|
2000
|
|
|
Ez da hutsetik sortu beharreko zerbait ordea.
|
Azken
mende bietan behinik behin uzta oparoa izan du mendebaleko euskarak paperetan. Inon arautu barik baina hautapen erdi natural baten bidez, Mogelek eta Añibarrok idatzitako ereduetan badirudi bigarrenarenetik hurbilago dagoena nagusitu dela.
|
|
|
Lanari amaiera emateko herritarrengandik asotako testigantzak bildu dituzte,
|
azken
mendean euskarak izan dituen gorabeheren erakusgarri
|
|
|
Actuar culturalmente, para que esta línea se ensanche, debe ser la escogida como relativamente más eficaz?. Baina,
|
azken
mendeotako politika ikusirik eta Konstituzioa aldatu ezik, arriskuak hor daude, makiavelokeriaz baliatzen badira. Dena dela, horretarako biderik aukerakoena, gurasoei aukera ematea dela deritzat, eskola libreetan jarraitu nahi dutenei horretan utziaz.
|
|
|
Horretarako nortasunareneraikitze prozesuak baino, nortasunaren adierazle diren elementu zenbait hartukoditut kontuan, batik bat, agiri ofizialak eta haien inguruan sortutako eztabaidak etaproposamenak. Gai honetarako, Euskal Herria ikerketa eremu ezin hobea dugu; batetik, gaur egun ezagutzen dugun egoera politiko eta administratiboa dela medio, biestatu egituratan banatua izateagatik, estatu bakoitzaren antzekotasun eta ñabardurak azaleratzen direlako; eta bestetik,
|
azken
mende luze honetan zehar gauzatzen ariden euskal naziogintzak adibide interesgarriak gorpuztu dituelako. Hiru izango dira, beraz, lan honen ardatz nagusiak:
|
|
|
Gure etxearen historia ez zen, halarik ere,
|
azken
mende eta erdi hartan, nehor harrotzeko modukoa, zeren, nola gure arbasoak, Nafarroako erresuma izutu eta ikararazi zutèn ondikozko gerla haietan, galtzaileetarik izan baitziren —agramondarrak, beraz—, hala, hamaika umiliazio eta erreprasalia jasan behar izan zuten, zeinetarik adierazgarrienetarikoa izan baitzen harresiak deuseztu eta desegin zizkietela eta jauregiaren bi muturretan ze...
|
|
2001
|
|
|
Emile Larre 1926an sortu zen Baigorri Bastidan, eta hain zuzen, bere bizitzaren gorabeheren bitartez
|
azken
mendearen hiru laurdenetan Euskal Herriak ezagutu dituen aldaketak kontatzen ditu, Auspoa argitaletxeak kaleraturiko" Ene artzain etxola" liburuan. Nafarroa Behereko hizkuntza jator eta jantzian, haur zenean eskolara egindako joan etorriak, orduko jolasak, etxean egin beharreko lanak eta abar azaltzen ditu.
|
|
|
Faktore horiek guztiek lotura zuzena dute gizakia Lurrean egotearekin, baina
|
azken
mendean gizakiaren beste jarduera bat gehitu zaio, oso suntsitzailea:
|
|
|
denboraldi ikaragarriak aurreko belaunaldien oroimen kolektiboan daude, iraganeko ezaugarri gisa:
|
azken
mende erdian Europan elur kopurua %20an jaitsi dela kalkulatzen dute.
|
|
|
|
Azken
mendean itsas maila 20 eta 30 zentimetro artean igo da.
|
|
|
|
Azken
mendean, gehigarrien laguntza behar izan duten teknologia berriak ezarri dira, bereziki kontserbatzaileena. Elikagaiekiko proportzio txikitan gehituta, balio bizitza luzatzen duten substantziak dira.
|
|
|
Historia zergatik? Galbahe pertsonalez osatua egon arren, Jostorratza eta hariak, Historiaurretik abiaturik, batez ere
|
azken
mendeari  ematen diolako bira.
|
|
|
Bide aldatzerik larriena, halere,
|
azken
mende mugak ekarri ziguna dugu noski, bai hizkuntzaren axalean eta bai gaiaren mamian. Luzaroan oinkatu ditugu, atzera behin ere begiratu gabe, orduan ireki ziren galtzada zabalak eta ez zitzaigun iruditzen ere beste biderik hauta zitekeenik.
|
|
|
|
Azken
mende mugako arazoak ere ez daude aski zuzen kontatuak, ezjakinaren poderioz, noski: " Arana Goirirekin bizkaitar literaturaren garaipena dator, hark fundaturiko alderdi politikoaren eta aldizkarien bitartez Euskal Herri osotik zabaldu zena.
|
|
|
Dakigunez,
|
azken
mendeotan euskal eremua euskalkitan banatua zelarik, euskara ez da hizkuntza bakarra izan. Askoren ustez lurralde honen itxura duela ehun urte pasatuxe Bonaparte Printzeak bitara eskaini zigun maparena bera da.
|
|
|
izkribuetan bigarren mailakoa da, honengatik izen bereziak berak ere pasarte bakanetan ageri dira gehienetan, edota areago oraindik, erromantze moldez ematen dira, honelakorik baldin bada, eta ez euskaraz. Historialariarentzako gaitz erdi, zenbait auzitan aipamenak hitzez hitz ematea axola handikoa zela-eta, perpaus batzuk euskaraz ematen dira;
|
azken
mende erdi honetan hasi zaizkigu honelakoak biltzen eta argitaratzen. Hau dela eta, are Inkisizioaren prozedurak gorrotatzen ditugunok ere, haren ardura eta zehaztasunari eskerrak eman beharrean gara oraingo honetan.
|
|
|
Azken aldi honetan,
|
azken
mende eta urteetan, jakitez (asmoz ez dakit) egin ditugun aurrerapenak hartzen baditut ahotan ez diot inori deus irakatsiko: zaharrak izango ditugu berri.
|
|
|
|
Azken
mendeak, aurkikuntzaeta berrikuntza uzta ederra ekarri du. Hala eta guztiz ere, hurrengo mendeetan oraindik aurrerapen aberatsagoak lortuko dira.
|
|
|
Behin eta berriro agertzen da mahai gainean, ustekabean askotan, artearen mugaren auzia. Eta behin eta berriro argi gelditzen den gauza bakarra, muga hori zehaztea oso kontu zaila dela,
|
azken
mendeetan lortu ez dena, eta gaur egun, norberak erreakzionario edo kontserbadore etiketak bizkarrean itsatsita ikusi nahi ez baditu behintzat, auzia albo batean utzi eta ezikusia rena egitea hobe dela. Zaila da, ordea, kasu honetan, begiak itxi eta artearen kontzeptu zabalenekin bat egitea.
|
|
2002
|
|
|
Orotariko Euskal Hiztegia egiteko ere corpus bat osatu beharra zegoen, euskal literaturako testuez osatua. Era berean, hiztegi batuari bultzada emateko mendeetan zehar ez ezik,
|
azken
mendean nolako euskara erabili den jakin beharra dago". Beraz, batez ere, Euskaltzaindiaren lanean pentsatuz egin da corpusa, baina hizkuntzalarientzat, hiztegigintzan, itzulpengintzan eta gramatikagintzan dabilenarentzat, nahiz ikerlarientzat aproposa da.
|
|
|
" Pirinioetako ibilbide naturalistikoa" du izena, UEUko Natur Zientziak saileko kideak diren Estibaliz Sarrionaindia eta Arturo Elosegi dira arduradunak eta gehienez 13 pertsonez osaturiko talde batek egin ahal izango du, uztailaren 15etik 21era. Natur Zientzietan
|
azken
mendean ikaragarrizko aurrerapena gertatu da, batez ere biologia molekularra bezalako esparruetan. Beste zenbait esparru, berriz, indarra galtzen joan da eta egun naturalista izena merezi duten pertsona gutxi aurki ditzakegu.
|
|
|
Euskara batua eta euskalkien erabileraren auzian muturreko jarrerak dira biak. Orioko herritarrek,
|
azken
mendeetan behintzat, esan duten" sinesten det" alde batera utzita, elizan hitzak gogorarazteko jarri duten pantailaren bidez herritarrei" sinesten dut" esanaraztea ez da egokia. Eta Atutxa jaunak, berriz, jakin behar luke euskal legebiltzarburu den aldetik, ETBrentzat ari denean, hau da Euskal Herri osorako," dot" baino" dut" egokiagoa dela.
|
|
|
Agian gaur gehiago apreziatzen da holako adierazpen bat. Baina zoritxarra iritsi zitzaion berriro herri honi,
|
azken
mendeotako bere hiru zoritxarretako bat. Lehen aukera galdua 1839an gertatu zen, foruak kendu zizkigutenean:
|
|
|
Arean bere, ehuneko larogetamarreko eduan edo, abadeak eta fraileak izan dira, eleiz gizonak,
|
azken
mendeotan. Eta XX garren mende honexen erdiraiño be.
|
|
|
Ekintza horreen bitartez, lurralde baserritarra ta itsas zalea zana,
|
azken
mende bietan industri zoli ta jarraikoaren ondorioz, gauzak ugaritzera bultzatua izan dala.
|
|
|
orain hamar urte, bizkaieraz ziharduenak 11 lagunetik 4 ziran. Gomutatu dagigun Deba, Elgoibar, Eibar, Plaentxi, Bergara, Oñati eta Arrasate inguruak, eta Arabako Aremaio be, izatez
|
azken
mendeetan, bizkai euskalkikoak dirala.
|
|
|
Eta ausaz, dantzarako ta kanturako poesia asmatu eban arren, horrezaz ganera, arimako ta gorputzeko jitak, bultzadak eta preminak azaldu beharrez, gizonak ipuina, istorioa, kontakizuna, aselea gauzatu zituan. Eta
|
azken
mende honeetan nobelea, guk elebarria deritxagun indartu dau eta ugaltzen dau. Euskaldunok guztiz beran* Idatz & Mintz, 15, 1987 du heldu gara nobelagintza arlo honetara.
|
|
|
Horren bitartez, herrialdeetako ekonomia egituretanizandako aldaketen norakoa eta nolakoa azaltzen da. Laburbilduz,
|
azken
mendean, lekuan lekuko erritmoekin, mendebaldeko herrialde gehienek. Euskal Herriabarne, lehen sektorearen pisuaren galera etengabea bizi izan dute.
|
|
|
Hain zuzen, nazioarteko merkataritza harremana ekonomia eremu diferenteen arteko lotura ekonomiko bistakoenaeta antzinakoena da.
|
Azken
mendean, gerrarteko sasoiaren salbuespenarekin, nazioarteko merkataritzak nabarmen egin du gora. Merkataritzaren liberalizazioak izanohi duen predikamendua dela medio eta II. Mundu Gerraren ostean GATT hitzarmena lagun, nazioarteko merkatuak gero eta indar handiagoa irabaziz joan dira.
|
|
|
Bestetik, euskal ekonomia nazio ekonomia ez den aldetik, kanpo kontzeptuaren esangura ez da horren argia. HegoEuskal Herriko merkatua Estatu Espainiarra izan da
|
azken
mendean eta kanpo merkatutzat Estatu horretatik at daudenak hartzen dira, eta ez Hego EuskalHerriko ekonomiatik kanpo geratzen direnak, zuzenago dirudien bezala. Hemengoazterketaren irizpidea ohiko bideari eustea da, arrazoi metodologikoak medio, betiere, euskal ekonomiak gaur egun duen berezko merkatu esparrua EstatuEspainiarrekoa izan ordez Europako Batasuneko merkatu bateratua dela ahazteke.
|
|
|
|
Azken
mendean aldaketa garrantzitsua gertatu da euskarazko ikerketarenmunduan, ezer ez izatetik zerbait izatera igaro baita. Izan ere, XX. mendearenerdira arte zientzialariei ez zitzaien burutik pasatzen euskaraz ikertzea, nahiz etaeuskara bera, euskaldunak edo Euskal Herria ikertu.
|
|
|
|
Azken
mendean, ekonomialari gehienentzat Fisika izan da beren lanetarakoerreferentzia nagusia. Fisikaren metodologiak liluratu egin zituen lehenengo ekonomialariak.
|
|
|
|
Azken
mendeotan, herri eta gizarte guztietan, unibertsitatea ardatznagusia izan da, bai zientzia eta kulturaren garapenean, bai tokiantokiko arazoak ikertzerakoan. Komunikazio honen xedea garbia daoso:
|
|
|
|
Azken
mendeotan, herri eta gizarte guztietan, unibertsitatea ardatznagusia izan da, bai zientzia eta kulturaren garapenean, bai tokiantokiko arazoak ikertzerakoan. Komunikazio honen xedea garbia daoso:
|
|
|
mantelinaren inguruan duela urte batzuk eman zen eztabaida (denborarekin beste estatuetara ere zabalduko dena). 43
|
Azken
mendeetan estatu nazioaren eraikuntza posible egin duen asimilazioaren eredua zalantzan jartzen duen kasu oro aipa liteke. Goian aipatutako adibideek, nahita, Frantzia zuten erreferentziatzat, egitate politiko unibertsalista batean oinarritu eta gizarte hitzarmenari lehentasuna emanez, estatuak armada eta eskolaren bidez hiritarra sortzen duen mendeetako politika asimilazionistak gaur egun ez duela bideragarritasun erreala frogatzeko balio baitezakete.
|
|
|
Teoriak teoria, hedabideen teoria arau-emaileei gagozkiela, hiru formulak funtzionatu izan dute nagusik
|
azken
mendean, J. H. Altschull ikertzaleak bere lan klasifikatzaileetan argitu digunaren arabera:
|
|
|
Horren arabera, norbaitek mendebaldean zisterna bat erabiltzen duen bakoitzean, hirugarren munduko pertsona batek egun oso batean edateko, janaria prestatzeko, garbitzeko eta garbitzeko kontsumitzen duen ur bera erabiltzen du. “Likido preziatuaren kontsumoak bikoiztu egin du
|
azken
mendean biztanleriaren hazkunde erritmoa, nahiz eta munduan zenbait leku dauden, hala nola Ekialde Ertaina, Afrikako iparraldea eta Asiako hego ekialdea, ur eskasia kronikoa dutenak”, azaldu zuen Frechettek. NBEk gogorarazi du edateko ura ondasun urria dela; izan ere, nahiz eta Lurraren azala urez estalita egon, %2, 5 baino ez da ur geza, eta %70 kasko polarretan dago.
|
|
|
|
Azken
mendeotan, Islamaren jatorrizko garbitasuneranzko —Profetak eratutako eta lehen garaietan praktikatutako garbitasuneranzko— itzulera predikatzen duten mugimenduak ugaritu dira. Joera hausalafijaizendatuizan da eta horri lotzen zaizkio islamista deitzen diren mugimenduak.
|
|
|
Gizarte moderno eta mendebaldarraren erronkak jarrera politiko askotarikoak eragin ditu
|
azken
mendean zehar. Horietatik gehienak oraindik ere indarrean daude, eta herrialde musulmanetan —bereziki arabiar herrialdeetan— politika egiten duten sektore nagusiak taxutzen dituzte.
|
|
|
|
Azken
mendeetako kolonialismoak eta azken hamarkadetako palestinar arazoak makalaldi egoera larrian kokatu dute zibilizazio musulmana.
|
|
|
Mendebaldea
|
azken
mende laurdenean, batez ere bi abagunetan: 79ko Irango iraultzan eta 91ko Aljeriako krisian.
|
|
|
Ixiar Rozasek ezin izango zuen horrelako libururik egin Arantza Urretabizkaiak bidea zabaldu izan ez balu. Gauza batzuk idatzi behar ziren aurretik, oinarrizko gaiak, estetikak, ardurak, bestelako gauzak egin ahal izateko geroago.
|
Azken
mende hauetan gaztelaniaz idatzi den guztia idatzi ahal izateko, norbaitek idatzi behar zuen El Quijotelehenik, eta idazle bati, Cervantesi, egokitu zitzaion lan hura.
|
|
2003
|
|
|
hala nola, abertzaletasunak Iparraldean bere berezkotasuna daukala, Frantzia ez dela Espainia. Gure
|
azken
mendeetako historia ezberdina da, Hegoaldeko eta Iparraldeko mentalitateak ez dira berak. Hemen abertzaleak gutxiengo bat gara, hegoaldean gehiengoa.
|
|
|
Dena den, biak batean eta elkar indartuz agertu baldin bazaizkigu boterea eta bortxa gure
|
azken
mendean, ez genituzke halere nehoiz biak nahasi behar, zeren boterea baita gobernu edozeinen osagai nagusia; bortxa, aldiz, haren tresna edo lanabesa baizik ez.
|
|
|
Horietako 18 Nazio Batuen Ingurumen Programaren (NBIP) behaketapean daude, arazo handiko eremutzat hartzen baitira, hala nola Ganges ibaiaren ingurua edo Mekong ibaiaren arroa. Japonian egiten den Uraren Mundu Foroan bildutako adituek adierazi dutenez,
|
azken
mendeetan mugaz gaindiko ia 3.000 itun eta akordio sinatu dira 100 ibai arro batera garatzeko. Munduan zehar hedatzen diren 263 arroek planetaren azaleraren erdia eta edateko uraren %60 hartzen dute, eta bertan bizi da munduko populazioaren %40 Ura gero eta gehiago ustiatzen den baliabidea den arren, adituek adierazi dute nazioarteko gatazken arrazoia ez dela ez haien urritasuna ez munduko superpopulazioa, baizik eta herrialde batek ibai bat ustiatzeko alde bakarreko ahalegina egitea, urak partekatzen dituzten beste nazio batzuen interesak babesten dituzten trataturik ez dagoelako.
|
|
|
Arrantzako industria arteen erabilera intentsiboaren ondorioz, arrain handien populazioak (halibut, marlin, ezpata arraina, marra, bakailaoa edo atuna) kolapsutik oso gertu daude. Naturen argitaratu berri den azterlan baten emaitzen arabera,
|
azken
mende erdian banku handiak %90 murriztu dira. Arrantzan eta ingurumenean eragin handia duela ohartarazi dute zientzialariek.
|
|
|
Ikerketaren arabera, azterlanean aintzat hartutako espezie askoren batez besteko tamaina iraganean lortzen zutenaren bosten eta erdiaren artean dago. Myersek eta Wormek diotenez, hiru metroko luzera duten ezpata arrainak edo atunak ez dira hain ugariak izan
|
azken
mende erdian. Ondorioak arrain handien populazioak berreskuratzeko gaitasunera ere zabaltzen dira.
|
|
|
Diamondek, halaber, esaten du gaur egungo diabetes prebalentzia hori belaunaldi batean edo bitan murriztuko dela, «hautespen naturalak gene horien eramaileak ezabatutakoan». Europan, diabetikoen proportzio txikiena
|
azken
mendeetan biztanleek goseteen aurrean duten esposizio urriagatik azalduko litzateke. Beraz, gaur egun Naururi eragiten dion diabetes epidemia «oso ondo gerta zitekeen europarren artean medikuntza modernoa agertu baino zenbait mende lehenago».
|
|
|
Lege arrotzaren izenean, nortasunaren eta lekuan lekuko jabegoa oldartu gabe eskuetarik eskapatzera utzi izana? Estatuak bi
|
azken
mendeetan bihurtu diren ogroek gure lurrak irenstea. Hizkuntzaren desagertzea?
|
|
|
Aurreko mendeetatik zetorren tradizio apologetikoa berrindartu besterik ez zuten egin behar, eta egin ere, neurri handian euskaraz egin zuten. Erraz ikus daiteke Elizaren ekintzak
|
azken
mendeetan halako arrakasta izan badu Euskal Herrian, besteak beste, beren ideiak hedatzeko euskara erabili duelako izan dela. Hori egin duen bakarra izan da, euskal ilustratuak eta foruen eta euskara beraren apologista gehienak erdaraz aritu izan baitira.
|
|
|
Orain hogei bat urte Katalunian bizi izandako garai gozoa guk bizi dugu orain. Alde batetik, Pentsamendua ren Klasikoak euskaratzeko egin den esfortzu handiakfruituak eman ditu dagoeneko, eta 70 titulu sortu ditu, filosofian, ekonomian eta zientzian mendebaldeak
|
azken
mendeetan sortu duen pentsamendua euskaraz eskainiz. Bilibu rukitan bildurik dauden hitzaurre guztiak irakurtzeabaino ez dago lanaren mamia eta kalitatea haztatzeko.
|
|
2004
|
|
|
Antxon Mendizabalen begi zolia ez genuke ikusmira kamutsa, nik uste, izenaren erauzpen horrek mundu zabalean dituen erro eta ondorio luze sakonak ezagutzeko. Diruenez, Mendebaldeko zibilizazioaren aurrerapenak eta demokraziak osin beltza bere erraietan atxikirik darama
|
azken
mende luzeotan. Bestalde, izen lapurreta honek itzal handiko eta ohore ez txikiagoko ebasleak ditu gainera eragileen artean, bai gure inguruko bi Nazio estatuen6 artean eta bai hemendik landa.
|
|
|
Haatik, mintzagai dugun auzia ere giza bizitzaren baldintza izan arren, ez da inolako aldarri zorrotzik egiten giza bizitzari euskal bizi tasunen dimentsioa desegiten zaionean. Etnozidioak eragindako heriotza mota hau, halere, euskaldunaren
|
azken
mendeotako historia bera da, horrela esateak gogorra badirudi ere. Zorrotzagoak izan genukeela ematen du, hori eta horrenbestez, gai honetan ere, handik eta hemendik, goitik eta behetik, non nahitik, etikaren eta moralaren predikuak nazkatzeraino atergabe egiten zaizkigun honetan.
|
|
|
Euskal arazoaren luze zabala behar bezain zorrotz hautemateko
|
azken
mendeotan mundu zabalean gertatu den genozidio katea ezagutu behar genukeela dirudi.145 Arazo hau bakarka ikertzeak ez digu argirik ekarriko, berezkoa duen testuinguru zabalaren ulergarritasun argigarriari ateak ixten dizkiogulako. Argibide guztiak ere urri izango ditugu, horratik.
|
|
|
Hizkuntzen
|
azken
mendeotako izaria eta zilegitasuna modu zurrun horretan kateaturik baldin badago, euskara ez da salbuespena. Eta euskararen egoerari beste ezein hizkuntzari eskatzen ez zaion izaera neutrala eskatzea, elebitasunari muzin eginik, erdararen elebakartasunari men egitea besterik ez da, hori guztia zuritzeko argudiorik zoliena erabilita ere.
|
|
|
Estaturik gabeko hizkuntza eta identitateen atarramentua, nolabait ere, Nazio estatuaren eskutik oratutakoa izango da, aldez aurretik determinatuta bailegoen. Ez dago, izan ere, beste aukerarik
|
azken
mendeotako historiak ezarri dituen baldintza mugen barrutian.
|
|
|
Baina hori ere gauzak gehiegi sinpletzea da. Hori ere egon dela, batez ere
|
azken
mendeotan, ez dugu ukatzen. Baina, bai lehen eta bai gero ere, Bizi eta Heriok beren jokoa aski libreki egin dutela dirudi.
|
|
|
Hizkuntzen eta kulturen berezko ekologia onetsi ordez, elebitasunaren eta aniztasunaren aldeko marrua besterik ez da entzuten bazterretan, pluraltasun horren arrazoiak berezko gizarte bilakaeraren historiari jarraituko balio bezala. Handia da gero, berezko herrien ukapen hutsa diren diskurtsoen aldetik,
|
azken
mendeotako hizkuntza eta kulturen historia naturaltzat jotze hori! Berezko hizkuntza eta kulturen ekologiarik ez dagoela dioten horiek beroriek modu inplizituan, de facto, etnozidioaren eta genozidioaren eragile izan den mundu ordena jakin hau naturaltzat hartzen dute.
|
|
|
Europara begira, bidegurutze berri batean gaudelakoan edo, eleaniztasunaren gaia testuinguru zabal horretan planteatu nahi digu J. Iñaki Etxezarretak.
|
Azken
mendeotako Estatu logika zekenari gain hartzeko itxaropenez, ziurrenik: –Euskalgintzak euskara ardaztzat duen eleaniztasunean dauka lagunik onena, europar testuinguruan indartsua, nazionalismo espainolaren argudiorako jasangaitza, eta euskal gizartearen etorkizunerako giltzarri litzatekeena?. 691
|
|
|
Baldintza objektiboak, erakunde eta egitura sozio-politikoen ezaugarriak zeharo dira espainolak edo frantsesak. Egungo Euskal Herriaren oinarri objektibo nagusi guztiak
|
azken
mendeotako prozesu historikoan finkatutako nazio eta gizarte egitura eta erakundeak dira. Beraz, ez dira axaleko ordezkapen nazionalaren agerpenak, iceberg sakon baten mugimenduan zizelkatutako gizarte antolamendua da.
|
|
|
Hezkuntza proiektuaren esanahi politiko eta nazional sakona
|
azken
mendeotako daturik nabarmenena izan da Nazio estatuaren aldetik. Hori ez da izan alderdi politiko jakin baten aukera politikoaren kontua, Estatu aparatu guztien jakinaren gaineko jarduera planifikatua baizik.
|
|
|
a) Errenazimentua(), b) Larramendirena XVIII. mendean (1880 urtea arte), eta e) XIX. mendekoa.
|
Azken
mende honen bukaerako testuinguru historiko honetan kokatzen du egileak, hain zuzen, Ara naren ekarpena. Garai honetan lekuko euskalariak hauen artean Astarloa, Az kue, Kanpion, Arana eta, dira atzerriko hizkuntzalarien bereziki Humboldt, Bonaparte printzea, Vinson, van Eys, Hervás en eta, argitasunak eta ekarpenak jasotzen dituztenak, orduan sortzen baita Europan, buru Humboldt dela, hizkun tzalaritza modemoa.
|
|
|
Hola Euskal Herria egundik definitzen dugula esatean erantsi litzateke zazpi probintziak ez direla betidanikoak, mugak aldakorrak izan dituztela historian zehar, eta posible zela beste muga batzuk izatea egun. Halaber argitu behar da zazpi probintzia horiek ez dutela bloke konpaktu bat osatzen baizik beren arteko harremanak aldakorrak eta asimetrikoak izan direla. Adibidez, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak beren
|
azken
mendeotako ibilbide historikoan beste euskal herrialdeekin baino lotura juridiko politiko handiagoa izan dute, eta antzekoa gertatzen da Lapurdia Nafarroa Behere eta Zuberoaren artean, Nafarroa Garaia bakanago ageri delarik. Dena den kontuz ibili behar da zazpi probintzien inguruko bloke zurrun irudia saihestu guran ez igarotzeko. Baskongada/ Nafarroa/ Iparralde?
|
|
|
Mendebaldean doktrina etiko kristauak izan du predikamendurik handicna. Gurekontzepzio etikoa guztiz dago mora] kristauaz blai eginda, eta
|
azken
mendeetako sckularizazio prozesua ez da eragin horretatik libratzen (ikus Eriijioaren Eilosofta).
|
|
|
Gure aldeko saioak eskubi aldetik egiten ditugu, eta ahultasuna nagusitzen da. Fenomenu hau oso sakona da, eta Euskal Herri’ko marka izan da
|
azken
mende huntan.
|
|
|
Zein dira
|
azken
mendetan itzali diran hizkuntzak. Batto ere ez erresuma hizkuntzetarik.
|
|
|
Au egiztatzen ez naiz emen luzatuko. Foruak galdu, kanpotarrak Euskalerriratu, industria asi, ta alako milla gertakari aundi geiago,
|
azken
mendean gertatu ziran. Eta Euskalerria joan den mendea bukatzean aldatzen eta jatortasuna galtzen asi zela erakustea, ez dut uste gauza zailla denik.
|
|
|
Pertsonalismo kristauak egiten duen moduan, indibidualismoaren aurka, izaera komunitarioa aldarrikatzen zuen, oso jarrera baztertua
|
azken
mendeetako kristau fedean eta bizitzan. Komunikazioaren, irekitzearen eta partekatzearen ideia horiek zeuden" Anaitasuna" proiektuaren baitan:
|
|
2005
|
|
|
\ Kristo aurreko
|
azken
mendeetan, lurraren %70 basoa zen.
|
|
|
Bestalde, Zuberoako biztanleria etengabe gutxitzen eta zahartzen ari da. 1975 urtean 16.247 biztanle ziren, 1982an 15.404, 1990ean 14.377 eta 1999an 13.471
|
Azken
mende honetan 10.000 bizilagun galdu ditu Zuberoak. Bere biztanleria ahularekin, 15 urtez beheitikoen %5ak baizik ez daki euskara.
|
|
|
Jakina, Europako ekialdeko herrialdeen ingurumen, lan, gizarte eta fiskaltzaren gaineko legediak Euskal Herriko edo EBeko beste hainbat zonaldetako legediak baino askoz kaskarragoak dira. Dudarik gabe,
|
azken
mendean zehar ahalegin handiz eraikitako sistema soziala suntsitzeko saiakera da, enpresen lehiakortasuna hobetzeko aitzakian.
|
|
|
Baina nola sortu, asmatu, garatu, gihartu eta indartu da
|
azken
mendeotan euskal historia. Berez ez dago ezer ere, beraz, Euskal Herriko historia, lan tzeko esparrua sortzen doa, gaur egun euskal historia edo Euskal Herriko his
|
|
|
|
Azken
mende erdi honetan anitz gauza aldatu dira Iparraldeko herri ta hirietan, eskoletan eta katiximetan, bainan iduritu zaigu Eskualduna xaharra ren azken zenbakietan, alemanen denboran agertu pasarte horietarik zenbai tek merezi zutela berrirakurketa baten egitea, menturaz gaur beste itxura bat hartu duten baina beti hor dirauten arazo batzuen argitzeko. Post Scriptum:
|
|
|
Horrela izanik, artikulu honetan horren inguruko nire teoria azaltzen ausartuko naiz. Teoria eraikitzeko Alardearen bilakaerari behatu eta horren inguruan
|
azken
mendean prentsan etahainbat agiritan azaldu dena kontuan hartu dut. Irungo kasuari buruz hitz egingodut nagusiki, hauxe baita gehien ezagutzen dudan auzia.
|
|
|
1998an izan ziren historiako tenperaturarik altuenak, eta 2002 eta 2003 izan ziren urterik beroenak, hurrenez hurren. 1998ko tenperaturen igoera
|
azken
mendeetako “El Niño” ren korronte indartsuenetako bati lotuta egon zen —ur beroa Ozeano Bare tropikalaren zati handi batean hedatzen denean—, eta horrelako beste fenomeno bat, ahulagoa baina 2002an eta 2003an ohiz kanpoko tenperatura maximo globaletan eragin zuen, esan zuen NASAk. Tenperaturak igotzen dituen beste fenomeno bat da Lurraren azalak espaziora islatzen den energia baino gehiago xurgatzen duela eguzkitik.
|
|
|
Bestalde, Waleed Abdalatik, NASAren espazio hegaldien Goddard Zentroko Criofera Programaren (elurrez edo izotzez estalitako eskualdeak) arduradunak, uste du 100 milioi pertsona baino gehiago bizi direla Mississippiko deltatik hasi eta Maldivak uharteetaraino, eta itsasoaren inguruko kosta eremu askotan.
|
Azken
mende erdian, itsas maila urtean 1,8 zentimetro hazi da, gutxi gorabehera, baina azken 12 urteetan erritmo hori hiru zentimetro da urteko. Horrek esan nahi du azken 50 urteetako batez besteko erritmoa baino %50 handiagoa dela.
|
|
|
Klaus Toepfer Ingurumenerako NBEko Programaren zuzendari exekutiboak azaldu duenez, “pobreziaren bideari buelta emateko” unea iritsi da, naturaren ahalmen izugarria erabiliz.
|
Azken
mende erdian bezala ingurumenaren degradazioarekin jarraituz gero, ez da inoiz erabili ahal izango pobreei biziraupenaz haraindi bultzada emango dien garapen ekonomikorako, txostenean esaten da. Egoera onean dagoen ingurumenak nutrizio eta osasun hobea ematen die familiei, bai eta aberastasuna metatzen hasteko aukerak ere.
|
|
|
1950az geroztik, pertsonako labore eremua erdira jaitsi da. Labore lurren mundu mailako produktibitateak
|
azken
mende erdian zehar izugarri gora egin duela egia bada ere, azken hamarkadan ikusten ari da lur hauen produktibitateak, mundu mailan, ez duela hainbesteko gorakadarik izan.
|
|
|
|
Azken
mende erdi honetan zehar munduak hartu duen astinduak, bata bestearen atzetik etorri dira eta gerrak, ingurumenari loturiko krisiak, goseteak eta era guztietako mehatxuak, ageri agerian laga du itxaropenik eza, are gehiago, etorkizun horren berorren ere absentzia bera.
|
|
2006
|
|
|
Bilbon bada pasarte bitxi eta harrigarri bat honen inguruan. Erdi Aroko
|
azken
mendean bandoen arteko borrokak ohikoak ziren Bilboko hirian, Gaztelako Erregeak Alfonso Fernandez de Leon Bilboko alkate jarri zuen arte, hark egin zituen bakeak. Zurbaran eta Legizamondarren arteko borroka batzuen ondorioz Santxo Lopez Markinakoa eta Otxoa Landaburukoa heriotzara kondenatu zituzten 1419an.
|
|
|
Gizakiak, ustez, 140.000 konposatu kimiko desberdin sortu ditu
|
azken
mende eta erdian. Horietatik, 30.000 inguru erregistratuta daude.
|
|
|
50 urteotan asko aldatu dira gauzak Urdaibai inguru honetan. Besteak beste,
|
azken
mende erdigunean sortu zen ontziolak egun itsasontzi handiagoak eraikitzen ditu eta, beraz, Muruetatik itsasoraino doan ubidea sakontzeko dragatuak egin izan ditu. Bestalde, aisiarako edota kirolerako ekai bihurtu dira olatuak Mundakako talaiaren aurrean.
|
|
|
Goian esan bezala,
|
azken
mendeetan garatutako Astronomiak ez du zerikusirik aurrekoarekin. Fisikan aurrerakuntza nabarmenak gertatu diren heinean, horietako batzuk Astronomian aplikatu ahal izan dira zuzenean.
|
|
|
Otso iberikoa da Iberiar Penintsulan dagoen otso subespezie bakarra, eta, atzeraka ez badabil ere,
|
azken
mendeetan nabarmen gutxitu dira otso horien kopurua eta banaketa eremua, batez ere gizakiaren jazarpenaren, habitataren aldaketaren eta harrapakinak murriztearen ondorioz. Duela bi mende, otsoa Europako herrialde guztietan zegoen, Erresuma Batuan izan ezik.
|
|
|
Espezie hori desagertzeko arriskuan dago, lanean esaten denez. Orangutanen populazioa
|
azken
mendean murriztu da. Zehazki, azken hamarkadetan gertatu da, eskualde horretako deforestazioa bizkortu zenean, Cardiffeko Unibertsitateko (Erresuma Batua) zoologoek egindako txostenaren arabera.
|
|
|
Adituak beldur dira izurria kontinentearen hego ekialderantz zabaltzen jarraituko ote duen.' Normalean, intsektu horien populazioa handitu egiten da udan, eta populazioaren %95 neguan hiltzen da 20 gradu zentigradutik beherako tenperaturen ondorioz. Hala ere,
|
azken
mendean, berotze globalak neguko batez besteko tenperatura 2,2tik 2,6ra igo du probintziaren barruan”, adierazi du Jim Snetsinger Columbia Britainiarreko baso zerbitzuko arduradunak. Dendroktonusa zuhaitzaren azalaren azpian sartu eta erauzi egiten da.
|
|
|
Ikerketa baten arabera, ozeanoetako arrain bolumena %90 baino gehiago murriztu da
|
azken
mendean
|
|
|
“Science” aldizkariaren azken zenbakian argitaratutako azterlan baten arabera, ozeanoetako arrainen bolumena %90 baino gehiago murriztu da
|
azken
mendean, eta babestutako itsas biodibertsitatearen ehunekoa guztizkoaren %0, 1 baino txikiagoa da. Kopuru hori ez dator bat Lurreko biodibertsitatearen babes mailarekin, %10 inguruko tasekin, Carlos Duarte Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Goreneko irakasleak (CSIC) azaldu zuenez.
|
|
|
Ezin da gehiegi luzatu itsas biodibertsitateari buruzko ikerketa bultzatzeko beharra, izan ere, “mehatxuak dagoeneko nabariak dira” ohartarazi zuen Duartek, eta horren adibide izan zen “ozeanoen gehiegizko ustiapena gehiegizko arrantzaren ondorioz”. Horren ondorioz, populazio kopurua %90 baino gehiago murriztu da
|
azken
mendean.
|
|
|
Gutxienez, epe laburrean. Izan ere, substantzia kimiko, artifizial edo natural horiek izan daitezke gizarte garatuetan gizonen ugalkortasuna murrizteko arrazoi nagusietako bat, eta, adituen arabera,
|
azken
mende erdian behera egin du. Semenaren kalitatea murrizteko funtsezko faktore gisa disruptore endokrinoen garrantzia da aurreko astean El Escorialen (Madril) egindako Espermatologia Biltzarrean aurkeztu zen ondorioetako bat.
|
|
|
pentsamendua, humanitateak, euskal arazo larrienak, munduko han hemengo gune gorienak... Euskal kulturako garapen berrien lekuko izatea suertatu zaio aldizkariari, Joan Mari Torrealdaik
|
azken
mende laurdenean ongi gidatuta. Aski da zenbakietako gai nagusien txostenen aukerari begiratzea.
|
|
|
Asko aldatu da Euskal Herria
|
azken
mende erdi honetan, agian lehenagoko bizpahiru gizaldietan baino gehiago: gizartea, ohiturak, bizimodua, kultura, ekonomia, hiriak eta herriak, euskara bera, aldatu egin dira.
|
|
|
Hala ere,
|
azken
mendeetako hainbat talderen proiektuek eta borrokek xedetzat hartu dute ez soilik Estatu politikoki unibertsala; helburu baitute halaber Estatu sozialki homogeneoa, edo, orain dela zenbait urte esaten zen bezala, klaserik gabeko gizartea, berdintasun ekonomikoa; Rousseauk zioenez, berdintasun ekonomikorik gabeko legearen aurreko berdintasuna hutsala baita, eta iruzurra.
|
|
|
Tatik diskurtso labur bezain ustekabekoa egin du. Estatu Batuen indarra munduan ez omen dator
|
azken
mendeotan zuriek egin dutenaren ondorioz, lehenagotik hemen zegoen aberastasunetik baino. Ulertu diodanez, hemen kausitu zutenari esker eraiki ahal izan dute, eraiki ere, Inperioa zuriek.
|
|
2007
|
|
|
|
Azken
mendeotako idatzizko ekoizpenari jaramoten badiogu, euskalki literarioak bost direla esan daiteke: lapurtera edo nafar lapurtera eta zuberera iparraldean, eta gipuzkera, bizkaiera eta, nafarrera hegoaldean.
|
|
|
|
Azken
mendeotara etorriz, XVIII. mendean oraindik Tafalla eta Lizarraraino heltzen zen gutxienez euskara hegoaldetik. Aragoirekin muga egiten duen ertzean Leireko monasterioak zerikusi handia izango zuen inguru horretan erromantzea nagusitzean.
|
|
|
|
Azken
mendeotan herri erakundeetan gaztelania eta frantsesa izan dira hizkuntza ofizialak, zein bere eremuan. Diputazio eta udaletan ere, batez ere XIX. mende hasieratik aurrera euskara agiri esanguratsuetan erabili izan badute ere (beti ere maila apalean), gaztelania eta frantsesa izan dira administraziohizkuntzak.
|
|
|
Euskarari
|
azken
mendeotan zehar bilatu zaizkion senidetasunen artean, bi dira batez ere hots egin dutenak eta aipatzea merezi dutenak: iberiera eta kaukasiar hizkuntzak.
|
|
|
Haziak berreskuratzeko bankuak eta sareek,
|
azken
mende honetan biziki murriztu diren fruta eta barazkien aniztasuna mantentzea helburu
|
|
|
Irakaskuntza publikoak urte askotan atzerapena izan eta gero,
|
azken
mende laurdenean, hezkuntzaren gizarte eskaria gehitu zen, garapen ekonomikoaren beharrizanek eta garapen ekonomikoaren ondoriozko gizarte aldaketek eraginda. Hezkuntza eskaria gehitzeari aurre egin zitzaion, batik bat, eskaintza publikoarekin.
|
|
|
â? ¦ Eta ez dira haiek bezain oldarkorrak. /
|
Azken
mendean, Finlandian pertsona bakarra hil da hartz baten atzaparretan.
|