|
2000
|
|
|
Ez da kontuan hartzen elizaren jarduera, adibidez, hor dagoela. Gure inguruan, Arrasate aldean, bizkaieraz egiten dugu baina elizak
|
azken
hamarkadetan gipuzkeraz egin du bere jarduera. Horrek badu eragina.
|
|
|
Hasierako irakasle haiek egin ohi zuten bezala, eskolak emateaz gain, didaktikarako materiala prestatzen ere lan handia egin zuen. Imanol Laspiurrek bere eskolak emateko erabilitako baliabide eta materialen nolakotasuna begiratuz gero, euskarak
|
azken
hamarkadetan izandako gorabehera eta eboluzioa ikus daiteke neurri handi batean: Zabala Aranaren gramatikarekin hasi zen eskolak ematen, gero Xabier Peñaren ikasbidea erabili zuen.
|
|
|
Bizkaitik hain gertu egoteak eragin handia izan du Castroren historian. Eta eragin hori areagotu egin da
|
azken
hamarkadan.
|
|
|
Castroar mordoa hurbildu zen orduan Bilbo Handira lan bila eta egun oraindik, askok du bizibidea Bizkaian.
|
Azken
hamarkadan, aldiz, Bilbo Handikoak izan dira bertara hurbildu direnak, baina kasu honetan etxebizitza merke bila. Castroren bizkaitartasunaren inguruko azken tirabirak 1984an bizi izan ziren, AEKren koordinaziopean gau eskola zabaldu zenean
|
|
|
Iazko Euskadi Sarien irabazleetako bat izan zen" Jonas eta hozkailu beldurtia" rekin. Haur eta gazte literaturan
|
azken
hamarkada honetan bereziki nabarmendutako idazlea zaitugu. Kontaiguzu nolakoa izan den zure idazle bilakabidea.
|
|
|
93an Bolivia (3) ezagutu genuen Anoetan, 94an Errusia (1) San Mamesen, 95ean Paraguay (1) San Mamesen, 96an Estonia (3) San Mamesen, 97an Yugoslavia (3) San Mamesen, 98an Uruguay (5) Anoetan, eta azkenik, 99an Nigeria (5) San Mamesen. Euskal Selekzioak edonorekin duintasunez lehiatu daitekeela erakutsi du
|
azken
hamarkadan, baina oraindik ere, heldutasunera heltzeko indarrak harrera aldetik bere egoitza naturala bihurtu den San Mamesetik eta Euskal Herritik kanpo neurtzea falta zaio eta jakina, urtean zehar norgehiagoka gehiago jokatzea, ahal izanez gero ofizialak.
|
|
|
Metro karratu gutxi batzuk baino betetzen ez dituzten irla txiki ugari baizik. Kostaldeak
|
azken
hamarkadetan ezagutu duen hazkunde demografiko itzelaren ondorioz, irla hauek kostaldeko fauna eta floraren hainbat espezie garrantzitsuenen azken gordelekuak bilakatu diren heinean, hauetako gehienak neurri zorrotzagoekin babestu liratekelakoan gaude. Bitartean, heziketa eta dibulgazioa dira gure ondare naturalaren zati garrantzitsua osatzen duten lur-zati hauek babesteko eta mantentzeko ditugun arma bakarrak
|
|
|
Euskal Herriko teknologia jarduerak egoera ona bizi du mementoan,
|
azken
hamarkadan asko indartu da eta. Inasmet enpresak kasu, egoitza berria kokatu du Donostiako Teknologi Elkartegian.
|
|
|
Torturaren Aurkako Taldeetan pentsatzen ari zarete? Bada, deskuidatu xamar zabiltzate, harritzekoa ere ez den arren,
|
azken
hamarkadetan haizeak nondik jo duen kontuan hartuta. Aita Saindu baten hitzak dira horiexek!
|
|
|
Alabaina, behikiak tiradizo handia dauka gurean. Txuleta handiak jatea gure ekonomia sendoaren erakusgarri izan da
|
azken
hamarkadetan. Neurriak hartzen hasiak dira jada.
|
|
|
Izan ere, gure asmoa narratiba berria aztertzea denez, hamarkada honetan argitaraturiko lan guztiak aintzat hartzea zabalegia iruditu zaigu, eta beraz, egokiagotzat jo dugu esparrua murriztu eta lan jakin batzuei buruzko bilduma osatzea. Hortaz, datozen orri hauetan
|
azken
hamarkada honetan ezagutzera eman diren idazleen lanen zerrenda emango dugu urtez urte. Hala ere, 90eko hamarkada baino lehen narratiba lanik argitaratu ez dutenak ere hartu ditugu kontuan:
|
|
|
Mailaerlijioso unibertsaletik begiratuz, XVIII.mendearenbukaeran(
|
azken
hamarkadan) etaXIX.mendearenlehenhamarkadetanmisiolaritzakindarhandia hartuzuelagogoratubehardugu, misioengarapenerakoetab.elkarteedokongregazioaksortuz.
|
|
|
Astekari honen argitalpen elkarteak, Les Editionsde la Semainek, La Semaine des Landes eta La Semaine des Pyrenees ere sortu zituen.Astekari honek hamabost pertsona darabiltza eta tokian tokiko korrespondentzia sarenahiko sendo batez, jada etekinak ateratzen ari da.
|
Azken
hamarkada osoan ikusi ahalizan dugu estatuko lurralde osoan asteko prentsaren garapen fenomeno hau enpresaertainen itxurapean (10 eta 49 langile bitartekoak). Tokiko Asteroko Prentsaren (Presse Hebdomadaire Locale) arrakastak laster batean erakarri zituen EskualdekoEguneroko Prentsaren (Presse Quotidienne Regionale) gutiziak, lehia guztiakdesagerrarazteaz eta bere jarduera sektoreak dibertsifikatzeaz arrangura zirelako, irakurleriaren pilaketa eta higadurari hobeto aurre egiteko.
|
|
|
Ikus entzunezko sistemak asko aldatu dira
|
azken
hamarkadetan. Desregulazioaren eta teknologiaren garapenaren eskutik, askoz konplexuago bilakatu dira.
|
|
|
Paper hutsak baino zerbait gehiago dira, baiberen nortasuna adierazteko erabili eta aldarrikatu nahi dutenentzat, eta bai estatuarentzat ere. Alta, eta azken atalak honela erakusten du, balio sinbolikoaz gain, erabilera praktikoa ere sustatu eta bideratzeko tresna gisa ulertu eta erabiltzen dira.Frantzian
|
azken
hamarkada honetan burutu den nazionalitatearen erreformareninguruan, batez ere magrebiar jatorrizko populazio eta inmigrazioari begira, nahizeta beste jatorriko etorkinengan eragin zuzena duen?, nazionalitate frantsesa izateko eskubidea murrizteko eskatuz, eskuineko erreakzio sutsu batek honako hauzioen: –la carte d, identite n, estpas la carte orange?
|
|
|
Jean Ferré komunikazioaren alorreko adituak aipatu duen bezala, ez da oso ulergarria zergatik XX. mendeko
|
azken
hamarkadetara arte ez den abiatu arinago irrati mota hori, gogoan edukita 1924ko azaroaren 3tik. Eiffel dorretik frantsesezko lehen albistegia emititu zenetik, jada ahalgarria zela horrelako etengabeko informazio zerbitzua eratzea.
|
|
|
Izan ere, XIX. mendearen
|
azken
hamarkadetan emari handiak egin ziren, XX. mendean irratigintza garatzea ahalbidetuko zutenak. Emeki emeki lehenbiziko igorgailu eta hargailuak sortuz joan ziren.
|
|
|
Soinuaren bidezko komunikazioak sortzen zituen problemak emeki emeki gaindituz joan ziren XIX. mendearen
|
azken
hamarkadetan, eta, euskaldunon irrintzia eta afrikar jendearen tam tama historiara paseak izanen ziren aurki. Gizakiak bitarteko hobea asmatu zuen urrunetiko komunikazioa ahalgarri egiteko:
|
|
|
Irratiaren entzuketa indizea, oro har, apur bat beheraka joan da
|
azken
hamarkadan. Carlos Zufia-k (1990, 213) azaldu zuen bezala, Euskal Autonomi Erkidegoan irratiak 1989an zeukan audientzia %62koa zen (EGMren arabera 57,2koa zen 1990ean) eta Nafarroan %57koa (1989 urtean).
|
|
|
|
Azken
hamarkadetan belar soroek mekanizazio handia ezagutu dute.
|
|
|
|
Azken
hamarkadetan Bizkaiak jasandako eraldaketen eraginez, lehen sektorea garrantzia galduz joan da. Karrantzako haranak nolabaiteko isolamendua bizi izan duenez, aipatutako eraldaketek ez dute eragin handiegirik izan Karrantzan, eta gaur egun ere lehen sektoreak, bereziki abeltzaintzak, ekonomiaren alorrik garrantzitsuena osatzen du.
|
|
|
Ehizatzen diren espezie aipagarrienak eper gorria eta faisaia dira. Hauek, oreina, erbia, untxia eta eper grisarekin batera, Bizkaiko Foru Aldundiak eta Ka rrantzako Ehiza Elkarteak
|
azken
hamarkadetan sartutako espezieak dira. Hauez gainera, Karrantzan orkatza eta basurdea ere ehizatzen dira.
|
|
|
Ubal gainaren inguruetan izan ezik, altuera ertaineko mendietan hareharriak eta lutitak dira nagusi, eta, beraz, baso azidofiloen berezko eremuak dira; hala ere, mendi horietan basorik ez dugu aurkituko, pago, ametz zein haritz bakanak inguratuz larreak eta sastrakadiak nagusitzen baitira. Bestalde,
|
azken
hamarkadetan, zuhaitz exotikoen landaketek garrantzi handia hartu dute, paisaiaren osagai garrantzitsua bilakatuz. Edonola ere, larre eta sastrakadi mota desberdinen aniztasuna nabaria da.
|
|
|
Bestalde, azalera handiak landatzeko espezie bakarra erabiltzeak, bizileku dibertsitatearen galera eta paisaiaren uniformitatea dakar. Honek, landaketaren errentagarritasunari ere arazoak ekar diezazkioke, espezie bakarreko landaketa uniformeetan izurriak errazago hedatzen baitira; pinu beldarrak
|
azken
hamarkadetan lortu duen hedapena esandakoaren froga garbia da. Arazoa konpontzeko, kutsatzaile arriskutsuak diren intsektiziden fumigazioak egin izan dira, bertako landare eta animaliei sorraraz diezazkieketen kalteak kontuan hartu gabe.
|
|
|
Industriaguneetatik urrun, hainbat auzotan sakabanatuta, Karrantzak ez du gehiegi nabaritu Bizkaiak
|
azken
hamarkadetan izandako aldaketa. Gaur egun, antzina bezala, Karrantzako bizitza ekonomiko eta soziala lehen sektorearen inguruan dago antolatuta.
|
|
|
Zuzen abiatu nintzaion Ttipiren agentziatik, ez telefonoz deitu ezta hitzordurik eskatu gabe. Helbidea,
|
azken
hamarkadan larrazken zizak bezala hiriaren inguruan loratu diren auzo berrietariko batean. Etxebizitzen prezioaren biderketa meteorikoa ez bazen, tokiak ez zuen misterioaren edo ezkutukoaren zantzurik batere.
|
|
|
Euzkadi Buru Batzarraren lehen biltzarra 1895eko uztailaren 31n izan zen, eta batzar hori Euzko Alderdi Jeltzalearen (EAJ) abiapuntutzat har daiteke. Mugimendu politiko hori XIX. mendeko
|
azken
hamarkadan eratu zen, haren doktrina, programa eta antolakuntza urte horietan finkatu ziren eta. Alderdiaren eragin soziala hazi egin zen harrezkeroztik, hauteskundeetan lortutako emaitzek hobera egin zuten hein berean; horren ondorioz, Euskal Herriaren gaur egungo historiaren osagai nagusietako bat izatera iritsi zen EAJ, erakunde garrantzitsu bilakatu baitzen Euskadiko errealitate soziopolitiko konplexuaren historian, ideologia, politika eta antolakuntza mailako formulazioetan islatu den bezala.
|
|
|
Alde batetik, ez zait iruditzen osotasuna edo exhaustibitatearen helburua errealista denik. Izan ere, beste arlo gehienetan gertatu den bezalaxe, euskal gaiei buruzko argitalpenek
|
azken
hamarkadetan ere berebiziko gorakada eta hedapena ezagutu baitute, bai kopuruari, bai jorratzen diren arloei dagokienez. Bestetik, gure interesen bereizketa eta mugapena dela eta, ez dut uste —esate baterako— euskal kirol batekiko interes berezia duen ikertzaile edo irakurle batek aldi berean Nafarroako perretxikoei edo Iparraldeko dantzei buruzko duenik.
|
|
|
Nabarmena da liburutegiek
|
azken
hamarkada honetan egin duten aurrerakada, eskaini zaizkien laguntzei, baliabideei, ahaleginei eta abarri esker. Ildo horri jarraituz, Euskal Autonomia Erkidegoko liburutegien egoera orokorra aipatu behar da.
|
|
|
Ezin da ahaztu, bestalde, Euskal Kultura Ondarearen 7/ 1990 Legea onartu zenetik Euskal Autonomia Erkidegoan 72 liburutegi berri sortu direla. Azpimarratu genuke Eusko Jaurlaritzak
|
azken
hamarkada honetan ahalegin berezia egin duela gure erkidegoko liburutegien azpiegituraren garapena bermatzeko.
|
|
|
Egoera berri honi erantzun ahal izateko
|
azken
hamarkadan aldaketa ugari ikusi ditugu profesionalok. Hasteko eta nola ez, Bibliotekonomia eta Dokumentazio irakaskuntza erabat aldatu da Estatu espainiarrean.
|
|
|
MUJIKA, Bitor Aingeruak eta gu Liturgian. 8 zk. (1958), 21 Euskal Arkeologiaren lanak. Historia eta
|
azken
hamarkada. 54 zk. (1989), 197
|
|
|
Joan Mari Torrealdai). Euskal Arkeologiaren lanak. Historia eta
|
azken
hamarkada. 54 zk. (1989), 197
|
|
2001
|
|
|
2000 urtean, eskola publikoan, hamar gurasotik seik euskarazko eredua euskarazko ikasketak edo euskara ikasgai gisa aukeratu zuten Nafarroan. G eredua (erdara hutsezkoa, euskara ikasgaitzat ere ez duena) beheraka doa etengabe (%65etik %40ra jaitsi da
|
azken
hamarkadan), nahiz eta oraindik nagusi den. Zona euskaldunean ereduak %90, 5 hartzen du eta Nafarroako populazioaren erdia duen eremu mistoan %40ra iristen da.
|
|
|
Bertoko zuzendariak, mutanteen antzera, duten gaitasun apartekoak beste zeregin (genero) batzuetarako erabiltzen dituzte. Zientzi fikzioa erabat baztertu dute
|
azken
hamarkadan eta erditu dituzten film edota labur gutxiak, egun oso estimatuak dira. Euskal zinemagileek zaila ikusten dute zientzi fikzioa egitea, aurrekontu aldetik ez dutelako askatasun nahikoa.
|
|
|
Aste hauetan ekin zaio antxoaren kanpaina berriari, guztiz funtsezkoa gure arrantzale asko eta askorentzat, horien familientzat eta arrantza sektore guztientzat. Joan den urtekoa
|
azken
hamarkadako onena izan ondoren, oso aurreikuspen onak dituzte aurtengorako ere.
|
|
|
Euskal arrantzaleak hasiak dira 2001eko antxoaren arrantzaldiarekin, eta nahiko baikor daude iaz egindako harrapaketak
|
azken
hamarkadako handienak izan zirela kontuan harturik. Nolanahi ere, oraindik oso urrun daude 60ko eta 80ko hamarkadetan lortutako harrapaketa kopuruetatik.
|
|
|
Hegoaldeko itsasontziek 16.543 tona harrapatu zituzten Iparraldean askoz ontzi gutxiago dago eta, beraz, harrapaketak ere askoz txikiagoak dira, eta bistan da hori oso kopuru ona dela 1999ko 10.503 tonarekin eta 1990eko 12.581 tonarekin alderaturik. Beraz,
|
azken
hamarkadako arrantzaldirik onena izan zen. 2000ko harrapaketa kopurura gehien hurbildu zen urtea 1992koa izan zen, 15.343 tona bildu baitziren.
|
|
|
|
Azken
hamarkadatako artelanak erakusteko metro koadro kopurua asko ugaldu da azken urteotan Euskal Herrian. Eta oraindik eta gehiago ugalduko da datozenetan.
|
|
|
Ez gaude ohituta «Sigue la tormenta» bezalako obra bat ikustera Ur taldearen eskutik. Izan ere,
|
azken
hamarkadan Shakespeareren antzezlanak taularatu ditu, «Sueño de una noche de verano», «Romeo y Julieta« eta «Trabajos de amor perdidos», hain zuzen. Obra hauekin arrakasta handia lortu du Ur taldeak Euskal Herrian nahiz atzerrian.
|
|
|
Nondik zetorren gorroto bizi hura? Zer lortu nahi zuten?
|
Azken
hamarkadan historialari talde batek gaia sakon eta zabal aztertzen dihardu. Ikerketak aurrera egin ahala bandoen arteko gatazka gero eta konplexuagoa bihurtzen ari da:
|
|
|
Aurki hirugarren liburu bat kaleratzea aurreikusi dute. Tolosako Gipuzkoako Artxibo Orokorra, Valladolideko Chancilleriako artxiboa, Simancas eko Gaztelako Koroaren Artxibo Orokorra, Iruñeko Elizbarrutiko artxiboa, Espainiako Historiako Erret Akademiakoa... iturri ugari arakatu dituzte
|
azken
hamarkada honetan eta, hala ere, oraindik egiteko ugari dutela diote
|
|
|
Burtsako beste crash baten atarian al gaude? Crash hitza 1929ko ekonomi krisialdian sortu zen, eta 1987koan berriro erabili zen
|
azken
hamarkadetako burtsako erorialdia izendatzeko. 1987an Wall Streeten lortu ziren etengabeko gailur historikoek eta burtsetan bizi zen baikortasun eroak prezioen amiltze beldurgarria ekarri zuen.
|
|
|
Bere artisau erako jatorria duela 112 urtekoa da, eta zalgurdiak eta autobusak egiten hasi ziren. Baina, nolanahi ere, nazioartean hain ezaguna den gaur egungo Irizar enpresa indartsuak
|
azken
hamarkada honetan ekin dio bere ibilbide berriari. Izan ere, 1991 urtearen amaieran, Irizar krisialdi larrian murgildurik eta hondoa jotzeko zorian zegoen, 1.000 milioi pezetako galerak zituen, eta MCC osatzen zuten 100 kooperatiben arteko okerrena zen une horretan.
|
|
|
Profesional mailara itzuliz, XX. mendearen
|
azken
hamarkada horretan sortu ziren Euskal Herriko txapelketak ahal izan ziren modalitateetan, Espainiako federakuntzak bere gain edo menpe ez zituenak, hain zuzen. Xistera eta pala izan ziren lehenbizikoak eta urte gutxitan oso indarrean jarri den modalitate bat, Lau t' erdia.
|
|
|
Omen. Argi dagoena da,
|
azken
hamarkada hauetara so eginez bakarrik, Botere Judizial espainiarra eta frantsesa ez direla euskal hiritarrontzat eta Euskal Herriarentzat ezeren zutabe berme edo garantia, espainiar eta frantses inposaketa antidemokratikoarena ez bada. Euskal hiritarrak Euskal Herriratzen saiatzea ogibidetzat dugunok zehazki, modu dramatikoan ezagutzen dugu hori.
|
|
|
|
Azken
hamarkadan mundu mailako biltzar eta bilera ugari egin da desertizazioaren ondorio suntsitzaileak arintzeko ekintzak bilatzeko.
|
|
|
Gaur egungo hizkuntza eskolen azken helburua xede hizkuntzaz komunikazio gaitasuna lortzea da. Horrela, bada, ez da arraroa
|
azken
hamarkadetan lan ugarikargia ikusi izana hizkuntzaren azterketa komunikatiboa egiteko asmoz. Gureegitarau honek, ordea, ez dauka horren asmo handirik.
|
|
|
Hiru aldiz nabarmentzen dugu garbi Frantziatik etorritako eraginhori. Lehena VIII. mendearen
|
azken
hamarkadetan koka daiteke. Pepin Laburraren garaitik aurrera, frankoek beren boterea indartu eta Akitanian inposatu zuten (760).
|
|
|
gogoetez hornituak. Bertze afera bat da,
|
azken
hamarkada honetanaldez edo moldez auzi honen inguruan idatzi diren liburuak, delako idazle horrekeskatzen zituen bezalakoak ote ziren, hau da, gure gatazkaz liburu horietara, nireetara nahiz bertzeenetara, isuri diren ikusmolde guztiak bat heldu ote zirendelako idazle horrenarekin.
|
|
|
Eredu hori etnien arteko, ukipen egoera berri? gehienetan aplika daiteke, hau da,
|
azken
hamarkadetan gutxi garaturik dauden nazioetatik garatuta dauden nazioetara bideratzen den emigrazioaren ondorioz sorturikoukipen egoeretan. Ereduaren arabera, harrera taldeak (bizitasun etnolinguistikoaltukoa) etorkin taldearekiko (bizitasun etnolinguistiko baxukoa) ondorengoakulturazio estrategiak gara ditzake:
|
|
|
Espainiako herritarrek loterietan eta apustuetan gastatzen duten dirua bikoiztu egin da
|
azken
hamarkadan
|
|
|
Gaur egun, endekapenezko gaixotasunak osasun arazo handia dira,
|
azken
hamarkadetan eragin handiagoa izan baitute. Populazioaren zati handi batek uste ez bezala, ez da beti adineko pertsonetan agertzen, 20 eta 40 urte bitarteko gazteek ere jasan ditzakete, gaixotasunaren arabera.
|
|
|
HUA munduko produkzio guztiaren erdia ekoizten du, baina, hala ere, soja kontsumoa oso txikia da oraindik Mendebaldeko herrialdeetan.
|
Azken
hamarkadetan, ikertzaileak gero eta sendatze propietate gehiago aurkitzen ari dira elikagai horretan. Hori dela eta, mendebaldeko biztanleek gehiago estimatzen dute orain, nahiz eta ekialdeko biztanleriarekiko hiru mila urteko atzerapena izan.
|
|
|
hutsik  zegoen. Hura ikusirik,
|
azken
hamarkadako mozorro guztiak erantzi, eta biluzik gelditu zen bere logelako ispilu aurrean. Eta han ez zuen, ez, bere bururik ikusi; han iletik behatz puntetarainoko soineko beltz beltza ikusi zuen islaturik.
|
|
|
Quebecek,
|
azken
hamarkadetako gertakariak direla medio, hurbildu beharrean berarengandik urrundu egin ditu cree ak eta gainerako herriak. Hauek —Iparramerik ako beste hainbat Lehen Naziok bezala— euren autodeterminazio eskubidea aldarrikatzen dute.
|
|
|
Goian aipaturiko prozesu kognitiboen ezagutza eza oso lotuta dago geneek eta inguruneak gizakiaren pertsonalitatean duten eraginarekin. Giza-geneei buruzko funtzionamendua ren
|
azken
hamarkadetako ezagutza azeleratuak, zenbaitetan, edozein gizakiren ezaugarriak geneek mugatzen dituztela pentsatzera eraman arren, hori ez da horrela. Psikiatrak eta psikologoak mende bat baino gehiago egon dira gizakiaren pertsonalitatea aztertzen, eta agerian utzi dute gure haurtzaroko hezkuntzaren eragina pertsonalitatean.
|
|
|
Baina, une honetan behinik behin, argi dirudi etorkizuneko urratsgarrantzitsu bat, egungo mikra eskalatik (edo mikrometro eskalatik) etorkizuneko nanometro eskalara salto egitea izango dela. Miniaturizazioa,
|
azken
hamarkadetan, milimet ro eskalatik mila aldiz txikiagoa den mikra eskalara pasatu da. Lorpen teknologiko itzela izan arren, ez du oinarrizko iraultza zientifikorik eragin.
|
|
2002
|
|
|
Hor ditugu, adibide gisa, Sir Walter Scott-en «Ivanhoe» edo «Redgauntlet» eleberriak. Eta
|
azken
hamarkadako boom a baino lehen ere, Mika Waltari finlandiarraren «Sinuhe, egiptilainen» (1945) esaterako best-sellerra izan zen bere garaian.
|
|
|
Eta Guggenheimi hori gertatzen bazaio, zer ez ote zaio gertatuko Artiumi? Nahiago nuke erabat erratua egotea, baina orain arte Gasteizkoek iragarri dituzten aldi baterako erakusketak ez dira etxafuegoak botatzeko modukoak, eta bilduma iraunkorra
|
azken
hamarkadetan Arabako Foru Aldundiak osatu duena da. Baliotsua, dudarik gabe, baina izango al da nahikoa Artium bezalako proiektu bati eutsi ahal izateko?
|
|
|
Soberanismoak, bestalde, gai izan behar du, hitz batean, definitu ezineko horrekin antagonista ez izateko,
|
azken
hamarkadetan ezker abertzalea eta nazionalismo historikoarekin gertatu ez bezala, eta elkarrekin zenbait ibilbide batera egiteko. Esate baterako, ETA konbentzi arazteko badagoela armena baino bide egokiagorik gaur egun euskal eskubide demokratikoen alde ekiteko, orain arte egon ez den konpromiso sendo baten bitartez.
|
|
|
Era berean, lurraldez lurralde desberdintasunak antzematen badira ere, euskarak mendeetan ezagutu ez duen lurralde hedadura eta hedadura funtzionala lortu ditu
|
azken
hamarkadetan. Alabaina, hizkuntza funtzio gehiagotara zabaltzea lortu den arren, aldi berean, orain arte belaunez belaun transmisioa ahalbidetu duten funtzioak ahuldu zaizkio euskarari (lurralde batzuetan, besteak beste, familia eremuan euskararen transmisio katea eten egin da, e.a.) Hartara, kareletik ateratzea lortzen duen ur are gehiago kuberta azpitik sartzen ari ote zaio euskarari?
|
|
|
Magreb osoan eta zehazki Marokon gizarte zibila deitzen den horren irakitea bizi da
|
azken
hamarkadan. Eta mugimenduaren barruan, berbere edo amazigh kulturaren inguruan zabaldu den elkarte eta ekintza sailak garrantzia berezia du.
|
|
|
|
Azken
hamarkadetako euskal eleberrigintzan hedatu den beste tipologia bat mota guztietako errealismoak bere egiten dituen nobelagintzarena da. Errealismoa, ez noski, XIX. mendean egiten zenaren antzera, aurrerapenean eta arrazionalismoan sinesten duen mundu ulergarria islatzeko, baizik eta aurpegi anitz dituen mundu aldakorra kontatzen saiatzeko.
|
|
|
ETAren inguruko problematika ere
|
azken
hamarkadetan argitaratutako eleberri askoren gai ardatza da, I. Aldekoa kritikariak (1998b) azpimarratu duen bezala. Alor honetan, 70 hamarkadetako honako hauek aipa litezke:
|
|
|
J. L. Borgesek literatura ingelesaz zioenari jarraituz1, euskal eleberrigile bakoitza uharte bat dela esan genezake geuk ere, eta uharte izaera horrek nabarmen zailtzen duela euskal literaturaren historialariaren lana. Horregatik ahalegindu gara
|
azken
hamarkada hauetako eleberrigintza aztergai duen atal honi tarte luzeagoa ematen, azterkizun dugunaren berritasunak zailtasun ugari dakartzala aitortu arren, inoiz eduki dugun eskaintza literario aberatsenaren aurrean gaudelako.
|
|
|
Zailtasunak zailtasun, ordea,
|
azken
hamarkadetako euskal eleberrigintzaren sailkapen tipologikoa egiten ahalegindu gara, joera nagusien berri ematen. Eta horretarako, joera orokorrak jasotzen dituzten azpi ataletan sailkatu dugu azken kapitulu hau.
|
|
|
Hautapen literario orok du oinarrian kritikoaren irizpide estetikoen araberako aukeraketa. Iruzkin arrazoituak eskaintzen ahalegindu garen neurrian, ondoko lerroetan datozenak
|
azken
hamarkadetako euskal eleberrien irakurketen metaforak besterik ez dira. a) Subjektibitatea ardatz duen egungo euskal eleberrigintza: eleberri poematikoak, psikologikoak, oroitzapenezkoak edo testimonialak
|
|
|
Gaurtik ikusita, zalantzarik ez dago baieztapen horien azpian dagoen errealismoaren ikusmoldea nahiko stendhaliarra dela eta, gainera, gaur egun eztabaida hori gainditua dela, antza. Ziur aski,
|
azken
hamarkadan argitaratutako ikusmolde errealista desberdinetatik idatzitako eleberri ugariek eskari hori ase egin dute, eta, zorionez, gaur egun eleberri aukera oso zabala dugu, irakurle komunitate desberdinek beren buruak haietan islatuta ikusteko moduan2.
|
|
|
Eta subjektibotasunaz mintzo garenez, esan dezagun hauxe dela, hain justu,
|
azken
hamarkadetako eleberrigintzaren ezaugarri funtsezkoenetakoa inguruko literatur tradizioetan. Aurreko puntuan adierazi dugun moduan, bere ni an sakondu nahi duen narratzailearen ahotsa gailendu da eleberrietan, bere izatea, arazo moralak, ezinegonak... narratzaile pertsonaia baten bidez kontatzen dizkiguten eleberriak.
|
|
|
Jakina denez, 1970eko hamarkadan puri purian egon zen amatasunaren gaia (gogoratu O. Fallaciren Lettera a un bambino mai nato [1975] ezaguna edo L. Raveraren Bambino mio [1975]) eta indar handiz kaleratu da, berriro ere,
|
azken
hamarkada honetan.
|
|
|
Edonola ere, lerro hauetan Lertxundiren
|
azken
hamarkadetako eleberrigintzaren ibilbidea aztertu nahi genuke bereziki. Ibilbide hori 1971n hasi zen, errealismo magikoaren ildotik jotzen duen Ajea du Urturik eleberria argitaratu zenean.
|
|
|
Polizi, umore, amodio edo zientzia fikziozko eleberrietan, irakurlea entretenitu egin nahi da, istorio bat kontatuz, haren ardura eta atentzioa bereganatu. Uste dut beharrezkoa litzakeela gurean eleberrigintza mota horiek
|
azken
hamarkadetan izan duten igoera aztertzea eta irakurleen artean izan duten harrera onaren berri ere ematea.
|
|
|
Euskal sistema literarioaren eskema laburregi hau nolabait osatzeko, bitartekariez ere hitz egin genuke. Gauza jakina da
|
azken
hamarkada hauetan bitartekarien garrantzi eta eraginkortasun komertziala izugarri eraldatu eta merkatuaren legeetara makurtu dela. Ikuskizunaren kultura deborgiar honetan, erresonantzia kutxarik gabe, nekez egingo du literatur lan batek aurrera, nahiz eta bere kalitate eta ekarriak agerikoak izan.
|
|
|
Gai hauxe izango dugu hizpide, hain justu, ondoko lerro hauetan: arestian aipatu diren bi kritika motek gurean duten lekua eta
|
azken
hamarkada honetan indartuz joan diren joerak. Ikusiko dugunez, bi kritika arloetan eman da bilakaera nabarmena, baina euskal kritikagintzaren statusa bera oraindik ez da gure literatur sisteman behar bezala bermatu.
|
|
|
Gutxi, ezbairik gabe. Ondoko lerroetan ikusiko dugun modura, euskal kritika akademikoak
|
azken
hamarkadetan bilakaera azkarra izan duen arren, edo kritika publikoak lortu duen hedapena inoiz ezagutu duguna baino zabalagoa izanik ere, bien arteko etena edo komunikaziorik eza handituz joan da. Alegia, kritika mota bakoitzak bere zirkuitu bereziak dituela aitortu beharrean gaudela eta gutxitan egiten direla azterketa hutsaz edo promozio hutsaz haraindiko hurbilpenak.
|
|
|
Gauzak horrela planteatuta, interesgarria izango litzateke euskal kritika publikoak
|
azken
hamarkadetan izan duen garapena zehazki aztertzea eta euskal liburugintzaren bilakaera garaikidean merkatu estrategia berriek izan duten eragina zehaztea. Edonola ere, dudarik ez dago, inoiz baino kritika publiko gehiago egiten dela gaur egun eta behiala ezinezko ikusten ziren hainbat errealitate (telebista, irratia, Internet...) orain eskura dauzkagun tresnak direla.
|
|
|
Urteekin egin den igoera eta protagonismo hau azaltzeko arrazoien artean, baldintza sozio historiko berriak aipatu izan dira nagusiki. Jon Kortazarrek (2000: 270) euskal literatur sistemaren sendotzearekin lotu du narratibak
|
azken
hamarkadetan izan duen igoera nabarmena. Kortazarren aburuz, literatur sistema indartu egin da azken urteotan eta honek komunikazio sistema bera aldarazi egin du:
|
|
|
L. M. Mujika, I. Aranbarri, E. Jimenez, X. Montoia, J. L. Otamendi eta M. Erzilla. Era berean, bada
|
azken
hamarkada honetan ipuingintzatik eleberrigintzara jauzi egin duen egile ezagunik ere; hortxe dauzkagu, esate baterako, I. Mujika Iraola edo A. Egaña. Hauekin batera aipatu genituzke euren lehenengo lana kaleratu duten zenbait egile, eleberrigileak guztiak:
|
|
|
|
Azken
hamarkadetako eztabaida literarioan ezerk zeresanik sortu badu, kanonaren inguruko auziak eragin du. Kanona, ez jatorriz zuen esanahiari
|
|
|
Emakumezko guztiak zaku berean sartzen dituzten hurbilpen kritikoak kritikatzen ditugunok argi utzi behar dugu maila duineko lanen ondoan (Oñederraren nobela, Meaberen poema liburua, Rozasen narratiba, Urretabizkaiaren azken nobela....), hala moduzko lanak ere kaleratu direla (adibidez, Gutiziak [Txalaparta, 2000] liburuan barneratu ziren ipuinak, ez ziren, kalitate maila berekoak). Harrigarriena, segur aski, euskal literaturaren mundu honetan emakumez soilik osatutako liburu bat kaleratzeak eragindako zeresanak izango lirateke.
|
azken
hamarkadetan izan duen igoera. Aipatutako diru-laguntza horiekin batera, gogora ekar ditzagun azken hamarkadetan sendotuz joan diren hainbat egitasmo.
|
|
|
Harrigarriena, segur aski, euskal literaturaren mundu honetan emakumez soilik osatutako liburu bat kaleratzeak eragindako zeresanak izango lirateke. azken hamarkadetan izan duen igoera. Aipatutako diru-laguntza horiekin batera, gogora ekar ditzagun
|
azken
hamarkadetan sendotuz joan diren hainbat egitasmo. Hala nola, gaztetxoentzat antolatzen den" Urruzuno Literatur Lehiaketa", aurten, 2001ean, 15 urte bete dituena eta urtero 14 urteko gazteek egindako 350 lan jasotzen dituena.
|
|
|
Nire ustez, eskasia horiek (dela monografiei dagokiena, dela literaturaren historiei dagokiena) azken urte hauetan nolabait konponduz joan dira.
|
Azken
hamarkada honetan argitaratu diren zenbait literatur historia begiratu besterik ez dago irizpideak guztiz aldatu direla ikusteko. Hortxe dauzkagu, adibide gisara, historiografiari dagokion atal honetan, Jon Kortazarrek argitara emandako Literatura Vasca Siglo XX (Etor, Donostia, 1990), Euskal literaturaren historia txikia (Erein, Donostia, 1997) eta Euskal Literatura XX. mendean (Prames, Zaragoza, 2000); J.B. Orpustanen Précis d" histoire littéraire basque() (Izpegi, Baigorri, 1996); Xabier Etxanizen Euskal haur eta gazte literaturaren historia (Pamiela, Iruñea, 1998); Patri Urkizuren Historia del teatro vasco (Orain, Donostia, 1996) eta berak zuzendutako Historia de la Literatura Vasca (UNED, Madril, 2000); Iñaki Aldekoak apailatutako Mendebaldea eta narraziogintza (Erein, Donostia, 1998) eta euskal poesia modernoaren bilakaera aztertzen duen egile beraren Antología de la Poesía Vasca (Visor, Madril, 1993).
|
|
|
Horiez gain, bistakoa da
|
azken
hamarkadetan argitara eman diren doktorego tesiek euskal literatur kritikari eman dioten bultzada. Gasteizen, Deustun, Donostian, Bordelen, Baionan edo Pauen sortzen joan diren sailetan, metodologia eta irizpide kritiko zorrotzera egokituz joan da euskal literaturaren ikerketa.
|
|
|
Ezbairik gabe, euskal literaturazaleari ezagunak zaizkion kontuak dira guztiok, ezagunak zaizkion moduan euskal eleberriaren sorrera berantiarrak gurean izan zituen arrazoi sozio historikoak. Horretaz hitz egiten da liburu honetan baina, batez ere, hitz egiten da euskal eleberrigintzak
|
azken
hamarkadetan izan duen sendotze eta ugaltze harrigarriaz. Kantitatez ez ezik, kalitatez ere azken hiru hamarkadak izan baitira euskal eleberria fikziozko mundu iradokitzailez jantzi dutenak.
|
|
|
|
Azken
hamarkada honetan diseinugile berriak estetika minimalistaren alde agertu dira: beltza, zuria eta, batez ere, soiltasuna.
|
|
|
Arazoa Europa mailakoa da, ez lokala, eta ondorioak sakonak eta garrantzitsuak dira,
|
azken
hamarkadetan ez baita tamaina honetako elikadura arloko segurtasun arazorik izan.
|
|
|
Bata zuri eta aurpegi atseginarekin, 53 urteko leondar honek egin ahala guztiak egin zituen hainbat hilabete kritikotan zehar
|
azken
hamarkadetan Europan izandako elikadura krisirik handienari buruzko zalantzak argitu eta kezkak uxatzen.
|
|
|
|
Azken
hamarkadan tabakoak eragindako heriotza kopuruak gora egin du gure herrialdean, 1987tik 1997ra bitartean %38tik %36ra jaitsi arren.
|
|
|
Dentsitateari doakionez, bi probintziek ezaugarri bertsua dute: Nafarroa Behereak 20,2 biztanle ditu kilometro karratu bakoitzeko eta Zuberoak 19 Zuberoak2 biztanle galdu ditu kilometro karratuko
|
azken
hamarkada honetan eta NafarroaBehereak 1 Desoreka handia da 657,2 biztanle km2 ko biltzen dituen Lapurdikokostaldearekin.
|
|
|
lehen sektorearen pisuaren galera etengabea bizi izan dute. Horrekin bat, hasierako industria indartzearen ondoren, bere geldiunea eta, hainbatetan, desindustrializazioa ere ezagutu izan da
|
azken
hamarkadetan. Azkenik, hirugarren sektoreko zerbitzu jarduerek aparteko goraldia izan dute berriki.
|
|
|
|
Azken
hamarkadetan, berrikuntzaren eredu lineala albo batera utzirik, berrikuntzaren eredu berria izan da eztabaidagai,, berrikuntza sistema?, zeinen esparrua nazioa, erregioa edo sektorea izan baitaiteke. Literaturan garaturiko berrikuntza sistemaren kontzeptua ez da bakarra; dena den, adituen ustez, onartuena Lundvall ena (1992) da.
|
|
|
|
Azken
hamarkadetan, beraz, sektorearen pisuaren jaitsiera gertatu da, etahorrekin batera, nekazarien zahartze prozesu bat gertatzen ari da. Horrez gain, luregokienak industriak eta eraikuntzak eskuratzen dituztela salatzen du sektore horretako sindikatua den EHNEk, eta laborarientzat geratzen direnak «eskasak eta aldapan daudenak izan ohi direla» dio.
|
|
|
Horrez gain,
|
azken
hamarkadaren beheranzko joera nabarmena da sektoreosoan; izan ere, datuak ikusirik, azken hamarkadan itsasontzien kopuruaren jaitsiera zein lanpostuen galera nabariak izan dira, ia ia erdira eroriz.
|
|
|
Horrez gain, azken hamarkadaren beheranzko joera nabarmena da sektoreosoan; izan ere, datuak ikusirik,
|
azken
hamarkadan itsasontzien kopuruaren jaitsiera zein lanpostuen galera nabariak izan dira, ia ia erdira eroriz.
|
|
|
Ekonomiaosoan, lehen sektorea da barne eskariaren estaldura tasa txikiena duena; hain zuzen, 1995ean %38raino heltzen zen soilik. Estaldura tasa horren bilakaera gero etatxikiagoa izan da
|
azken
hamarkadetan, eta bereziki arrantza azpisektorean kanpo baliabideen menpekotasuna gero eta nabariagoa da.
|
|
|
Eta aldagai horren arabera, hurrengo irudian ikus daitekeenez (7.1 irudia), Hego Euskal Herrian lehen sektorearen pisua, euro konstantetan neurtuta (inflazioaren eragina baztertzeko)? ez da
|
azken
hamarkadetan 601milioi eurotik gora igo; eta gorabeherak izan baditu ere, 90eko hamarkadan jaitsierarako joera nabaria izan du.
|
|
|
Hurrengo grafikoan (7.2 irudia) argi ikusten da ezen sektore guztiak bateraekoitziriko Balio Erantsi Gordinarekin alderatuz gero, lehen sektorearen BEGarengarrantzia nabarmen jaitsi dela
|
azken
hamarkadetan lau herrialdeetan, nahiz etaNafarroan oraindik ere %5 ingurukoa den.
|
|
|
Nekazaritzako azpisektoreen ikuspegitik,
|
azken
hamarkadetan ekoizpenarenespezializazioak aldaketak ezagutu ditu, hurrengo taulak erakusten duen bezala (7.1 taula). 90eko hamarkadaren erdialdera arte, abeltzaintza izan da azpisektorenagusia, baina handik aurrera, garrantzia galtzen joan da, eta basogintzarengarapenarekin batera nekazaritzaren ekoizpenak bere pisu erlatiboa mantendu du, 1998an ekoizpen guztiaren %43 izanik.
|
|
|
Heziketa:
|
azken
hamarkadetan gauzatu den iraultza mikroelektronikoakteknologia berriak sortu ditu, eta horiek jarduera ekonomikoetan baliatzeko, ezinbestekoa da enpresako hainbat alde birregokitzea,, kapital ukiezina, birbaliotu eta areagotzeko: lanaren antolaketa, motibazioa, komunikazioa, langileen kualifikazio edo gaitasuna eta, oro har, langileen ekimenarekin, sormenarekin eta berrikuntzak egiteko ahalmenarekin loturiko aldagai, ukiezinak?.
|