasuna ematea aholkatzen du bigarrenaren aurretik; izan ere, bilatzen den helburuak justifikatzen baitu irizpide objektiboei lehentasuna ematea subjektiboen aurrean (López Martín, 2002: 105), zeren, aurretik ikusi ahal izan dugun moduan, aldeen borondatea ezin izan baita argitu tratatu baten xedapenak beste tratatuaren aplikazioa eragozten zuen ala ez aztertzean.
|
|
|
Interpretazio harmonizatzaile baten ondorioak testu ezberdinen bateragarritasuna suposa zezakeen, eta kontrako jarrerak, berriz, testu ezberdinen bateraezintasun posiblean intzidentzia izango zukeen.
|
Azkenean
, Vienako Hitzarmenaren 30 artikuluaren aplikazioa, kasu honi dagokionez, erabiliko diren interpretazio irizpideetara irekita egongo da erabat. Hemen topa daiteke auzitegi ezberdinen sententzien artean sortutako diferentzia hain nabarmenen funtsa:
|
|
|
|
Azken
instrumentu horretan, espainiar barne legediaren erreferentzia mantentzen bada ere, dagoeneko ez da hain modu inperatiboan jasotzen, generikoagoan baizik, eta momentu orotan maila berean aipatuz hura Nazioarteko Zuzenbidearekin bat etorriko dela. Aldi berean,, facilidades?
|
|
|
142 eta hur.).
|
Azken
aukera horren arabera uler daiteke auzitegiek Vienako Hitzarmenaren 30.3 artikuluari egiten dioten erreferentzia zuzena; izan ere, kontrako kasuan ulertu genuke ezen epaileek artikulu horren aplikazioa egiteko jarraitu duten bide zuzen horrek nazioarteko zuzenbidearen inguruan espainiar auzitegiek duten ezagutza faltari erantzuten diola, beste hainbat adibidetan garbi geratu den moduan.
|
|
|
|
Azken
urteetan Latinoamerikako hainbat herrialdetako biztanleek aurkeztutako lan eta erresidentzia eskaeren inguruan lanean etengabe aritu izan dira espainiar auzitegiak. Horietako eskaera askok XIX. mendetik zetozen nazioarteko kooperazio eta adiskidetasun hitzarmenak zituzten oinarri.
|
|
|
Bere garaian hitzarmen horien aplikazioan espainiar emigranteei eskubideok modu zabalean aitortu bazitzaizkien ere, egun egoera bestelakoa dugu migrazio fluxuak noranzkoz aldatu baitira. Errealitate honetan Latinoamerikako etorkin guztien egoera ez da bera eta bereziki konplexua dugu Uruguaiko biztanleen egoera; izan ere,
|
azken
urteotan ez auzitegiek ez botere politikoek ez dute garbi izan zein den haiei aplikatu beharreko zuzenbidea. Artikulu honen helburua, oraindik erabat argitu gabe dagoen egoera korapilatsu honetara argi pixka bat ekartzea izango da.
|
|
|
|
Azken
urte hauetan espainiar auzitegiek aurrera eraman duten lanak orain gutxi arte espainiar gizartearentzat isilean mantentzen zen gatazka bat aditzera eman du. Gatazka hori dugu Espainiako Erreinuak eta Uruguaiko Ekialdeko Errepublikak sinatutako 1870 urteko Ezagutze, Bake eta Adiskidetasun Tratatua indarrean ote dagoen zalantzaren inguruan sortu dena.
|
|
|
Auzitegiek
|
azken
urteotan aurrera eramandako lanak finkatu duen jurisprudentzia errealitateak gatazka honen konplexutasuna azaleratu du. Eta hau horrela izan da nahiz eta gatazka honen jatorrian Auzitegi Gorenaren beraren sententzia bat abiapuntu izan.
|
|
|
Horren aurrean, 2004 urtean zehar autonomia erkidegoetako Auzitegi Nagusiek erabaki horren inguruan egindako ulermena ez zen aurrekoarekin bat etorriko, ulertuz 1870eko Tratatua ezin zela modu isolatu batean kontuan hartu, gai beraren inguruan ondoren onartutako eta indarrean jarraitzen zuen beste hitzarmen sorta bat alde batera utzita. Batez ere, auzitegi horien ikuspuntutik,
|
azken
hitzarmen horien edukiak arauketaren erabateko iraulketa suposatzen zuenean3 Horrela, alde batetik, Bisatuen Desagerrarazte Akordioak, 1961eko abenduaren 18ko Nota Elkartrukean jasotakoak (BOE, 150 zk., 1982ko ekainaren 24koa, 17333 or.), bere 3 artikuluan jasotzen zuenez, «la supresión de visado, laurogeita hamar eguneko gehienezko epe baterako?
|
|
|
Oraingoan Auzitegi Gorenak onartzen du bere momentuan ez zuela kontuan hartu Uruguaiko Ekialdeko Errepublikak eta Espainiako Erreinuak sinatutako 1992ko Tratatu Orokorrak bestearen gain zuen eragina. Hori dela eta,
|
azken
sententzia honen edukia bestelakoa dela justifikatuz:
|
|
|
Honelako ondorio batek, zentzu batean zein bestean, tratatuetan jasotako terminoen azterketa eskatzen du, baina Auzitegi Gorenak lehen ikusi ditugun terminoei ez die aipamenik zuzentzen, haien eduki konkretuak sententzia honen objektua gainditzen duela esateko ez bada. Horrela, bada, zaila da ulertzea nola irits daitekeen ondorioztatzera
|
azken
tratatu honen kasuan, facilidades, eta, en piee digualdad, hitzhoriekeskubideenegikaritzarazuzendutadaudelaetaez titulartasunera, horrela Uruguaiko biztanleei eskubide oro kenduz.
|
|
|
Gainera, auzitegiak berak termino horiei inolako edukirik eman gabe, bere erabakia juridikoki kontrolatzeko bide orori ateak ixten dizkie. Oraingoan Auzitegi Gorenak kasu honen atzetik dauden arazo gatazkatsuei aurre ez egiteko motiboen atzetik dagoenaren inguruko dudak/ susmoak, berriz ere, sententzien koherentzia printzipioaren eta eskuak garbitu nahi izanaren artean mantenduko dira,
|
azken
honen alde egiteko arrazoi handiagoak badaude ere.
|
|
|
3 Ondorioak? eta
|
azkenean
zer?
|
|
|
Iruzkin honi ezin zaio amaierarik eman
|
azken
sententzia honen ondorio juridiko zein politikoei erreferentzia labur bat egin gabe. Dagoeneko aipatu dugun moduan, sententzia honek eskumenezko bideari amaiera ematen badio ere, eta horren ondorioz eta behe mailako auzitegietan Auzitegi Gorenaren doktrinaren izaera loteslearen ondorioz eskumenezko bidean arazoa konpondutzat jo behar bada ere19, oraindik 2007 urtean gatazka honek ez ditu bere azkenak eman, bai Uruguaiko (2007ko irailaren 18ko Ordezkarien Kamerako Ebazpena.
|
|
|
Ildo horretatik, garbi utzi behar da gatazka hau nazioarteko arau baten aplikazioan datzan heinean, nekez topatu ahal izango duela konponbiderik barne ordenamenduek aldebakarreko jarrerak hartuz, berdin duelarik auzitegien eremuan, legegilearen eremuan edota gobernuaren eremuan gertatzen diren. Gainera, aurrekoan desadostasunaren kanporatze ezak nazioarteko gatazkaren kalifikazio horri momentuz eustea eragotzi baldin badu ere, Uruguaiko Ordezkarien Kamerak onartutako
|
azken
ekimen horri begiratuz gero, badirudi nazioarteko gatazkatik gero eta gertuago gaudela.
|
|
|
Sententzia horrek hainbat ohar sorrarazten ditu, ez bere
|
azken
erabakiak harridura sortzeagatik, Espainiako Administrazioaren aurrean politikoki zuzena delako adierazpena besterik suposatzen ez duelako, baizik eta berau oinarritzeko auzitegi honek azaltzen duen jarreragatik eta, noski, erabiltzen dituen oinarriengatik (edo hobe esanda, bereziki, erabiltzen ez dituen oinarriengatik).
|
|
|
Ezinbestekoa suertatzen den lehenengo aipamen bat auzitegiak berak egiten duen lehengo baieztapenari lotuta doa. Sententziaren Bigarren Oinarri Juridikoan onartzen duenez,
|
azken
urte hauetan Uruguaiko herritarren egoera juridikoaren inguruko gatazka honen abiapuntua Auzitegi Goren honen sententzia batean aurki daiteke. Bere momentuan auzitegi honen 2002ko urriaren 10eko sententziaren bitartez, 1870eko Tratatua antzekoak ziren beste zenbait estatutako (bereziki Txileko eta Peruko) Tratatuetako terminoetatik ez zen batere aldentzen eta, horrela izanda, bertan agertzen zen espainiar legediari egiten zitzaion igorpena zenbait eskubide jasotzeko orduan ez zela titulartasunari lotu behar, baizik eta eskubide horien egikaritza moduari.
|
|
|
Asko dira, ordea, ahots ezberdinen polifonia hori saihestu dutenak.
|
Azken
horiek, zuzenean kontatzen dituzte aktante horien ekintzen ondorioak, horien ahotsei sarbiderik eman gabe.
|
|
|
Anaforen erabilera txikia da, are txikiagoa gaztelaniazko ariketetan eta ia hutsa ingelesezkoetan.
|
Azken
hizkuntza horretan erreferenteen errepikapena ohikoa da, ez dituzte, gainera, bestelako baliabideak erabiltzen; erlatibozko esaldien balio anaforikoa esate baterako.
|
|
|
Bestetik, 5 urterekin hasitakoek gaztelaniazko IDAZ 2 probetan, hartzaileari formalki zuzentzeko agertu duten ezintasun handiagoa.
|
Azken
datu horrek, 5 urterekin hasitakoen multzoa osatzen dutenen maila eskasagoa erakus dezake.
|
|
|
Orain arte esandakoa euskarazko zein gaztelaniazko lanetan errepikatzen da.
|
Azken
horien lanetan, halaber, erritmo eta kausazko aldatzaileak agertzen dira ingelesezko ariketan, 5 urterekin hasitakoenetan ez bezala.
|
|
|
Gainera, elebitasunak dakarzkien onurak aprobetxatzen asmatu litzateke, bai kognitiboak bai komunikatiboak.
|
Azken
horien ikerketan sakondu beharra ikusten da. Ikuspegi linguistikoa baztertu genuke, komunikatiboa hobesteko.
|
|
|
EAEko hezkuntza sistemak dituen xede nagusien artean, euskara hizkuntza minorizatua hezkuntzaren bitartez biziberritzeko ahalegina dugu.
|
Azken
urteetan, hezkuntza sistemak duen helburu estrategiko horri, eleaniztasunaren eskakizuna erantsi zaio eta hainbat urrats egin dira bide horretan. Nagusiki eredu goiztiar partzialaren aldeko apustua egin da.
|
|
|
Gaur egun, gizartearen esparru anitzetan ugariak dira jende arruntaren edo interes taldeen parte hartzearen aldeko ideiak eta mota desberdinetako saiakerak. Duda barik esan genezake, beraz, parte hartzearen erretorika modan egon dela
|
azken
hamarkadan politikan edo ekonomian aritzen diren teknikari edo agintarien ahotan. Hitz beraren erabilera orokortzeak, ordea, ez du esan nahi fenomeno berberaz ari garenik une oro; izan ere, moda horren atzean, helburu, interes eta praktika desberdinak, eta batzuetan kontrajarriak, ezkutatzen baitira2 Hots, parte hartzea ez da gauza bera batzuentzat edo besteentzat, ez da helburu berekin erabiltzen, eta, ondorioz, antzeko diskurtsoen baitan oso egitate desberdinak aurki ditzakegu.
|
|
|
Taulan proposatzen den molde eraldatzailean parte hartzea aldi berean da tresna eta helburu, kontua da tresna hori erabiltzeko modua desberdina dela 2 edo 4 kasuan.
|
Azken
horretan, herriaren parte hartzeak helburu gisa esan nahi du botere ekonomiko, politiko edo kulturala ez dagoela talde edo elite konkretu baten menpe (Kaufman, 1997). Bestalde, parte hartzea eraldaketarako tresna moduan, aurretiaz baztertuta egon direnen ahotsa eta antolaketarako gaitasunak garatzeko bidea da, gehiengoak beren beharrak eta nahiak identifikatu, adierazi eta ase ditzan, arazo sozialak konpontzeko zuzenki lagunduz.
|
|
|
Hartara bildu zituen Erdi Aroko agirietan topatu ahal izan zituen izen guzti guztiak, mitologian eta literaturan inoiz agertutako izen oro eta, zelan ez, Herrian zehar izan diren eta diren Andra Mari guztien izenak.
|
Azken
kasu horretan herri askoren izenak sartu zituen Satrustegik, Andra Mari famaturik edo bat ere ez zuten herriak izanik ere (ezagun da Ainhoa herriak ez duela izan izen bereko Andra Maririk, bai ostera herri gaineko muino batean dagoen Arantzazu izeneko ermitak, baina Satrustegik ez zuen arazorik izan Ainhoa proposatzeko eta izenak izugarrizko hedapena izan du harrezkero). Esan bezala, Satrustegiren lanak irauli egin zuen euskal izendegia eta handik geroko euskal izengintza osoa.
|
|
|
ez direlakoan; eta jakina, erabaki da zein diren emakumezkoen izenak eta zein gizonezkoenak.
|
Azken
lan hori egiteko tradizioari eutsi omen diote: gizon izenak dira o atzizkiaz bukatutakoak, emakume izenak amaieran a dutenak (Eneko/ Oneka, Otsando/ Otsanda...), edota tradizioz ere gizonentzat soilik edo emakumeentzat soilik erabili diren izenak era horretan arautu dituzte.
|
|
|
Horren lekuko Euskaltzaindiaren Izendegiaren 2001eko edizioko Hendrike Knörren berba hauek: «Herriaren interes biziarengatik, euskal izendegi batzuk argitaratu dira
|
azken
urteotan. Baliteke egileek borondate ona izatea, baina maiz zentzugabeko izenak hedatu dituzte zoritxarrez, hala nola Jose M. Bereciartuaren Catalogo de Nombres Vascos deritzanean (1977) ageri den Eztizen, gaztelaniazko. Dulce Nombre (de Maria)?
|
|
|
Esan bezala, kapitalak jendea, eskuduntzen? du eta izena hautatzea,
|
azken
finean, botere arazoa da.
|
|
|
Pertsona horien ustez, izena hautatzea guztiz pertsonala izan da, erabakia kanpo eraginetatik aparte hartu dute edota eragin horiekin distantzia nahikoa harturik. Badakite eraginak hor direla, baina haien ustetan oldez hartu dute
|
azken
erabakia, eragin horiek ez baitute izena hautatzea erabat bideratzen. Autonomiarenganako uste hura indartu egiten da erakundeen debeku edota murrizketekin topo eginez gero.
|
|
|
Literaturako, mitoetako edo toponimia zabaleko izenak onartu dira modu horretan. Legeak dionez «kontuan hartu behar da gure herriaren errealitate sozial, kultural eta politikoa», baina kasu guzietan Erregistro Zibilak du
|
azken
hitza.
|
|
|
sekularizazioa, hain zuzen. Santu izenak eta erlijio kutsuko izenak alde batera uztea Euskal Herrian
|
azken
hogeita hamar urteetan bizi izan den sekularizazio prozesu gogorraren eskutik etorri da. Toponimiak hartu du neurri batean, erlijioak betetzen zuen izen harrobiaren papera.
|
|
|
A. Arkotxak ez ote zuen dagoeneko dena errana? Bere jakin gosearen bilaketaren
|
azken
bururapena ez ote zuen adierazi. Alabaina, bigarren Septentrio idazlearen poetika orokorrean osoki kokatzen da, ber denboran bere toki berezia dauka haren baitan, eta haren argitaratzeak idazlearen lan literarioaren unibertsaltasuna indartzen du.
|
|
|
delako osotasun bat poetikoki lortzea? «erudizio guzi» batena eta literaturaz eta jakin gosez hazten den «barne izaera oldartsu» batena?
|
azken
buru buztan «hutsera» heltzeko. Azpierreferentzia bat nabari zaigu orduan:
|
|
|
[?] Joanen naiz! Steamer haga kulunkatzaileAingura bil izadi exotiko bati buruz! Nazka batek, esperantza ankerrek hondaturik, Oraino sinesten du mokanesen
|
azken
adioan! Eta, beharbada, hagak, ekaitzen komitatzaileHaizeak hondoratzeari buruz konkorrarazten dituztenetarik diraGalduak, hagarik gabe, hagarik gabe, ugartetto emankorrik gabe... Bainan, oi nere bihotza, entzun mariñelen kantua! («Brise Marine», Poésies,
|
|
|
Mallarmé rentzat, bertze nunbaitak ez du
|
azken
buru buztan deus transzendenterik, gure asmamenaren ekoizpen bat baizik ez da, oinarri bakarra daukan sineste bat: gizakiak duen «Ideiak» asmatzeko ahala (zentzu platonikoan hartu behar ez den hitza da hau), giza Espiritutik kanpo errealitaterik ez duten birtualitateak direnak; zuzen errateko, bertze nunbaita «ez zen existitu»/ «n, exista pas» («Prose (pour des Esseintes)», Poésies, op., 45 or.) eta ez da existituko, gai pentsakorra den gizakiarengandik sortu kontzepzio mental soila baizik ez baita.
|
|
|
pastichetik parodiara pasatzen da, narratzaile desberdinak asmatuz, Marko Polo eta Rustichelloren ordez: hastapenean, Marko Polok lehen pertsona erabiltzen du («Nik, Marko Polo[?]», 25 or.), ondotik narratzaile berri bat mintzo da hirugarren pertsona erabiliz, jatorrizko testuan Rustichello k egiten duen bezala bere buruaz mintzo delarik («Horrela zen Rustichello Pisakoa hasi Marko Polok bizi izan zituen bidaia benturosen izkiriatzen», 25 or.),
|
azken
narratzaile orojakile eta A. Arkotxak asmatu bati lekua utzi aitzin, atal bakoitzaren bukaeran («Gero, isildu ziren bazterrak eta loeria Markoz jabetu. Orduan zuen amets bat egin nehoiz Rustichellori aipatu ez ziona», 26 or.); baina atal bakoitzaren barnean, ahots narratiboa anizten da:
|
|
|
«Benturosak» izenondo horrek, bildumaren lehen orrian agertu zenak, (25 or.), Absolutu gisa itsasoz itsaso bilatua den Terra incognita baten, bai eta hau absolutuki islatuko lukeen Textus incognitus baten mentura azpimarratzen du; ezen ipuinean, fikzioan hondoratzeko arriskua etengabea da. Eta hori du adierazi nahi
|
azken
poemak, azken hitzak arbuiatzen dituela hitzen bidez errealitatea konprenitzeko saiakerak (kon prenitu: lehen zentzuan):
|
|
|
«Benturosak» izenondo horrek, bildumaren lehen orrian agertu zenak, (25 or.), Absolutu gisa itsasoz itsaso bilatua den Terra incognita baten, bai eta hau absolutuki islatuko lukeen Textus incognitus baten mentura azpimarratzen du; ezen ipuinean, fikzioan hondoratzeko arriskua etengabea da. Eta hori du adierazi nahi azken poemak,
|
azken
hitzak arbuiatzen dituela hitzen bidez errealitatea konprenitzeko saiakerak (kon prenitu: lehen zentzuan):
|
|
|
Gainera, Sevillako Isidororen 1472ko maparen erreprodukzioa ironiaz betea da: A. Arkotxak erakutsi nahi digu marrazki hori bera delako testu bat dela, erran nahi teologiko bat daramana («oriens», paradisuko norabidea, eguzkia nehoiz sartzen ez denarena, gainean ezarria da); horrela, mapa hori hipertestu bibliko bat bezala agerrazaziz eta hipotestu ludiko gisa baliatuz, A. Arkotxak
|
azken
finean beraren lanari buruz itzultzen dio ironia: beraren paradisuaren keta, Septentrio keta, ez ote da beti hitz jokoan beti eta beti preso egoteko arriskuan?
|
|
|
Bainan bildumaren ondarrean, egiaztapen bat saihestezina agertzen da: A. Arkotxak deskubritzen duena,
|
azken
finean lortzen dituen gauza bakarrak dira, Septentrioaren ordez eta beronen tokian, Lurraren mugimendua eragiten duen «bederatzigarren zeruaren» partez (Septentrio, 80 or.), «Ternuaren» ordez, horietaz hitz egiten duten testu zaharrak; eta horrelaxe iluntzen dute helburua, horretatik hatza, itzala, «artebisio» bat baizik erakusterat emanez bakarrik (Philippe Jaccottet en «entrevision» hit... Literatura ez da erotzen den iparorratza baizik, egiazko diamante septentrionalaren kontaktuan norabidea galtzen duena:
|
|
|
Mallarmé ren «Liburua» baino zorrozkiago, Septentrio bi liburuek hau dute ezin hobeki argirat ematen: bere Zentzu bilaketan, gizakiak ez ditu liburu hatzak, hitz hatzak baizik aurkitzen, hizkuntzatik haraindiago ezin joanez bere adimenaren eskutik betiko urrundua egonen zaiona
|
azkenean
lortzeko asmoz. Hain zuzen, mitoak, a priori literarioak ez diren artxibo dokumentuak, zinez biziak izan diren esperientziak eta egiazko poesiak maila berean agertzen dira:
|
|
|
A. Arkotxaren liburuen irakurketa hau arrunt onargarria da. Lehen Septentrio n, testu bakoitza ber idazkera andana baten anarteko
|
azken
bertsio gisa agertzen da, haien jatorria absolutuki ezagutezina daukagularik, hizkuntza eta «Izaera» edo «Ez Izaera» hitz hutsetik («Ideietik») harat, erran nahi baita ele nahasia baizik ez den dialektika antzutik harat. Gérard Genette k bere liburu ezagutuan sailkatzen dituen «palinpsesto» mota handiak (imitaziozkoak eta bestelakariak:
|
|
|
Septentrio ko sail hori berridazte baten berridatzia da, eta hain zuzen berridazketa mugagabeen berridazketa gisa agertzen da, paratestuak beste liburu batzuekin lotura egiten baitu: lehenik Bacon-en The Advancement of Learning eta Descartes-en liburu bat, nondik Daniel-en Liburutik ateratako aipu bibliko bat hartua baita; eta ondotik liburutegi oso bat, liburu zerrenda izugarri luze eta erreferentzia kartografiko andana baten bidez, Francis Bacon eta Johannes Dee k egina,
|
azken
horren liburu sortatik ateratakoak omen, Fabri de Pereiscen en hautuetan oinarriturik. «Sine nomine» azalpenak iragartzen duena da, beraz, jarraituko zaion testua jatorrizko testuaren hatzaren hatzaren hatza baizik ez dela, jatorrizko hura nahasia delarik ahoz transmititu ipuinetan («entzun dut», 84 or.) eta erreferentzia literarioetan (Pline aipatua da 74, 92, 94 or.; Greziako mitologia anitz aipatua da, bai eta hango filosofoak eta Biblia).
|
|
|
Iduri zuen hondartza ezin bururatua zela, bizkitartean,
|
azken
zokora heltzean, ohartzen ziren hura ez zela hondartzaren hondarra, haitz apal eta beltzen gibelean bazela bertze bat, hain luzea. Eta segur aski haren ondotik bertze bat?
|
|
|
Orduan, drama metafisiko hori argiki gogoan hartuz, bai eta haren errepikapen etengabea, mila bertsio eta metafora literarioren bidez huskeria segur baterat helarazten duena («abolis bibelots d, inanité sonore»/ «soinu hutseko gauza ezdeustaratuak», Poésies, op., 59 or.), zer da gelditzen? Soilki isiltasuna, hitzetik harat den itsasoaren beraren errealitatea;
|
azken
buru buztan, ez, ez da idatzi beharrik (hau da Mallarmé ren galderaren bigarren ihardespena). A. Arkotxak erakusterat ematen du nola gizonak, liluratuz, errealitatea bereganatzen saiatzen diren, hitzetan finkatuz, haien ustez, beren bilaketa existenziala (metaforikoki itsasoari lotua) «Septentrio»ari buruz bideratuz; baina ez du sinesten errealitatea «Liburu» batean bururatuko denik, harrapa daitekeela hizkuntzaren bidez, eta bere bilduma amiltzen du, Mundua bere mututasunari eta etengabeko ihesari uztea onartuz.
|
|
|
A. Arkotxak ez du amore eman nahi metafisikarekin, Literaturarekin. Dadoak botatzen segitu nahi du, bere gizadia osoki biziz hitz «hesian»,
|
azkenean
Septentrioa lortzeko esperantzaren eraginez, beharbada zentzugabekeria dena, baina beharbada ez, amets literario batean erortzeko arriskuarekin ere; hori da Marko Polo k espresatzen duen Idealarekiko geroko bateratze desioa:
|
|
|
Hemendik laster, agian, aterako naiz berriz Kasanen erreinura joateko. Hil aitzin gelditzen zaidan ene
|
azken
gutizia Kogatra erreginaren ikustea baita. Azken aldikotz.
|
|
|
Hil aitzin gelditzen zaidan ene azken gutizia Kogatra erreginaren ikustea baita.
|
Azken
aldikotz. (39 or.)
|
|
|
batera buruz». («Iparraldeko
|
azken
aldiko literatura euskal literatur sistemaren argitan (eta vice versa). Zenbait hipotesi», Ur Apalategi, Lapurdum, X, Baiona, 2006, 13 or.).
|
|
|
Apalategi, U. (2006): «Iparraldeko
|
azken
aldiko literatura euskal literatur sistemaren argitan
|
|
|
norberaren gizatasuna duinki bizitzea eta ihes egiten duen denboraren lekuko literarioa ondoko belaunaldiei pasaraztea, «quand bien même la mémoire nous aura désertés»/ «Memoriak huts eginik ere» (Septentrio, 2006). ...enpluari jarraikitzea, pasarte errepikagarrien kateatzean parte hartzea, «Septentrioa» liburuan eta gorputzez bilatzea, giza artxiboak beraren ekoizpenekin gehituz (horretarat gonbidatzen gaitu prosa poetikoan testu zaharren kokatzeak, «Outportua» sailean, adibidez 147, 151 eta 155 or., edo mapa asatuak lehenagoen gainean sistematikoki ezartzeak, bigarren Septentrio n), nahiz eta izar multzoak
|
azken
finean ez lukeen «literatura zehaztugabe» bat islatzerat helarazten, beti giza eskutik jalgi aitzinagoko idazketarat, hitz hatz eta hatz mentalerat, jatorria betiko giza kanpo, ezin errana utziz. Azken hondamena arriskatzeak balio du, gure miseriaren ospea (Pascal-en hiztegia erabil baneza) «beharbada» batekin jokatzeko ahalean baitatza, hain zuzen, halere («et, néanmoins», lioke Philippe Jaccottet k):
|
|
|
Irakurleari dagokio A. Arkotxaren etsenpluari jarraikitzea, pasarte errepikagarrien kateatzean parte hartzea, «Septentrioa» liburuan eta gorputzez bilatzea, giza artxiboak beraren ekoizpenekin gehituz (horretarat gonbidatzen gaitu prosa poetikoan testu zaharren kokatzeak, «Outportua» sailean, adibidez 147, 151 eta 155 or., edo mapa asatuak lehenagoen gainean sistematikoki ezartzeak, bigarren Septentrio n), nahiz eta izar multzoak azken finean ez lukeen «literatura zehaztugabe» bat islatzerat helarazten, beti giza eskutik jalgi aitzinagoko idazketarat, hitz hatz eta hatz mentalerat, jatorria betiko giza kanpo, ezin errana utziz.
|
Azken
hondamena arriskatzeak balio du, gure miseriaren ospea (Pascal-en hiztegia erabil baneza) «beharbada» batekin jokatzeko ahalean baitatza, hain zuzen, halere («et, néanmoins», lioke Philippe Jaccottet k):
|
|
|
Kate batek eskaintzen dituen edukiak aintzat hartuta, programazioa berezitua edo orokorra izan daiteke.
|
Azken
hori, irrati orokorrek erabiltzen dute eta entzuleria orokor bati zuzentzen zaion eta egunean zehar hainbat genero biltzen dituen egitura trinkoa osatzen du. Programazio mota horri historian zehar hainbat izen jarri zaizkio, hala nola zerbitzu orokorreko irratia, irrati tradizionala, ohikoa, edo, irrati totala.
|
|
|
|
Azken
bi hamarkadetako irrati munduko aldaketek egitura orokorraren kontzeptu klasikoa eraldatu dute eta programazio orokorraren hiru aldaera sortu dituzte (Cebrián Herreros, 1995; Martí, 2004): mosaiko erakoa, bloke formakoa, eta, jarraitutasuneko azpieredua.
|
|
|
Irratiek entzuleen ezaugarrien araberako edukiak sortzen dituzte programazioak ahalik eta eraginkorrenak izateko bai publizitate errentagarritasunaren aldetik bai entzuleria poltsa handitzeko. Hartzaileak dira kate eta irrati publiko zein pribatuetako publizitate eta edukien
|
azken
helburua. Hortaz, zenbat eta gutxiago jakin irratiek entzuleriaz, orduan eta arrakasta gutxiago izango dute beraien estrategietan.
|
|
|
Aipatu bi autoreek esandakoetatik hurrengo laburpena egin daiteke: bat, irrati programazioa katearen objektiboen zentzuzkotasunaren bilaketan era harmonikoan antolatzen den egitura bat da; bi, entzuleria enpresa estrategiaren
|
azken
objektiboa izanik programazioak aintzat hartu behar ditu entzuleen beharrak eta nahiak, eta; hiru, irrati programazioa denbora muga eta barreiatze zikloetan oinarritzen da.
|
|
|
Aipatu legez, entzuleria da edozein irrati proposamenen
|
azken
helburua. Audientziarekiko adeitasun horretan korronte bi egon dira hedabidearen historian zehar:
|
|
|
Orduan Nogent eko gotorlekura destinatu zuten, baina, eratu berria zen 138 errejimentura aldatzea eskatu zuen, eta lortu ere; mediku lagun gisara bidali zuten. Errejimentu horrekin Epinay eta Bourguet eko gudu odoltsuetan hartu zuen parte?
|
azken
gudu horren ostetik, dirudienez, ohorezko legioaren gurutzerako proposatu zuten (Hiriart Urruti, 1900)?. Geroago, St Denis eko bonbardaketa ere egokitu zitzaion.
|
|
|
Aste bi geroago, 1888.eko maiatzaren 25ean Eskualduna astekariak Donibane Lohizuneko udal kontseilu berriaren osaketa damaigu8, eta, beraz, Albert Goienetxeren izendapenaren albistea, alkate gisa. Hori dela-eta, gazte talde batek jai alaitsua antolatu zuen; zenbait gorabeheraren ostetik
|
azken
momentuan Hendaiako musikariek hartu zuten parte, Klement Hapeten ardurapean.
|
|
|
Ziur asko, diskurtso bi horien paradero desberdinak erakusten du ondoen Donibane Lohizuneko auzapezaren pisu politikoa orduko xurien artean. Nolanahi, uste dudanez horixe izan zen 1889ko Goienetxe medikuaren Eskualduna astekariko
|
azken
agerpena.
|
|
|
Afalostean Goienetxek topa xarmangarria, espiritual eta mamiduna, egin ei zuen. Horixe da 1891 urtean ikusi dudan Goienetxeren
|
azken
aipua.
|
|
|
Harrigarria da noraino gutxi ezagutzen den bizi zelarik hain ospe zabala eta garrantzi handia eduki zuen gizona; izan ere, Albert Goienetxe jaun medikuak lehen mailako jardunbidea eduki zuen, ikusiko dugunez, XIX. mendeko
|
azken
urteetako Ipar Euskal Herrian. Hala izanik ere, kasurako Auñamendi Entziklopedian2 ez duzu dozena bat lerro aurkituko haren bizitzaz, nahiz eta argazkiak pertsonaia aristokratiko bat erakutsi (ikus 1 irudia), paparra kondekorazioz betea.
|
|
|
Haritxelharrek dioenez, XIX. mendeko
|
azken
hamarkada oso berezia izan zen Donibane Lohizunen, sekulako gatazkak gertatu baitziren xurien eta gorrien artean. Albert Goienetxe xurien buruetarikoa zen.
|
|
|
Nolanahi ere, guztiz aipatu beharrekoa da xuri gorrien gatazka horietan Donibane Lohizunen auzapez bi nabarmendu zirela, bata xuria, artikulu honetara ekarri dugun Albert Goienetxe medikua, eta bestea gorria, hain zuzen Martin Guilbeau, berori ere medikua ogibidez, eta berori ere euskaltzale handia. Mendearen
|
azken
hamarkada horretan, bestalde, Donibane Lohizune euskal kulturaren gune distiratsu bihurtu zen, eta hori neurri handi batean Albert Goienetxe alkatearen ekimenari esker. Urte horietan hiru biltzar eder eta arranditsu antolatu ziren bertan, 1892an, 1894an eta 1897an, Euskal Herriko bihotzaren barruko taupadak begien bistan utzi zituztenak.
|
|
|
Herri guzia...»?. Nolanahi, ez dira falta Goienetxeren
|
azken
hatsaren gaineko zenbait argibide (Hiriart Urruti, 1971: 86):
|
|
|
Bihar gabe hila zen! Bizkitartean Bayonatik etxerat itzuli zen; afaldu eta berant solasean egonik oherat joan, gogoa arin...
|
azken
aldikotz!
|
|
|
Gure protagonistaren hurrengo agerpena 1892ko urtarrilaren hasieran gertatu zen26 Izatez, berria Achille Fouquier alkatearen heriotza izan zen, baina, haren hiletak direla-eta kronika luzea dakar astekari xuriak, eta ahukuaren handia zehazten. Hilobian, Albert Goienetxek egin zion
|
azken
agurra zenduari frantsesez, besteak beste hainbat argibide biografiko emanez, eta berriro ere azpimarratuz Donibane Lohizunen euskaldundu zela: «Devenu nôtre, jusqu? à apprendre et parler notre langue basque».
|
|
|
Landa ongi garbi arazi dut...». Oker ez banago, hauxe da Eskualduna astekarian Goienetxe medikuak 1892 urtean eduki izan zuen
|
azken
agerpena.
|
|
|
Baionako astekarian aurkitu dugun Goienetxe medikuaren hurrengo berria izan da Santa Zezilia jaia dela-eta urtero udal txarangak eginiko ospakizunen kronika luzea43 Hauxe izan bide da 1893 urteko Goienetxe medikuaren
|
azken
agerpena.
|
|
|
Asmo hori iraileko 21eko Eskualdunak jaso arren52, lehenago Semaine de Bayonne delakoak argitaratu zuen. Horixe da 1894an Albert Goienetxek Eskualdunan eduki izan zuen
|
azken
aipamena.
|
|
|
Alabaina, hurrengo abuztuan berriro ikusiko dugu Alexandre I.a erregearen izena astekari euskaldunean57; izan ere, hor aurreratzen digute ama semeek irailaren batean Donibanen egingo diren yate estropadak presidituko dituztela. Hala ere,
|
azken
orduan ezin izan ziren agertu, eta Goienetxeren kargu gelditu zen presidentzia58 Bestalde, Eskualdunaren arabera59, abisua pasatu zioten Goienetxe alkateari, esanez irailaren 7an eta bost astetarako Wladimir dukesa handia herriratuko zela, eta villa Mauresquen ostatuko zela. Iragarri bezala, gorentasun inperiala trenez iritsi zen Donibaneko geltokira, non Goienetxek egin baitzion ongietorria60.
|
|
|
Goienetxeren 1895eko
|
azken
agerpenean, abenduko erdi aldean Eskualduna astekariak berriro gogoratzen dizkigu «zer gudukak dituen Donibaneko herriko kontseilu churiak, zortzi urthe hautan, Errepublikaren kargudunekin: dela prefet, suprefet edo horiek idurikilakoekin»61 Kontua da «duela zombeit egun oraino itsuskeria batzu egin dituzte jaun horiek, lege guzien kontra, nahiz bentzutu gure kontseilua, eta partikulazki ororen buruzagi:
|
|
|
Bertsoek kontatzen dutenez, suspenditu egin zuten, baina, kazeta euskaldunean ez dut horren berririk aurkitu. Nolanahi, hona hemen
|
azken
hiru ahapaldiak:
|
|
|
Oker ez banago, horixe izan zen 1896 urteko
|
azken
agerpena. Alabaina, 1897ko lehen agerpena martxoaren 5eko kazetan dator65:
|
|
|
Donibaneko euskal tradizioaren jaien
|
azken
oihartzun bat dakar urriaren 8ko kazetak76 Dirudienez, Donibaneko txarangak arrakasta bizia eduki zuen bai Gernikako arbolarekin eta bai Harispe marexalari hainbeste gustatzen omen zitzaion euskal ehiztarien martxarekin. Kronikagilearen arabera, martxa hori ahaztuta zegoen ia, baina David medikuak, bai, Ezpeletako alkateak, berpiztu egin zuen.
|
|
|
1897ko
|
azken
aipua ez da oraingo honetan Goienetxe medikuarentzat izango, Donibaneko euskal tradizioaren jaientzat baino; izan ere, Charles Bernadou baionarrak ehun bat orrialdeko liburua (Bernadou, 1897) eskaini ziela aipatzen du gure astekariak abenduaren 3an77, Etnografia Elkartearen liburua ere laster datorrela gogorarazteaz gainera. Kontua da zorioneko liburuaren benetako argitalpena nahikoa eta gehiago luzatu zela, eta Eskualduna astekariaren orrialdeetan beste lau bat aldiz aurkitu dut bazetorrela78, azkenean 1899an plazaratu zen arte79, gorago esan bezala.
|
|
|
1897ko azken aipua ez da oraingo honetan Goienetxe medikuarentzat izango, Donibaneko euskal tradizioaren jaientzat baino; izan ere, Charles Bernadou baionarrak ehun bat orrialdeko liburua (Bernadou, 1897) eskaini ziela aipatzen du gure astekariak abenduaren 3an77, Etnografia Elkartearen liburua ere laster datorrela gogorarazteaz gainera. Kontua da zorioneko liburuaren benetako argitalpena nahikoa eta gehiago luzatu zela, eta Eskualduna astekariaren orrialdeetan beste lau bat aldiz aurkitu dut bazetorrela78,
|
azkenean
1899an plazaratu zen arte79, gorago esan bezala.
|
|
|
Goienetxeren arrastoaren atzetik Eskualduna astekarian egin bilaketan, 1898 urteari dagokionez, martxoaren 25eko zenbakian aurkitu dugu lehen aipamena80 Donibane Lohizuneko kronikak dioenez, Pauen izandako Pirinio Apaletako Laborarien Sindikatuaren
|
azken
bilkuran Goienetxe alkatearen oso eskutitz interesgarria irakurri zen, ganaduaren inportazioaren gainean. Hendaiako aduanatik sartzen ziren mota guztietako abelburuen urtekako kopuruak zehaztu eta gero, eta hori dela-eta ganadu frantsesaren prezioa amilduta zegoela azalduta, ganaduen inportaziorako tarifa babesgarriren bat ezartzea gomendatzen zuen.
|
|
|
Alabaina, kronikagilea bera arranguratzen da, proiektuaren aurrekontua 240.000 liberakoa izanik, soilik 30.000 libera bideratu baitira. Nolanahi ere den, horixe izan da 1898 urteko Albert Goienetxeren
|
azken
aipua kazeta euskaldunaren orrialdeetan.
|
|
|
Gorago aipatu dugunez96, astekari baionarraren esanean 1899ko uztailean plazaratu zen
|
azkenean
La Tradition au Pays Basque liburua, 1897ko biltzarreko hitzaldiak batzen zituena. Hala ere, hurrengo asteko zenbakia kexu agertzen zen97, Donibanen arrakasta gehien eduki zuten hitzaldietariko bi ez baitziren liburuan sartu, alegia, Dibildots apaizaren L. Ame basque eta Pavia jaunaren Marins basques.
|
|
|
Irailaren 1eko kazetan ere agertzen da Goienetxe auzapezaren izena, udaletxeko hiru ekitaldi administratibori sinadura emanez102 Hiru astebete geroago, Gailhard izeneko armadako mediku erretiratuaren hiletan aurkituko dugu103 Horixe izan da
|
azken
aldia, 1899 urtean Eskualduna astekarian Goienetxe alkatearen izena irakurri duguna.
|
|
|
Beraz, 1900 urteko urtarrilean berriro ikusiko dugu Donibaneko gure medikuaren izena, 12ko zenbakian104 Izan ere, egun horretako kronikak 1870 Gerlako Beteranoen urteroko biltzarra iragartzen zuen hurrengo iganderako, hilak 14 Programako
|
azken
ekitaldia bazkari handi bat izango zen Hôtel de Parisen, gerlari ohien presidentea zen Goienetxeren zuzendaritzapean.
|
|
|
Hala ere, artikuluaren beste une batean Oxobik«... uste dugu moldatzen ari daukuten liburutto horrek erakatsiko duela...» dio, hau da, artean liburua argitaratzeke zegoen. Ezin izan dut argitu
|
azkenean
kaleratu eta jende artean hedatu zenetz.
|
|
|
Mundu guzia mintzo da laborariez eta laborantzaz; frango gauza eder eta on asmatuak izan dire
|
azken
denbora hautan, bai laborarien laguntzeko, bai eta gure lur zaharreri behar den hazkurria emaiteko.
|
|
|
Zombat nesesario liteken laborarientzat laborantzako eta laborantzari doazkon gauzak astapenetik eta printzipioz haurrek ikhastea. Nik bezain ongi badakizue laborantza bertze estatu guziak bezala aitzindu dela
|
azken
urthe huntan.
|
|
|
Kanporaketa prozesuak ezagutza tazitu edo ezkutukoa ezagutza esplizitu edo ageriko bihurtzen du (garrantzitsua kontzeptuak, estrategiak... aditzera emateko).
|
Azkenez
, barneraketa prozesuak ezagutza esplizitua ezagutza inplizitu bihurtzen du (garrantzitsua zenbait gaitasun, abilezia eta errutinatan).
|
|
|
hitzak, planoak, txostenak, prozedurak eta agiriak ditu euskarri.
|
Azken
batean,, irudikatu eta bistaratu, egin genezakeen ezagutza mota bat da.
|
|
|
|
Azken
buruan, Kapital Intelektualaren eredu orok bilatzen dituen helburu konkretuak honako hauek dira:
|
|
|
Lidergo faktorea guztiz funtsezkoa izan daiteke enpresa antolatzeko, ezagutzaren eta berrikuntzaren aldeko apustua
|
azken
muturrera eramateko gai den, eta prest eta irrikaz dagoen, antolakuntza kultura indartsu bat garatzeko, eta, hartara, enpresari abantaila konpetitibo bereizgarri eta iraunkorrak eskaintzeko.
|