|
2000
|
|
|
Joanes Etxeberri Ziburukoak 1627 urtean bertsoz idatzi zuen liburuan zioen: . Erregeak behar ditu defendatu jendeak,/ hizkuntza batekoak hain ungi
|
nola
bertzeak?. Hor ikusten denez, esan genezake lehenago Martin Azpilkueta. Doktor Nabarro?
|
|
|
Desde el renacimiento a la ilustración hay evidentes vestigios humanísticos en la literatura vasca, por ejemplo, Joanes de Etxeberri de Ziburu (Ciboure), en sus versos de 1627 aboga: . Erregeak behar ditu defendatu jendeak,/ hizkuntza batekoak hain ungi
|
nola
bertzeak? (El rey debe defender a las gentes/ tan bien a los de un idioma como a los otros).
|
|
|
Izan ere, gure erakunde honen arautegia 1920 urtean egina da eta 1976 urteko otsailaren 26an Espainian Errege Dekretuz onartua izan baitzen (ikus, argibide gehiagotarako, liburu honetako 51 orrialdea). Eta horien arabera, euskararen alde
|
nola
joka dezakegun adierazten nuen.
|
|
|
Eta hala bete nuen, Gasteizen elkarrekin bazkalduz. Nire iritziak jakin nahi zituen nonbait, eta nire karguaren arabera
|
nola
jokatzen nuen adierazi nion. Administrazioaren aurrean hiritarren alde legea zuzen betearaziz, hor agertzen nituela nire iritzi zuzenak eta ez bestetan.
|
|
|
2 Ez zaio begiratuko gainera, pertsona zein herrialde edo lurraldetakoa den; ezta hango politikari, legeei edo nazioarteko egoerari, nahiz eta herri hori burujabea izan, besteren zainpeko lurraldea, autonomiarik gabea edo
|
nola
halako burujabetasun mugak dituena.
|
|
|
Inperio hark hizkuntzarik gehienak suntsitu zituen. Gureak ere bide hori eraman zezakeen, baina hara hor suspertu eta indarberrituz gure herriak
|
nola
berreskuratu zuen.
|
|
|
Hala ere, harrigarria iruditu zait, 2000 urteko martxoaren 10ean jakin dugunez, Madrilgo Epaitegi Gorenak Udalerri Euskaldunen Mankomunitateari (UEMA) hizkuntzaren bizi iraupenerako zituen asmoak bazterrerazi nahi dizkiola, legez kanpo daudela esanez. Formaren aldetik zerbait zuzen ez badago, hori ez da aski debekua jartzeko; bere egitekoa kontseilu ematea behar luke,
|
nola
bideratu behar den esanaz. Baina, horretara, nora goaz Espainiako lehen hizkuntzak naturaz bere baitarik dituen ahalmenak baztertzen badira?
|
|
|
Eta hara hor, Nafarroan
|
nola
dagoen herrialdea erabat zatiturik, kasta desberdinetakoak balira bezala apar theid lotsagarriaren erara jokatuz, eskualdekako zatiketa honen arabera: a) euskalduna, b) elebiduna, d) gazteleraduna.
|
|
|
–bidezkoa ikusten da organo misto bat eratzea Administrazioaren eta gizarte nafarraren artean elkarretaratu, parte hartu eta elkarrizketatzeko foro modura, hizkuntza normalizazioaren kontzeptu berariazkoa osatzen duten alderdi batzuen gainean botere publikoei aholkua eman diezaieten?. Hala eta guztiz ere, garbi ikusten da Gobernuak ez zuela Kontseiluaren eskakizun eta aholkurik aintzat hartu nahi, eta beronen eginkizun garrantzitsuak (Foru Dekretuaren 4 artikuluan xedatzen direnak), hala
|
nola
–euskararen planifikazio, erabilera, sustapen eta normalizazioa?, saihesten aritu zela.
|
|
|
Zuen juizioa non da? Euskal Herrietan
|
nola
gauza onik izango da?
|
|
|
Araban nenbilen batean, hango adiskide, eta Erregeren Guardiako Kapitan baliente batek behin esan zidan: Aita,
|
nola
Euskal Herrietan, umeen haziera ona, eta behar den Dotrinarik izango da, baldin Euskera hondatzeko ahalegin guztiak egiten badira, eta gure mutiltxo, edo haurrei bildur eta azotearekin Euskera hitz egitea eragozten bazaie. Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute.
|
|
|
Horiek berek gero edo Eleizagizon edo Etxajaunak izan behar dute. Eta guraso edo Kurak direnean,
|
nola
ongi premia den bezala, beren Etxe edo Hergoienetan (Herri txikiei honela Araban deitzen diete) Dotrina erakatsi, eta konfesatuko dute. Nola beren familietako hartu emanak, eta beste behar diren gauzak ondo aditu, eta zuzenduko dituzte?
|
|
|
han burla, eta lotsa handien kostuan badere, Erderaz ikasten dute: eta
|
nola
Euskera kendu zieten, eta jarduten ez duten, beren Herri, edo Etxeetara bihurtzean, alde guztietara barregarriak ohi dira: eta egiaz esan ohi da:
|
|
|
Gure hizkuntzak betidanik kezkaturik eduki nauenez, historian zehar izan dituen gorabeherak azaldu nituen Euskararen ostarteak (1998) izenburudun liburuan, edonoren jakinbiderako egokia iruditzen zitzaidan eran. Politikariek maizegi nahasi izan dute hizkun tzen naturtasuna, eta horregatik adierazi zigun Nazio Batuen Erakundeak
|
nola
elkar errespetatu, NBEk (ONUk) 1948an agertu zuen adierazpen hartan. Hortik behar genuke abiatu, elkar errespetatuz eta errespetaraziz.
|
|
|
Ondoren, historian zehar gure Lingua Navarrorum zeritzanak izan duen zoritxarra noiztik eta nola izan duen eta jarraian Araban euskara, zigorpeturik, zerk eta
|
nola
eraman zuen atzeraka. Guztion jakinerako, lekukoak hor daude.
|
|
|
III, Lib. XXIIII, cap. XV), Nafarroako errege Santxo Azkarrak, Gaztela eta Aragoitik bere erresumaren mugak gordetzeko, adierazten du beste zenbait gazteluren artean
|
nola
eraiki zuen Treviñokoa ere. Hara hitzez hitz zioena:
|
|
|
dakar. Beraz, hara hor munduko Inperiorik handiena zen garai hartan,
|
nola
agertzen zaigun Arabako eta ez Burgosko. Gaur egun oraindik Felipe II.az eta Espainiaren handitasunez amets egiten duten horiek, erregeren kronikariari ere jaramon egitea beharrezkoa iruditzen zait.
|
|
|
Ondoren, historian zehar gure Lingua Navarrorum zeritzanak izan duen zoritxarra noiztik eta
|
nola
izan duen eta jarraian Araban euskara, zigorpeturik, zerk eta nola eraman zuen atzeraka. Guztion jakinerako, lekukoak hor daude.
|
|
|
Atzeko autoetako gidariek argi ikusi zuten
|
nola
Irina eta Txemaren kotxea zuhaitzen kontra hauts eginda geratu zen, eta bozina baten hots amaitezina. Piiiiiiii...
|
|
|
" Gertatu zena da IRAk jakin zuela,
|
nola
edo hala, kontaktu hori gertatuko zela, eta ondorioz justizia bere esku hartu zuen: bost hildako egon ziren Lahinchen gertatutako tiroketan, denak protestanteak.
|
|
|
IRAk segada prestatu zien eta eulitxoak bezala erori ziren bost lealistak. Eta beno, nik tiroketa
|
nola
gertatu zen ikusi nuen: bost gazteak hondartzaren parean zeuden, beste inor ez inguruan.
|
|
|
Baina horrek ez zuen jada ezertarako ere balio: ordurako Txemak bazekien bere neskari buruzko pentsamendu baikor gehienak usteldu egiten zirela errealitatearen ukitu soilarekin,
|
nola
erditik ebakitako sagarrak kolore marroia hartzen duen airearen kontaktuan. Eta beraz absurdua bezain arriskutsua zen galdutako maitasunari buruz pentsamendu baikorrak izatea.
|
|
|
" Heldu gaituk Clifden a, Connemarako hiriburura...", esan zion eta segituan gaineratu zuen egunero egiten zuela berak bide hura, eta gutxitan ikusi zuela Connemara hain eder. Eta ez zuela ulertzen
|
nola
lokartu zen, eta ea nola zen posible, inoiz ez zuela aukerarik izango naturaren holako espektakulurik berriz ikusteko eta hala ere lotan pasatu zuela bide guztia, eta ardiak errepidetik joaten ez zirelako taxia ordu laurdenez geldirik izan zuela, eta paisaia hark arnasa ere osten dizula (noski, esna egonez gero), eta berrogeita hamar libera zirela, mesedez. Lagun handi bat betiko urrutiratzen denean bezala begiratu zien Txemak txanpon haiei.
|
|
|
" Heldu gaituk Clifden a, Connemarako hiriburura...", esan zion eta segituan gaineratu zuen egunero egiten zuela berak bide hura, eta gutxitan ikusi zuela Connemara hain eder. Eta ez zuela ulertzen nola lokartu zen, eta ea
|
nola
zen posible, inoiz ez zuela aukerarik izango naturaren holako espektakulurik berriz ikusteko eta hala ere lotan pasatu zuela bide guztia, eta ardiak errepidetik joaten ez zirelako taxia ordu laurdenez geldirik izan zuela, eta paisaia hark arnasa ere osten dizula (noski, esna egonez gero), eta berrogeita hamar libera zirela, mesedez. Lagun handi bat betiko urrutiratzen denean bezala begiratu zien Txemak txanpon haiei.
|
|
|
Hasieran ez nuen ulertzen Ralphek
|
nola
utzi zituen botata bere lagunak, baina aitortu zidan ez zirela hain lagunak ere. Aste batzuk lehenago ezagutu zutela elkar, drogen aurkako talde horretan bolondres sartu zirenean.
|
|
|
Eta Jabi gogorarazi dit. Almohadari
|
nola
heltzen zion, arnasa pausatua... Geroago, itzartu denean, bere keinu, irribarre eta hitz guztiek Jabi zekarkidaten gogora.
|
|
|
Derry Irlandako borrokaren gakoetako bat da, toki ia mitikoa. Hori ikusi egin behar dut,
|
nola
ez!
|
|
|
Ondoren lasaitu, Eider barreka erakusten zuen argazkiari begiratu," Goian bego. Eider Bengoa Erzilla, 1965eko otsailak 8 1994ko apirilak 21", eta sentitzen zuen guztia esatea, hala
|
nola
ez zuela eskubiderik berari horrelakorik egiteko, eta ea nork maite zuen gehien mundu honetan, eta gezurretan ibiltzea baino nahiago zuela dena bertan behera utzi izan balute, eta ea ez zen ulerkorra izan udalekuko kontua aitortu zionean, bai ezta. Ba zergatik ez zenidan hau ere esan?
|
|
|
Hilabete batzuk lehenago, arratsaldero entzuten zituen bere amaren eta auzoko andre berri lapikoen kafetegiko txutxu mutxuak. Adarrak nork nori
|
nola
jartzen zizkion ondo ikasi zuen tripen barrutik, baita sardina berria zein garesti eta txiki heldu den aurtengoan, eta etxekoneko Lutxiren barruan ere haurtxo xarmant bat ari zela ernatzen. Ekografien arabera (kafetegiko andre batek" koreografia" deitzen zuen horren arabera, alegia) neska zetorrena, gainera.
|
|
|
Marka ezezaguneko bizikleta bat lortu dut, baina behintzat ondo zebilen, askatasuna gurpilpean sentitzeko moduan bai behinik behin. Haizeak eta euritxoak aurpegia
|
nola
laztantzen zidaten konturatzea, eta abiaduraren sentsazioa bide estuaren ertzeko landareak atzean uzten nituenean, lehenengoz antzeman dudan zerbait izan da. Eta gainera, Irlandako lehen amildegiak ikusi ditut, errepidetik itsasoraino jausten.
|
|
|
Zure heriotzarena, noski, sentitzen dudala. Lagun bezala,
|
nola
ez. Engainatu bezala.
|
|
|
Izan daiteke dortoka bat, fuksiaz margoturiko txita bat, arrain laranja bat edo bazkaritik soberan geratu diren ortuariez elikatzen dugun kilkir bat. Ahaztu gabe ditut,
|
nola
ez, katuak, txakurrak, loritoak, kuiak, hamsterrak eta orotariko narrastiak.
|
|
|
Clay, Fergus eta Legg iraindua karkara bizian hasi ziren, barreka eta eztulka, eta unetxo batez itsasoko arrainen abestia ere kantatu zuten oihuka. Txemak zabal zabalik zituen begiak, ulertu ezinik
|
nola
bihur zitekeen algara eta txin txin segundo batzuk lehenago irain gogorraren itxura zuena. Umore irlandarra, pentsatu zuen.
|
|
|
Guraso diktadoreak izatearen komeriak. Baina hala ere baziren urtean zenbait egun, gutxiegi horiek ere baina tira, gaua kasu, edo herriko jaiak, eta
|
nola
ez, inauteriak. Eta munduaren historia osoan ez zen egon hura bezain inauteri garrantzitsurik.
|
|
|
Zeren, hori egia da:
|
nola
esango diot gidariari ezetz. Eta trapezista ematen dut holakoetan, beti amildegiaren ertzean.
|
|
|
Bere ohea eta nirea lotzen dituen eskailera txikian gora egin du, eta segituan atera ditu koadernoa eta boligrafoa, egunak eman dizkionak papereratzeko asmoz. Nik, bien bitartean, disimulurik gabe begiratzen nuen azpiko literatik, Rocíoren gorputza goiko koltxoiaren bigunetan
|
nola
sartzen zen; eta igartzen nizkion ukondoak mugitzen, eta belaunak eta hanken puntak ohea emeki ostikoz jotzen, eta orain ahozpez etzanda ari zela idazten eta gero alboz, eta koltxoiak bigunagoa ematen zuen holakoetan, dudarik gabe bere izterrak ziren haiek ukitzeko besoa pixka bat baino ez nuenean altxatu behar.
|
|
|
Ez da arraroa, beraz, handik gutxira biak lagun bihurtzea. Eta
|
nola
Rocío García de Mainueta delakoa bezerorik gabeko uneetan agertzen zen bertara, ba are errazagoa zen euren arteko kontaktua.
|
|
|
Hitzak apaintzen ibili barik, egunkariek puta deitzea bere izandako neskaetsaiari. Horrek emango zion poza eta,
|
nola
edo hala, arrazoia.
|
|
|
Soldaduak kamuflajez jantzita doaz, hostoz disimulatutako kasko eta guzti. Eta
|
nola
ez, zaku handien atzean ezkutatzen dira, fusil eta metrailadoreen aho beltzak baino ez begi bistan. Holaxe da, ez pentsa asmatzen ari naizenik!
|
|
|
· Balkoiko geranioak kendu, eta euren ordez pentsamenduak landatu(
|
nola
ez, pentsamenduak).
|
|
|
Atentatua egiteko moduari erreparatuta, poliziak adierazi zuen azken aldian oso gutxitan erabilitako sistema jarri zuela praktikan IRAk, beti ere hasierako susmo eta hipotesiak betetzen badira. Dirudienez, lealisten taldean norbait infiltratzea lortu zuten, eta haren bidez jakin ahal izan zuen IRAk noiz, non eta
|
nola
burutu aipatutako ekintza. Poliziak talde armatuaren aurkako operazio zabala iragarri du.
|
|
|
Ahalegindu naiz atzo nondik ibili zen jakiten, eta mutil horiek
|
nola
ezagutzen zituen, baina keba, ez dit oso erantzun zuzenik eman, eta nahiago izan dut gehiago ez ekitea. Ze goxo sartzen den kolakaoa etxetik hain urrun.
|
|
|
Bai, baina noiz, zelan; galdetu diot, ea
|
nola
egon daitekeen hain seguru horretaz. Lasai Eider, errepikatu du, egun polita izango da.
|
|
|
Eskaileratxoak igo eta goiko ohean etzan zen. Neskak behetik ikusten zuen bere gaineko koltxoiak
|
nola
irudikatzen zituen Txemaren besoak, ipurdia, belaunak. Behintzat hori pentsatu zuen Txemak, gora begira egongo zela azpiko oheko neska hura.
|
|
|
Ez dakit
|
nola
ikusi nuen ere. Beno, bai, badakit, baina esan nahi dut bidetik ia ezinezkoa zela urtegia ikustea.
|
|
|
Hurbildu ahala Riañokoaz oroitu nintzen, bide asfaltatuak uretan
|
nola
galtzen ziren. Edo Ciudad Realeko beste hartaz, zeinen azpian gordetzen zen herriko kale batean egin bainuen lo.
|
|
|
Bai Casheletik Corkerako bidean (zeinetan egun oso bat eta hiru auto erabili zituen), bai Corketik Killarneyrakoan (bost auto egun osoan zehar). Luze egiten zitzaizkion, beti berdina hartu ohi zutelako hizketagai eta,
|
nola
ez, Txema nazkatzen hasia zelako lehenengo eguneko bigarren autoan.
|
|
|
Bakardadearen pisutik aldentzeko asmoz alerta egoera bat aukeratu zuen, eta egunak pasatzen zituen euliei begira. Lanean ere,
|
nola
ez, paperak eta boligrafoak aspertu egiten zitzaizkion esku artean, eta izerdiz bustitzen zituen erabili orduko.
|
|
|
Gertaera hartaz akordatzen zen bakoitzean telebista pizten zuen, ea audientziaz betetako saioren bat aurkitzen zuen, pentsamendu haiek arintzeko asmoz. Baina printza txikiak sartzen zitzaizkion burmuinaren zirrikituetatik, hala
|
nola
esperientzia txar haren lekuko izandako udalekuaren izena, eta ondorengo egunetako haserre eta beldurrak... Baina ez zuen nahi, ez zuen gertaera hura gogoratu nahi, iraganaren zakuan sartuta mantendu nahi zuen, eta hura dena aspaldi bukatu zela esaten zuen Txemak ahots ozenez, bere buruak entzun zezan edo.
|
|
|
" Neptune"," Railway"," Sugan". Munduko gauzarik zirraragarriena zen pantaila hitzez
|
nola
betetzen zen ikustea, artxiboa irekita zegoen seinale ezin argiagoa. Eiderren usaina ere dasta zezakeela iruditzen zitzaion.
|
|
|
Ez da harritzekoa, beraz, Corkera iristerako arratsaldea izatea. Eta
|
nola
hiri horrek ez duen ikusteko larregirik, eta batez ere itsasoa sumatzeak gehiago animatu nauenez aspalditik amestutako mendebaldera ahalik eta azkarren heltzeko, ba, arrazoi horiek medio, Corketik alde egitea erabaki dugu. Rocío, gainera, egona zen jadanik Irlandako hego hegoko hiri honetan, eta ez zuen errepikatzeko gogorik.
|
|
|
Nire ezpain txikienek musu ematen zioten sabelpe horretaraino ailegatu den bere esku jostariari; eta musu ematen zioten, hain zuzen ere, esku horrek abileziaz aurkitu duelako bilatzen ari zen garau txikerra. Ez dakit noiz, ez dakit
|
nola
, nire mingainak ez du gehiago Rocíoren aurpegia ukitu, bat batean hantxe behean baitzegoen, musu ematen eta lehenago inoiz sentitu ez dudan lurrikara bat sortzen nire erraietan barrena.
|
|
|
Zeren, noski, udalekutik etxera bueltatu eta ziplo bota bainion dena:
|
nola
gertatu zen, eta barkatzeko, niretzat ez zuela horrek ezer esan nahi; eta berak ea zelan egin nion hori, betiko maite behar ninduela jakinik, eta ea ez nintzen kapaz izan ezetz esateko Jabik tabernako komunera eraman eta prakak erantzi zizkidanean. Eta nik mesedez Txema, barkatu.
|
|
|
Eta nik mesedez Txema, barkatu. Baina
|
nola
barkatu, ez al duzu ikusten zer egin duzun. Mesedez Txema.
|
|
|
Arraroena zen disket hura beste guztiekin batera ez aurkitzea, eskutitzez beteriko kutxa batean baino. Txemak ezagutzen zituen Eiderrek Irlandan bizitako guztiak,
|
nola
herrialde guztia ibili zuen eta aterpetxeetan lo egiten zuen, eta bertako pub zaharretan izan zituen mozkorraldi eta elkarrizketa luzeak, edota hango kondairak eta paisaiaren berezitasunak zenbateraino maite zituen. Baina disket hartaz ezer ere ez zekien.
|
|
|
Eider alaba bakarra zen, eta bere gurasoak ez zeuden informatika ikasteko adinean. Ez zekiten ordenagailua pizten ere, eta
|
nola
jakingo zuten artxibo baten barrura sartzen... Geratzen zen bakarra Txema zen, nahiz eta oso gutxitan azaldu Eiderren etxetik, eta beraz ez zen lar arriskugarria testu horiek irakurtzeko.
|
|
|
Gertatu zen herriko bi mutil ingelesa ikasteko akademia batean sartu zirela, euretako bat gainera oso guapoa. Eta
|
nola
gertatzen den gasolina arrasto bat erretzean, halaxe izan zen herriko neska gehienekin ere, mutil horren atzetik hasi ginela denok. Mutil hori Jabi zen.
|
|
|
Maitasunezko nobelak behar zirela ere irakurria nago, aspaldi ez dela. Zorionez, hutsune hori nahiz goian aipaturiko gehienak bete ditugu,
|
nola
edo hala. Orain gutxiagotan entzuten ditugu horrelako salaketak, bestelakoak dira gure kexuak, eta hori ere esan beharra dago:
|
|
|
Telebistako irudiak izan ziren hasiera batean Eider txunditu zutenak: zirraragarria iruditu zitzaion segundo txiki bateko tartean National Westminster Bank zaborraren parean
|
nola
utzi zuten ikustea, eta kapitalaren jabe ziren adreilu eta kristalezko kaiola handiak hondakinez nola bete ziren konturatzea. Baina zirrarak askoz bortitzagoak izan ziren telebistako irudi haietatik haratago joan eta lehergailuaren zergatia ulertzen saiatu zenean.
|
|
|
Telebistako irudiak izan ziren hasiera batean Eider txunditu zutenak: zirraragarria iruditu zitzaion segundo txiki bateko tartean National Westminster Bank zaborraren parean nola utzi zuten ikustea, eta kapitalaren jabe ziren adreilu eta kristalezko kaiola handiak hondakinez
|
nola
bete ziren konturatzea. Baina zirrarak askoz bortitzagoak izan ziren telebistako irudi haietatik haratago joan eta lehergailuaren zergatia ulertzen saiatu zenean.
|
|
|
Eta bertze batzuetan badirudi ezen batak irabazi duela, baina ez, zeren ustekabean lasterraldia apur bat luzatzen baita, eta irabazle zirudiena —bere ahaleginean leherturik eta ezin aitzina eginik— galtzaile gertatzen baita hondarrean. Eta egun hartan ere, horixe gertatu zitzaidan, zeren, erran nahi nuena erranik, noiz eta baitzirudien ezen ausartziaren zaldiak beldurrarena garaitu zuela, aldiz,
|
nola
ez bainuen nik erabakitzen noiz akabatzen zen lasterraldia baina bertze bazkaldar guztien usteak eta aburuak, eta nola susmatzen bainuen ezen aburu hura ez zela ene aldeko izanen, aitzinatu zitzaidan beldurraren zaldia, eta jaundu zen hura nitaz, finean. Eta, eskuak bururat eramanik, bekoz beko nuèn don Frantziskoren begi kanporatuei beha geratu nintzen, ekaitza eta tormenta noiz lehertuko, zeren bainekien ezen munduan ez zegoela ekaitz hura geldiaraziko zuen santabarbararik...
|
|
|
Eta bertze batzuetan badirudi ezen batak irabazi duela, baina ez, zeren ustekabean lasterraldia apur bat luzatzen baita, eta irabazle zirudiena —bere ahaleginean leherturik eta ezin aitzina eginik— galtzaile gertatzen baita hondarrean. Eta egun hartan ere, horixe gertatu zitzaidan, zeren, erran nahi nuena erranik, noiz eta baitzirudien ezen ausartziaren zaldiak beldurrarena garaitu zuela, aldiz, nola ez bainuen nik erabakitzen noiz akabatzen zen lasterraldia baina bertze bazkaldar guztien usteak eta aburuak, eta
|
nola
susmatzen bainuen ezen aburu hura ez zela ene aldeko izanen, aitzinatu zitzaidan beldurraren zaldia, eta jaundu zen hura nitaz, finean. Eta, eskuak bururat eramanik, bekoz beko nuèn don Frantziskoren begi kanporatuei beha geratu nintzen, ekaitza eta tormenta noiz lehertuko, zeren bainekien ezen munduan ez zegoela ekaitz hura geldiaraziko zuen santabarbararik...
|
|
|
Baina itzul nadin aitaren erran hartarat: ...ertze protestant bat izaitea!" Banekien nik, bai, nor zuen aitak gogoan, noiz eta hitz haiek xuxendu baitzizkidan; banekien, bai, jaun Esteban Etxegoienen gogaide egin nahi ninduela, familiako lehen luthertar eta ustez bakarrarena, zeinak, noiz eta jakin baitzuen ezen guztia galdua zegoela eta gaztelau tropek inguraturik zegoela, bere burua koldarki hil baitzuen, etsaiari buru egin beharrean,
|
nola
egin baitzioten bere bi anaiek, Pedrok eta Eusebiok, Amaiurren eta Noainen ezin balentkiago guduztatu zirenean, aitona Nikolasi behin baino gehiagotan eta aitari berari ere nehoizka aditu izan nionez. Eta halatan zen gure etxeko ardi beltz hura bi aldiz maradikatua:
|
|
|
Zeren eta, hau nekien, hura nekien, baina ez nekien ezen neure bizitzako ustekabekorik ustekabetsuenaren aitzinean nengoela. Izan ere, ni ezin nintekeen familiako bigarren protestanta izan,
|
nola
idaroki baitzidan aitak, zeren leku hura beterik baitzegoen jada... eta, izaitekotan, etxeko hirugarren protestanta baizik ezin izan nintekeen, edo laugarrena, benturaz, edo auskalo zenbatgarrena...!
|
|
|
Erran dizut, hasteko,
|
nola
aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat", baina ez dizut erran nola, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot etorri zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Erran dizut, hasteko, nola aitak igorri ninduen" kondenatuen ziegarat", baina ez dizut erran
|
nola
, ni han sarturik nengoenean, osaba Joanikot etorri zitzaidan, isilpean, bisita egiterat...
|
|
|
Ai,
|
nola
alegeratu nintzen, osaba Joanikot ikusi nuenean! Izan ere, bihotz bihotzez maite nuen nik neure osaba hura:
|
|
|
Osaba Joanikot zen, bada, ene bozkarioaren iturria, guardiatzen ninduen guardiarekin zetorrena. Eta,
|
nola
guardiak kezkaturik baitzirudien, osabak erran zion: " Lasai, Kosme, zeren etxeko jauna ehizarat joan duk, eta ez duk berant arte itzuliko.
|
|
|
Osabak esku batean zuzia zeraman, eta, bertzeaz besotik atxikitzen ninduela, baita ahoa belarrirat hurbiltzen ere, isilka misilka erran zidan: " Nigarrik ez, Joanes, egun zoriontsu honetan..." Urrats bat gibela egin nuen eta, malkoak xukaturik, harri eta zur behatu nion, zeren ez bainuen ulertzen
|
nola
izan zitekeen egun dohakabeko hura dohatsu. Berehala eman zizkidan osabak argibideak:
|
|
|
Berehala eman zizkidan osabak argibideak: " Izan ere, nik ere ez diat komunionean sinesten... zeren komunionean sinetsiko banu, antropofagoa bainintzateke", eta, haren jarraikian,
|
nola
ikusi baitzuen ez niola hitz hotsez bete hura ulertu, azaldu zidan ezen bai Afrikan, bai Indietan eta bai mundu osoan tribu batzuk zeudela, zeinetan gizonek elkar jaten baitzuten, eta katolikoak ere halakoak zirela, komunione bakoitzean Kristoren gorputza jaten zutelako eta haren odola edaten. Eta oroitzen dut irri egin niola, neure esker onaren adierazteko:
|
|
|
Eta segidan erran zidan: " Eta ez diat purgatorioan sinesten, eta linboan ere ez, zeren eta,
|
nola
ezkutatuko die Jainkoak bere begitartea bataiatu gabe hiltzen diren haurrei, baldin Jainkoa eskuzabala bada eta eskuzabaltasuna bera bada?" Eta osabak hura erran zidan, eta ni are harrituago geratu nintzen, don Frantziskori —baita ene inude Felisa zenari ere— purgatorioari eta linboari buruzko historia bat baino gehiago aditu izan nienez gero, eta neure bederatzi urteekin purgatori... Eta gero erran zidan:
|
|
|
Nola bortiztu eta
|
nola
indarztatu ninduen osabaren bisita hark! Eta nola piztu zidan!
|
|
|
Nola bortiztu eta nola indarztatu ninduen osabaren bisita hark! Eta
|
nola
piztu zidan! Eta nola areagotu zitzaidan, hartaraz gero, biharamunean ziegatik iltkitzeko gutizia eta desira, neure jakinminaren asetzeko!
|
|
|
Eta nola piztu zidan! Eta
|
nola
areagotu zitzaidan, hartaraz gero, biharamunean ziegatik iltkitzeko gutizia eta desira, neure jakinminaren asetzeko! Eta nola eman zidan osaba Joanikotek hartarako behar nuen jakia, ziegatik jalgi nintzen egun berean, arratsean!, noiz eta erran baitzidan:
|
|
|
Eta nola areagotu zitzaidan, hartaraz gero, biharamunean ziegatik iltkitzeko gutizia eta desira, neure jakinminaren asetzeko! Eta
|
nola
eman zidan osaba Joanikotek hartarako behar nuen jakia, ziegatik jalgi nintzen egun berean, arratsean!, noiz eta erran baitzidan:
|
|
|
Nola ez zituen libertatea amesten zuèn osaba Joanikot bezalako gizon batek aintzakotzat hartuko hitz haiek, hiru anaien arteko anaitasuna erlijione diferentzia guztien gainetik jartzen zutenak? Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz haiek buru buruan sartuko, eta
|
nola
ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko. Eta nola ez zuen amets eginen kartari zerion spiritu franko eta liberal harekin, baita hiru anaiek sinboliza zezaketèn Nafarroa harekin eta aro harekin ere, halako moldez, non azkenean idealizatu eta Nafarroako historiaren urrezko arotzat hartu baitzuen, bere baitarako bai behintzat...?
|
|
|
Nola ez zitzaizkion, osaba Joanikot bezalako gizon bati, hitz haiek buru buruan sartuko, eta nola ez zituen, bada, bere bizitzaren ardatz bihurtuko? Eta
|
nola
ez zuen amets eginen kartari zerion spiritu franko eta liberal harekin, baita hiru anaiek sinboliza zezaketèn Nafarroa harekin eta aro harekin ere, halako moldez, non azkenean idealizatu eta Nafarroako historiaren urrezko arotzat hartu baitzuen, bere baitarako bai behintzat...?
|
|
|
Eta osaba Joanikot bere hutsune izugarri harekin bizi zen,
|
nola
edo nondik bete ez zekiela, libertatea gutiziatzen zuenez gero eta giro hertsi hartan ezin hegaldatu zenez gero. Eta bakarrik zegoen.
|
|
|
Bai, badakit oso liburu diferentak direla, konparaezinak eta juntaezinak alde batetik, jeneroetarik hasi eta prosaren azken gorabeheretaraino; baina, bertzetik, zalantzarik ba ote dago, batari zein bertzeari darion spirituaz denaz bezainbatean, ezen Gero k ez duen zabaltasuna eta irekitasuna duela Heptameron ek, gizarte libreago eta permisiboago baten aieru eta seinale...? Eta ez al zaizu iduritzen, ildo beretik, ezen mosen Bernat Etxepa reri ere neke eta gaitz gertatuko zitzaiola egun hainbat poemaren skribatzea,
|
nola
skribatu baitzituen bere denboran?
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain,
|
nola
aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta nola Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
Izan ere, gutun batean aditzerat eman nizun bezala, gauza segura da ezen jaun Esteban Etxegoienek lagun mami bat izan zuela, Parisen studiatu zuena, zeinari Joseph Elizanburu baitzeritzan eta zeinak igorri baitzizkion Paristik, Lutherok 1517an latinez skribatu zituèn 95 tesiak, eta halatan egin zela gure etxeko ardi beltza luthertar. Eta jakin ere jakinen zuen gure etxeko arbaso hark, eratxikitzen dizut nik orain, nola aita sainduak eskatu zion Lutherori, Exsurge Domine buldaren bitartez, gibela egiteko, eta
|
nola
Lutherok ez zuen amore eman, buldari su emaiten ziola, Wittenbergeko plaza publikoan, 1520ko abenduaren 10ean, zeren eta berri hura oinazturak hartua bezala zabaldu baitzen Europa osoan, ezin fitezago.
|
|
|
Eta ez zen harritzekoa jelosiazko sentimendu hura, zeren aitonak hondoratu untzia urgainerat ekarri baitzuen gure aitak denbora laburrean... eta, zihoan bidetik, hegan ere jar zezakeen, hegan jarriko zuen, segur,
|
nola
Eliasek jarri baitzuen bere suzko orga.
|
|
|
NOLA iritsi naiz honat, Mattini buruz kasik deus erran gabe...? Zeren, gutienean, zerbait errana behar bainuen honezkero, gure harremanak zer nolakoak izan ziren lehen urte haietan, konparazione, edo, hobeki, gaur nagoen talaiatik
|
nola
ikusten ditudan harreman haiek, haiei buruzko ideia xume bat izan dezazun oraingoz, geroko bertze anitz kontu geroko uzten ditudala.
|
|
|
Mattin anaia etxeko lehena zen, eta ni bigarrena, eta,
|
nola
aitak baitzuen Mattin, etxeaz eta etxearen etorkizunaz denaz bezainbatean, bere asmorik behinenen le hen harri eta zimendu, hala bereizten gintuen, bakoitza gero eta bere tokiagoan: Mattin gero eta lehenago, eta ni gero eta bigarrenago, eta hala izaiten ziren, ondorez, gainak eta bikainak anaiaren, eta hondarrak eta bil ondoak, apurrak eta arbuioak, ene... eta hala ibiltzen zen hura, handiak bezala, nahikara, eta ni, tipiak bezala, ahalara.
|
|
|
Mattin, beraz, primua zen —primu eta heredero, aitak hala erabaki zuelako—, eta,
|
nola
, bertzalde, sendoa zen eta argia zen, hala, mundu guztia berari beha izaiten zuen, deus ere egiten ez bazuen ere, zeren ardatz baitzen; ni, berriz, bigarrena nintzen, eta, nola bigarren dena ez baita ikusia izaiteko baina ikusle izaiteko, hala egokitu zitzaidan hari beha eta mundu guztiari beha bizitzea, eta hala zolitu zitzaizkidan neurrigabeki begiak eta behakoa, baita belarriak eta entzutea er...
|
|
|
Mattin, beraz, primua zen —primu eta heredero, aitak hala erabaki zuelako—, eta, nola, bertzalde, sendoa zen eta argia zen, hala, mundu guztia berari beha izaiten zuen, deus ere egiten ez bazuen ere, zeren ardatz baitzen; ni, berriz, bigarrena nintzen, eta,
|
nola
bigarren dena ez baita ikusia izaiteko baina ikusle izaiteko, hala egokitu zitzaidan hari beha eta mundu guztiari beha bizitzea, eta hala zolitu zitzaizkidan neurrigabeki begiak eta behakoa, baita belarriak eta entzutea ere.
|
|
|
Eta, batzuetan, aitari beha geratzen nintzen, ea enetzat hitzik ba ote zuen, eta,
|
nola
ez baitzuen, nihaurk galdetzen nion hondarrean:
|
|
|
Mattin harroina zen, eta ni etxean edo etxeko zoko batean galdu haizea, eta hargatik mintzatzen zen aita Mattinekin antsiatsu eta arduratsu, eta enekin epelki eta laxoki. Eta,
|
nola
aitak Mattinenean ikusten baitzituen bere burua eta etxearen etorkizuna, hala maitatzen zuen Mattin bere burua bezainbat. Eta Mattinendako zituen hitzak eta Mattinendako begiak; eta Mattinendako zituen irriak eskumenka, enetzat bihika, eta ni jelosiak joa egoiten nintzen.
|
|
|
Nola inarrosten ninduen barrendik aitaren erran hark," Eta orain, hautatu, Mattin", eta
|
nola
pizten zitzaidan bekaitzaren harra arimaren bazter batean, hitz haiek aditu orduko! Eta zein gaitz eta gaitzi egiten zitzaidan hura guztia!
|
|
|
Eta zein gaitz eta gaitzi egiten zitzaidan hura guztia! Eta
|
nola
gutiziatzen nituen halakoetan aitaren bertze hitz haiek, ene aldeko hautua adieraz zezaketenak behingoz: " Eta orain, hautatu, Joanes"!
|
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. Izan ere, bekaitzak eragin lehen dezepzionearen ondotik, sosegatzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino,
|
nola
baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen z...
|
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. ...tzen nintzen, behatzen nion aitak egin presentari, eta ohartzen nintzen ezen hobe zela etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat
|
nola
zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat nola haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
|
Baina, erran bezala, ez guztiz. ...a etxe hartan bigarren izaitea hirugarrena baino, nola baitziren gure etxeko morroi neskame ezkonduen haurrak, haietarik nehork ere ez baitzuen halako jostailurik, guztiak ere hutsaren hurrengo; eta jostailua eskuan hartu, eta haur haienganat joaiten nintzen, ni haiekin nahastea amak laket ez bazuen ere, ikusterat nola zabaltzen zitzaizkien begiak, ez dakit inbidiaz edo harriduraz, eta sentitzerat
|
nola
haiek zabaldu begiek ditxaren hegiak zabaltzen zizkidaten niri.
|
|
|
Bederatzi hamar urte nituenean —edo hamar bete berriak nituenean izanen zen, ausaz, eta Mattinek hamahiru, zeren, oker ez banago, aita Frantzia eta Espainiako errege infanten arteko ezkontza sonatu hartarik itzuli zenean izan baitzen... bai, orduan izan zen, segur, zeren oroitzen baitut
|
nola
aitak, okasino hartan ere, bere ondoreak atera zituen gertaki hartarik, azpimarratzen zigularik ezen Eliza katolikoak bedeinkatu ezkontza hura ez zela soilik bi pertsonaren artekoa, Espainia eta Frantziaren artekoa ere bai, eta ezkontza hark bi estatuen eta bi erresumen arteko urte luzeetako gerlak eta guduak itzali, eta bakealdi sendoa ekarriko zuela, zeina ezin egokiagoa gerta baitzitekeen, ber... Begi bistakoa zen ezen present haiek ez zirela, ohi bezala, berdinak, zeren fardeltxo bat luzea eta astuna zen, eta bertzea tipia eta arina.
|
|
|
Ai, zein handia izan zen ene deskontentamendua, eta zein neurrigabekoa ene desgustua, eta
|
nola
bekaiztu nintzen orduan ere hargatik! Zeren eta aitak bi abere baitzituen eta bi karga, eta orduan ere abererik flakoenari eman baitzion kargarik itsusiena...
|
|
|
Zeren eta aitak bi abere baitzituen eta bi karga, eta orduan ere abererik flakoenari eman baitzion kargarik itsusiena... Eta
|
nola
sentitu nuen orduan odolaren irakidura neure gorputz osoan eta neure zain bakoitzean! Halako moldez, non, nigarra atxik ezinik, malko batzuk isuri baitzitzaizkidan.
|
|
|
—Graziana, munduko erresumarik indartsuenetan, hala Espainian
|
nola
Frantzian, eliza eta estatua hertsiki loturik doaz, eskua elkarri emanak... eta, haien eredurat, Urbiaingo erresuma tipi honetan ez gara gutiago izanen. Beraz, zer iduritzen zaizu, baldin Joanes Baionako dominikoen komenturat igorriko bagenu, non, dakizun bezala, lagun bat baino gehiago dudan?
|
|
|
Bihotzak bularra inarrosten zidan,
|
nola
mailuak ingudea, eta ezetz erran nion, buruarekin ezker eskuin eginez; gero, begiztatu nuenean ezen aitak besagainak altxatzen zituela, etsiak hartua iduri, eta ez zuela, beraz, deus ere eranstekorik, odola baretu zitzaidan... Eta orduan bai, hitzak arrapaladan zetozkidala, neure burua zuritu nion:
|
|
|
—Eta orain, Joanes, zin egin behar diagu, gurutzefikatuaren aitzinean, eskua elkarri emanik eta odolak nahasturik, ezen ez dugula batak bertzea salatuko, ezta bertze nehor ere, ez lagun ez etsai, bizitza osoan, erlijione kontuagatik edo mendeku hutsagatik,
|
nola
nahiko bailuke Inkisizioneak.
|
|
|
Gelatik kanporat jalgi nintzenean, euria ari zuen gogotik. Eta nik ez dakit zergatik, baina, etxean geratu beharrean,
|
nola
bainengoen arrai eta neure gogara, hala, euripean ibiltzen hasi nintzen eta aitzina egin nuen, putzu bat zegoen tokiraino, non jauzika hasi bainintzen, plisti plasta eta plisti plasta, arraitasunak eta plazentziak horditurik banengo bezala...
|