|
2003
|
|
|
...zpalaugutunekEuskaltzaindiarenbarnehistoriariargiberribereziaekarridiotela, horikustenbaitugubatetik, lasterEspainiakogobernuakPetiriLhande HeguyziberotarrariHegoaldekolurretansartzeadebekatubeharziolarik, Euskera aldizkariaren lehenidazkariakIparraldeko Eskualdunaastekarianeskatzenziola Euskaltzaindiasortuberriari Fonetikalaborategibatenantolatzealehenbailehen, etabestetik, AzkueEuskaltzainburuak
|
berak
, PiarresBroussainhil berriarenordezkatzeko, GeorgesLacombehautatubainolehen, EtxeparemirikuariproposatuziolabehinbospaseihilabetezMenendezPidalhizkuntzalariarekinFonetikaapurbat ikasiondoanMadrilen, beraBilbaonbertankokatzeamirikuntzarijarraikizeta, aldi berean, Euskaltzainburuarekin bateanEuskalGramatikaberriaadelatuz.Horra froga, badelaoraino anitzametsgurehistorian ametsgelditudenik.
|
|
|
Atoangelditunintzenflashatuta, bainaezhorrenbestearteeiudazkenean hostoakerortzearenairakurtzearren (gogoratuzarteakzuhaitzhostoiraunkorrakdirela, eta, hortaz, beraieiudazkena bostaxolazaiela), baiziketakonturatutaarteakeurakdeskribapenhorretan soberadaudela.Izanere, inguruhorietan, arteakbarik, haritzakikusikodituzu, ezerikustekotan.Hala ere, arteakaurkitukodituzulehenorrialdean, etaarteakbigarrenean, eta seigarrenean, etaarteakbeste hainbatetahainbatetan. Noski, nire RamuntchonhainbestearteagertzearenerantzukizunaezdaPierreLotirena,
|
berak
chêneidatzibaitzuenfrantsesez.Errua, inorenaizatekotan, neureaizandaitekegaztelaniazkoitzulpenairakurtzearren, edoitzultzailearena, ezegiaztatzearrenberbapolisemikohorrenesangurakasuhonetanharitza dela.Aitaginarrebakgaztelaniazkobestebertsiobatirakurridu, EmiliaPardoBazán ekitzulitakoa, etahorretanerearteakdiranagusi.Zeradierazi nahiizandutxehetasunperiferikohorrekin. Ba, eleberrikoeuskaldunak,...
|
|
|
Armadilokia, edotapeludokiaEtxeparekdioskunez, janarihautaomen daberezabalerageografikoosoan, TexastikArgentinaraino.Puntuhorretan adosdaudebegiratuditudanerreferentzia guztiak.Halaere, bakarbatean aurkituizandutzerenzaporeaduen: dirudienez, kalitatehandikotxerriki lakoada.Nolanahi, Juancitorenamakprimerakosukaldariaizanbehar zuen, ikusiz eta peludokiaren oroitzapenak
|
berak
zer nolako mihizkadaksortzen dizkion seme gehienari.
|
|
|
Darwinbestelakoazalpenenbilazebilen, zeresanikez.Baztertuegin zuentenperatura aldaketabatenideia, ze, megafaunarensuntsipena,
|
berak
bazekienez, ezzensoilikmugatupanpetara: fenomeno askozglobalagoa izanzen, etaberaz, ezinpentsazitekeentenperatura aldaketa batekgarbitukozituenikaldibereanlatitudetropikaletako, epeletakoetaartikoetako biztanleak.Etabat bateangogoetahauluzatzendigugalderagisa:. Iradoki izandenez, gizonakdeseginoteditumegaterioitzelaetagainerakoedentatuak, behinetaHegoAmerikaraino sartuetagero??. Berehalakoanalbor...
|
|
|
Ikuspegihorrenbarruan, Haeckel eboluzioarenibilbideaberreraikitzen ahalegindu zen, eta, horrelaizanik,
|
berak
marraztuetaplazaratuzituen lehenzuhaitzfilogenetikoak, ornogabeetan abiatuetaugaztunetanzehar gizakietarainoko bidezidorraerakustenzutenak.Etatestuinguruhorretan proposatuzuen1868anPithecanthropusalaluskontzeptua: izakihipotetikobat, tximinoantropoideoen etagizakienarteko hutsunenabarmenabetetzenzuena.Lan hipotesibat, beraz.Afrikaeta Asiakotximinohandienanatomia azterketakonparatuetanoinarrituta,... Ildohorretatikespekulatuz, Haeckel en ustezlehengizakiakezzirenAfrikaneboluzionatu, DarwinekDescentofMan (1871) liburuaniradokibezala, Asiakohegoaldekonononbaizik: Lemuriadelakoan, beharbada.
|
|
|
...a, begietansartzen bezalazaukun; erakutsiz, eskutikginerabiltzan, halanolahaurride, buru etabihotzonekobatek, berabainogazteagoak.Abereenlaguntzazere, etazordakotegunatxikimenduaz, zonbatezdaukuerran, etanolako zuhurtziarekinez! Laborantzakotresnez, halaber, aipatuduasko.Hitz batez, betidanikakoeuskaldunenbizipideaz, bizipiderikbaitezpadakoenaz, laborantzaz, zirenalhaharengogoaetaluma, asteguziez,
|
berak
bereburuetaeskuetakolanazikasiak, euskarazjakitzenzaizkigularik. [...]
|
|
|
Marigazte laztuamanatuenegitenarizakolarik, ustegabetanbezala
|
berak
–ikusteko, altxatzendueltze estalgia.ZerukoJainkoa!... Saldagain guziailezetahagunbeltzaranusainduizigarribatezigerizen.Erdi erdian biaztapar mutur doi doiaezagun: lapinalagatuarenak. Su haatzekin lotzenzeieetaeztiki (ihiziarenlarruagurituriklerratzenzakolakotz) ateratzendu... Mariunengorputza!! Marigaztebegiakjalitzekoheineanaztoraturikhariso.
|
|
2007
|
|
|
Pierre Andiazabalek ere azaldu digu La, te gazte denboran ibili zela Action> Françaisen pentsamoldetik hurbil46, baina gero urrundu egin zela. Jacques Mestelanek, ostera, La, tte demokrata kristaua izan zela baieztatzen du, inoiz ez Maurras zalea47 Dena dela La, ttek
|
berak
aitortu zuen Maurrasen jarraitzailea izan zela gaztetan (gu orduan gazte izaki eta, gogotik jarraikizen gintzaizkon48).
|
|
|
La, ttek bazuen
|
berak
asmatua eskuarazko kurtsoa; ez zen nahi baldin baduzu hain didaktikoa, bainan eskuararen historia, Euskal Herriaren historia eta hori zuen, historiaz gehienik, eta gero gure mintzairarenaz, eta gero urtean behin egiten zigun holako konkurtso bat bezala, sariketa bat, Emile Larrerekin Baionan izandako elkarrizketa, 1997ko abuztuaren 12an.
|
|
|
Azkenez, Piarres La, tteren ekintza baldintzatuko duen pentsamoldeari buruzko argibideak ematearren, Jean Haritschelharren hitzei jarraitu diegu65;
|
berak
dio La, ttek ez zituela batere gustuko F. Krutwig, Julen Madariaga edota Luis Haranburu, materialismo dialektikoa sartu baitzuten euskal literaturan (La, tteren ustez materialismorik garatuena marxismoarena zen); arbuiatu egin zituen Kafka, Albert Camus eta Simone de Beauvoir existentzialista ezkorrak ere. Ostera, La, ttek Gotzon Garate eta José Azurmendi goraipatzen zituen, aurre egin baitzioten materialismo horri.
|
|
|
Baina La, ttek
|
berak
eman digu erresistentzian burutu zituen ekintzen berri: Larresoroko Darricarèreren bidez, margolari bizibidez?
|
|
|
Ordre> nouveau; mugimendu federalista izan zen Ordre> Nouveau> eskualdeen berezitasun eta eskubieei eustearen alde agertu zen. La, ttek
|
berak
aipatu zuen Ropsek 1932an egindako bilerak izan zuen eragina, adieraziz Aintzina> deitu kazeta ttipiak biltzar hortarik jalgi zituela bere funtsezko ideiak68.
|
|
|
Azkenez, aipatu beharra dago Aita Yves de la Brière jesuita, La, tteri aholkuak eman zizkiona, hala nola Aintzina> sortu edo mugimendu euskaltzalearen egitaraua idatzi orduko, ideia euskaltzaleak ez zirela doktrina katolikotik urruntzen egiaztatuz. La, ttek
|
berak
eskaturik ikuskatu zuen De la Brièrek egitamu euskaltzalea, frogatzen duena irakasle jesuitarengan zuen begirunea.
|
|
|
La, ttek
|
berak
horri buruz hitz egin du: E, ectivement il est souvent arrivé que lEvêque ait nommé un Directeur de Eskualduna.
|
|
|
Bilbaoko jendea alegera zen Francoren soldadoak ikustearekin... Zer atsekabe guretzat eskualdunak ikustea, komunichtekin eskuz ikustea, tresna
|
berak
eskuetan, Francoren soldadoen kontra... Bazutena arrazoinik aski komunizteri laguntza emaiteko?
|
|
|
Idazkia bidali zuen honako hauek sinaturik: Gratien Adéma buruak205, Arturo Campionek eta Aranak
|
berak
–buruorde bezala azken biek?, Guilbeau idazkariak eta kide batzuk: Domingo Aguirre, S. Albizuri, Estanislao Aranzadi, Artola, Felipe Arrese Beitia, J. Arrospide, Resurreccion Mª Azkue, Pierre Broussain, Albert Constantin, Jean Baptiste Daranatz, Alexis Dourisboure, Simon Durruty, Hatan, Léon Hiriart, Jean Hiriart Urruty, Iturralde y Suit, P. Izpitzua, Juvenal, Landerretxe, J. Larrea, Lassalle, Serapio Mugica eta Sallaberryk.
|
|
|
Axola zaizkigun bi hamarkadetako Euskerak birritan eman zuen La, tteren lanaren berri: 1931n aditzera eman zuen Euskaltzaindiak Eskualdunen> Loretegia> La, ttek idatzitako literatur liburuaren 25 ale erosiko zituela298 eta 1932an Resurrección Mª de Azkuek La, tteren poema bat irakurri zuen299 Ostera, La, ttek
|
berak
ez zuen artikulurik argitaratu 1920 eta 30 hamarkadetako Euskera> Agerkarian.
|
|
|
La, tte jaunaren hizkuntzan aurkitu ditugu hitz batzu, eskualdunek nekez onhartu ondoan, laster erortzera utzi zituztenak... Badira aldiz bertze batzuk,?
|
berak
ondoko egunetan gai ez ginen jauspen oso batekin erakatsi daukun bezala?, zuzenik gabe kitzikatu daizkogunak309
|
|
|
Baina Gavelen lana ez zen baliagarri suertatu batua Iparraldeko euskalkiez hornitzeko: Txostena Euskaltzaindiari aurkezturik, akademiakideek egokiago ikusi zuten baztertzea, euskaltzain aranistek gustuko ez luketelakoan468 Henri Gavelek
|
berak
harriturik adierazi zuen: Les idées de Sabino Arana (qui nétait pas un linguiste) ont prevalu469.
|
|
|
Jean Etcheparek, ostera, Fréderic Saint Jaymek argitaraturikoari eskaini zizkion estimu hitzak: Atseginekin irakurtu dut Saint Jayme donapaleutar jauna
|
berak
ohartua zaikola480.
|
|
|
ez duela Euskaltzaindia itz berri orien sortzaile izan bear; baizik idazle
|
berak
ta erriak sortu ta pixtuarazi bear dituztela487.
|
|
|
Donibane Lohizuneko Begiraleen taldea Madeleine de Jaureguiberryk
|
berak
sortu zuen, 1935ean560 Jeanne Salhak561 adierazi digunez, bi anderekin elkartu zen Madeleine, Elise Arramendy562 eta Madeleine Bribetekin; elizako gela bat Gure Etxea deitu zuten563 eta teatroa euskaraz egiten hasi ziren, des> tableaux> deitzen zena564 Komediak, poema liriko eta klasikoak antzeztu zituzten, honako hauek idatzitakoak: Hillau emakumea, Leon Léon, Domingo Soubelet, Jean Barbier, Xabier Diharce, Pierre La, tte, Pierre Larzabal, Ttanpik eta Elise Arramendyren iloba zen Janick Arramendyk (Otegi izengoitiaz) 565 José Eizagirre apainketa lanean ari izan zen566 eta Lebout, Donostia eta Lertxundik lan egin zuten musika alorrean.
|
|
|
Jacques Mestelanekin izandako elkarrizketa, Baiona, 1996ko irailaren 5a. Mestelanek
|
berak
Cazauran gehitzen dio aipatu zerrendari; Mestelan, J.: Labbé La, tte, Euskera, Bilbo, 2001, 2, 575 or.
|
|
|
1933ko apirilaren 23an elkartu zirenean Amoçain, Eugène Goyheneche, La, tte, Jean de Jaureguiberry eta Bellevue kalonjeak hitz egin zuten, Pierre Amoçain eta Eugène Goyhenechek Eskual> Herriaren> Alde591 taldearen egitamua aurkeztearekin batera. La, ttek euskaltzaleen helburuen alde bazegoen ere, izan ere La, ttek
|
berak
prestaturiko egitaraua zen Euskaltzaleena592?, ez zuen politika alorreko iritzirik publikoki agertu nahi593, apaiza baitzen.
|
|
|
Piarres Xarrittonek euskaltzaleen arteko bereizketa egin du jatorri politikoaren arabera626: Piarres La, tte errepublikazaleen bidetik zen etorria abertzaletasunera, Jean Pierre Urricarriet eta Eugène Goyheneche erregezaleen bidetik (abertzaletasunaren eta erregezaletasun Maurras zalearen nahastura bitxia, esango zuen Goyhenechek
|
berak
Urricarrietez627) eta Paul Rocca Serra, Maurice Olphe Galliard, Félix Ospital eta Blainville nazionalismo frantziarraren bidetik; hain zuzen ere, azken laurak Fédération> dAction> pulaire> du> ays> Basque> FAPPB> eskuineko mugimenduaren kideak ziren eta utzi egin zuten alde batera La, tteren talde euskaltzalean sartzeko628.
|
|
|
Pierre Andiazabalek duen Aintzinaren bilduma La, tterena izan zen; izengoitiok La, tterenak zirela jakin dugu Piarres Xarrittonek La, te
|
berak
idatzitako artikuluak markatzen ikusi zuelako, Piarres Xarrittonekin izandako elkarrizketa, 1996ko uztailaren 6a.
|
|
|
Lartzabalek
|
berak
azaldu zuen bezala, 60 eskutitz bidali zituen Aintzinarako irakurleak lortzeko, Jean Elissalde, Jules Moulier eta Minvielleren lankidetza lortzeaz gain; Pierre Lartzabalek idatzitako eskutitza, 1943ko otsailaren 15a.
|
|
|
Mendiskok esandakoari jarraituz, Eskola emailea
|
berak
erabilitako izenorde bat zen; Beñat Mendiskorekin izandako elkarrizketa, 1996ko irailaren 4a.
|
|
|
Marc Legassek esan digunez, Manuel Errobi
|
berak
erabilitako izengoitia izan zen.
|
|
|
Xarrittonek esan duenez, Minvielle doktore amizkutarra zen eta beharbada Amikuztarra Minviellek
|
berak
erabilitako izenordea zen; bestetik, Xarrittonen aita amizkutarra zen eta posible zatekeen Xarrittonek berak ere Amizkutarra erabili izatea izenorde bezala.
|
|
|
Xarrittonek esan duenez, Minvielle doktore amizkutarra zen eta beharbada Amikuztarra Minviellek berak erabilitako izenordea zen; bestetik, Xarrittonen aita amizkutarra zen eta posible zatekeen Xarrittonek
|
berak
ere Amizkutarra erabili izatea izenorde bezala.
|
|
|
Mestelanek esan digunez, Kantaber
|
berak
erabilitako izenordea izan zen.
|
|
|
Pentsamoldearei dagokionez, bigarren Aintzinak aurrekoaren oinarri ber
|
berak
izan zituen: kristautasuna, euskaltasuna eta herri jakintza.
|
|
|
Piarres Xarrittonek esan digu Hik Hek Hok eta Nik
|
berak
erabilitako izenordeak zirela.
|
|
|
Bigarren Mundu Gerran zeuden murgildurik eta Arotçarenaren Eskualduna> Vichyko gobernu nazizalearen menpean zegoen; beraz, ezinezkoa zatekeen Vichyko gobernuaren kontrako iritzirik agertzea. Gobernu frantziarrak
|
berak
eskualdekatze prosezuari ekitea, erabakitzean La, ttek ez luke aukerarik galdu nahi eskatzeko Euskal Herria eskualde berezia bilaka zedin, tokiko ezaugarriak errespetatuko liratekelako esperantzaz, nahiz eta ahalegin hartan Arotçarenarekin bat etorri.
|
|
|
Partidu politiko izateko asmo horren berri ematen digu argitaratu zuten aldizkariaren izenak
|
berak
: Aintzina.> Trait> dunion> l> des> onalistes.
|
|
|
Elizarekiko loturari dagokionez, hasiera baten Euskalzaleek ez zuten talde erlijioso bezala espresuki aritzeko asmorik838; mugimenduaren jardueran, ostera, ikusten da euskalzaleek leial jarraitu ziotela pentsaera kristauari (La, ttek
|
berak
Aintzinan adierazi zuen apezpikua herrietako zaindari onena izango zela839). Gai horretan bat gatoz Malherberekin, beronek dioenean talde euskalzaleak, Elizarengandik independiente aritzeko asmoa izan bazuen ere, Elizaren babesa bilatu zuen gero, taktika moduan, Action> çaiseren gaitzespenaren ostean arriskutsua izango litzatekeelako Elizaren hierarkiatik at aritzea840.
|
|
2008
|
|
|
Bigarren pausoan, markatutako aditz laguntzaileko taulara pasatuko gara. Laguntzaile mota bakoitzeko kasu aukera
|
berak
izango ditugu. Hala, adibidearekin jarraituz, DA laguntzailea izan bada markatu duguna, honelakoxe taula agertuko zaigu:
|
|
|
iruditzen zaigu aditz banakoak corpusean onar ditzakeen egiturak definitzen diren aldetik. Ondoren, esan dugun bezala, atera zaizkigun balio desberdin horietan, kasu bakoitzak zein izaera semantiko duen aztertuko dugu, eta horren arabera, balio semantiko
|
berak
edo antzekoak dituzten aditzekin multzo koherenteak osatzen saia tuko gara. Honen bidez, uste dugu, sintaxia eta semantikaren artean dagoen harreman horren berri ematen dugula neurri handi batean.
|
|
|
Autore honen ustez, goiko en ideia berari jarraituz, jokaera sintaktiko bera erakusten duten aditzek antzeko semantika dute, eta hortaz, jokaera sintaktiko horretatik abiatuta sail semantikoak egitea posible da. Jokaera sintaktiko hau
|
berak
–alternantzia, delakoen bidez azaltzen du:
|
|
|
Hala, alternantzia
|
berak
konpartitzen dituzten aditzek gutxienez beren semanti karen baitako osagairen bat batera dutela defendatzen du:
|
|
|
Ordea, alternantziak eta sailak erkatuta, ez da hain garbi ageri saio hori, izan ere, orotariko sail semantikoak ikus baititzakegu: azpisail batzuk prozesu morfologi koetan oinarriturikoak dira; esaterako, 10 saileko (Verbs> of> removing) 10.7 (Pit> verbs) eta 10.8 (Debone>) azpisailek alternantzia
|
berak
konpartitzen dituzte, eta oina rrizko egitura beretik abiatzen dira: The> cook> boned> the> fish>(. Sukaldariak arraina hezurgabetu zuen?) eta The> cook> deboned> the> fish.>(. Sukaldariak arraina hezurgabetu zuen?); desberdintasun bakarra, aditzen forma eratorria da.
|
|
|
esaterako, 29.2 (Characterize> verbs) eta 29.3 (Dub>) azpisailak elkarren artean bereizten dira lehenengokoek as bidezko sintagma predikatiboa onartzen duelako eta bigarrenek ez. Beste batzuetan, berriz, ez dakigu zeren arabera bereizten dituen sailak; edota, hobeto esan, sailak zein alternantziak bereizten dituen; esaterako, 9.1 (Put>) eta 10.1 (Remove>) aditzek onartzen dituzten eta onartzen ez dituzten alternantziei begiratzen badiegu, bi aditz sailek alter nantzia
|
berak
erakusten dituzte; ordea, 9.1 sailekoek, put an entity at some location, adierazten dute, eta 10.1 sailekoek, berriz,, remove an entity from a location?.
|
|
|
Autoreak
|
berak
onartzen du bere lanaren baliagarritasunaren muina:
|
|
|
Alegia, egiten diren multzoak gorabehera, gerora aztertu behar da multzo horie tan zein osagai semantikok duen esangura. Azken batean,
|
berak
teoria bat planteatzen du baina gero ez dirudi azkeneraino iristen denik. Autoreak eginkizun hau etorkizu nerako uzten du, hizkuntza gehiagotan egiten diren azterketen zain.
|
|
|
Kritikatzeko aukera hori, gehienetan, Administrazioak
|
berak
sustatu du, eta harrera ona izan du, zalantzarik gabe. Garai honetako herritarrak ez ditu berez eta besterik gabe Administrazioaren jardunak onartzen.
|
|
|
pentsatzen eta aukeratzen diren heinean esaten dira hitzak. Hiztunak birformulatu egin behar izaten du behin baino gehiagotan eta behin eta berriro esandakoa, bai
|
berak
bai entzuleak esandakoaren hariari errazago jarraitzeko eta informazioa prozesatzeko nahikoa astia izateko. Horrenbestez, memoriaren mugak eta denboraren presioak sortutako eragozpenak gainditzeko joko luke hiztunak errepikapenetara.
|
|
|
Vennemann en hipotesia (1994) sinplea da. Krahe indoeuropeista izanik indoeuropartzat jo zituen
|
berak
Europako ipar eta mendebalean baturiko ibai izen asko, baina ibai izen horiek gehien erakusten duten bokala, eta hitz hasieran batez ere? / a/ denez gero (indoeuropera zaharrean oso urria zena) eta zatiketa morfologikoaren bitartez erroa gehi CV itxurako atziz kiak atera beharrean VC atzizki prebokalikoak atera daitekeenez gero, batez ere ize naren azken a> > determinatzailetzat jotzen bada, Vennemann ek uste du antzinako hidronimia hizkuntza aglutinante eta soilik atzizkiz baliatzen denaren gainean eraiki ta dagoela.
|
|
|
Horregatik harrigarri samarra eginten zait Traskek (1997) proposaturiko aitzin sis tema fonologikoan aspirazioari lekurik ez egitea. Mitxelenak
|
berak
oso ongi aztertu zituen aspirazioaren distribuzioa, euskalkietan erakutsitako aldaerak eta nolabaiteko sis tematasun eza edo aldakortasuna, eta saiatu zen aspirazioaren eta azentuaren arteko ezin ukatuzko loturak ahalik eta argien azaltzen. Haren ikerketaren ondoren badakigu jato rriz aspiraziorik ez zuten forma batzuk hasperendun bihurtu direna, latinezko pace> zuberierazko bákhe> edo zub. gaihérdi, > esaterako.
|
|
|
Gainera, Azkuek ez zuen beti euskalki guztietan laguntzailerik eduki, bestelan zuberotar kantu bat hobetzekotan zubererazko hitz arruntak erabiliko zituen, beraz zuberotar kantu bat bost gipuzkoar hitzekin ematea ez da zientifikoa. Hona zer dioen
|
berak
biridazketaren bere metodologiaz:
|
|
|
Beraz, guk l150 kopuruko euskal toponimiazko multzoa jasoa dugu azken urteotan (l984 urteko udaldian hasita), eta toponimia horren sarritasuna aberatsa da, bereziki, Pradoluengo inguruko herrietan, hots, Arandio edo La Demanda mendikatearen babesgune berezian, Valdelaguna haranekoak ere intentsitatearen aldetik biziki interesdunak direlarik. Merino Urrutiak
|
berak
aitortzen digunez, bere aportazioak partzialak ziren eta, gehienbat, l932 alde an Guilermo Riitwagen en emaztekiak ahoz bilduriko lekukoetara mugatuak. Guk hemen aipatzen herri asko ikuskatua dugu eta bertako lekuko batzuen ahozko testi gutza ere jasoa, kartulario, kastatro eta jabetzazko erregistroetan bilduriko idatz adie razpenez gain.
|
|
|
herrizko kidekatzea egin gabe dago oraindik, zeren eta Insausti
|
berak
airean uzten baitu nongoak ziren Bergara, Oñati, Antzuola, Elgeta, jakin gabe hauek elizaz Leinzkoak zirela. Soreasu eta Iraurgi gauza beretzat jotzen du Juan San Martinek.
|
|
|
atzizki izan den lekuan (di> alt> frau, andre zaharra?) beste hau sortuz: di> alt i> frau.> Atzizki berria itxuraz aldaera estandarretik (di> rau) desberdina izan arren, estandarraren teknika morfologiko
|
berak
(atzizkia vs. zero atzizkia) erabiltzen ditu eta dialektoa estandarraren antzekoago egiten du. Hau izan daiteke aldi berean kostuak txikitu eta ondorioak maximalizatzeko aldaera erregional berriek duten bideetarik bat.
|
|
|
Mots basques signifiant tonnerre. RIEV VI, 1912 Izen buruak
|
berak
aditzera ematen digunez, euskalki guztietan 1912an trumoi hitza nola adierazten zen kontatu zuen.
|
|
|
Zalantzarik gabe euskal lexikoaren ikerketa zehatza erabat balio handikoa agert zen zaigu euskara erromantze arteko harremanak hobeto ezagutzeko. Kontuan hartu behar da, gainera, azken urte hauetan euskal hiztegigintza
|
berak
aurrerapen handia
|
|
|
Beraz, ez dago arrazoirik latin hizkuntza Euskal Herrian izan ez zela manten tzeko. Alde horretatik, bada, eztabaida eten egin dela esango nuke, zeren eta horrek ez du esan nahi euskarak (Euskal Herriak
|
berak
bezalaxe, jakina) bere nortasuna galdu egin zuenik: Sayas Abengoechearen (1999),. Erromaren gainbehera aldian eus
|
|
|
Haasek
|
berak
ematen duen oinarri teorikoarekin ados natorrelako, hau da, kontaktua (hizkuntz kontaktua jakina) lexiko bidez hasten dela. Beraz, gaurkoan lexikoari buruz arituko naiz gehienbat, han eta hemen euskal erromantze harremanei buruz barreia tuak dauden hainbat lanen nire iritzia emanez.
|
|
|
Nik nire ikerketak erromantze aldetik egiten ditut jakina denez, Espainiar edo Filologia Erromaniko ikuspegitik (besteak beste, ikus 19872 eta 1998), baina badago euskaran erromantzearen eragina, eta hori Euskal Filologiarentzat interesgarria da eta gaurkoan horretaz mintzatuko naiz. Bi ikuspegi hauek banatu egin behar dira eta banatzen saiatuko naiz nire hitzaldiaren zehar, baina ahaztu gabe biak oihalaren edo txanponaren aurki eta binperra edo alderantzikoa direla (hau da, gauza
|
berak
agertzen dituen aurpegiko eta azpiko aldeak: –aurki guziak bere binperra?).
|
|
|
Pentsa dezakegu hainbeste mila urte iraun duten hizkuntzei buruz mintzatzen ari garela, ez hizkuntza bati bakarrik buruz. Kontua da, kanpo arrazoiak aparte, hiz kuntzaren barruan aurkitzen direla lekukorik egokienak (Mitxelena
|
berak
garbi utzi zuen bezala) eta euskara barruan daukagu hainbeste latin eta erromantze.
|
|
|
Batzuentzat, gehienentzat, gaur egun arte, erromanizatze prozesua Euskal Herrian gertatu ez zen ezkero, latinaren eragina euskaran (hona hemen beste liburua ren titulua, Luis Mari Mujikak 1982an eginekoa) V VI.garren mende aurretik ezinez koa izan zen haientzat, VII.garren mendez geroztik baizik; Mitxelena zenak
|
berak
ere gauza bera uste zuen, nahiz eta nere lanarekin aurrera egiteko esan hainbeste aldiz (eta ez esan bakarrik, baita idatzi ere eskuz3). Baina asken urte hauetan gero eta argia go azaltzen da erromatarrak Euskal Herriaren bihotzeraino ailegatu zirela, eta ez aile
|
|
|
Ordurako asko zen, baina berehala ohartu ziren mugatuegia zela eta 80ko hamarkadan, John Sinclair en gidaritzapean, 7.3 milioi hitzeko ingeleseko corpusa osatu zuten Birmingham> Collection> of> English> Texts> (BCET) taldekoek, nahiz COBUILD hiztegia osatzeko 20 milioitara zabaldu zuten 1987an. 90eko hamarkadan 320 milioi zituen honek
|
berak
, COBUILD Bank> of> 5 izena hartuta. British> National> Corpus ek6 ere, 1994an, 100 milioi zituen jasoak, berrikuntza nagusi batekin:
|
|
|
sentitzen dugu eguneroko lanean, are gehiago tradizio urriko formei buruzko txostenak prestatzean. Eta kezka bera azaltzen du Hiztegi Batuko Lantaldeak
|
berak
ere, forma bat proposatzeko nahiko daturik ez duenean.
|
|
|
Mitxelenak
|
berak
ere, Larramendiren jokabideari puntua atera, euskara bera gidaritzat hartuta:
|
|
|
batetik, jakintzen izenak emateko (lati nezko logia), dea> atzizkiaren erabilpena; bestetik, dar/ tar> atzizkia; azkenik, gaz telaniazko des eta con emateko, hurrengo baliabideak erabiltzen ditu: tradiziozko des aurrizkia, eta
|
berak
proposatutako, kidatu, >, kida> eta kidea> atzizkiak.
|
|
|
Zuzenbidearen eremuan euskararen erabilera rik ez badago, orduan jakintza horretako hitzak ere ez dira izango, nora jo ez dugu izango. Larramendik
|
berak
HH an euskarazko liburuen falta aipatzen duenean, ildo bertsutik, beste hau dio euskararen erabilerari buruz: «No> hay> libros> manuscritos, > > ni> procesos> impresos».
|
|
|
Hala ere, esan behar dugu, beste egile batzuek ere aurretik azpimarratu duten moduan? Larramendik ez dituela ehuneko ehunean errespetatzen
|
berak
ezarritako irizpideak. Hori dela eta, hiztegian zehar, gauza bera adierazteko formula desberdi nak topatzen ditugu edota aurkibidean ipinitako adibide batzuk testuaren barruan ez dira agertzen etab. (beraz, sistematikotasun falta).
|
|
|
Jarraian, Larramendik
|
berak
aurreikusitako baliabideen erabilpena jorratuko dugu, nola ez, zuzenbide munduko adibideak aipatuz. Dena dela, irakurleak hurren go lerroetan aurkituko duena gure ikerketaren laburpena da; hau da, halabeharrez eta leku faltaz, jasotako zerrenda eta taula guztien lagina baino ez da agertzen.
|
|
|
Lehenik, Cadizko Konstituzioa euskaraz azaltzen zuen lanaren berri izan genuen, Juan San Martinek argitaratutako artikulu baten bidez25 Katexima politiko zen testu hura, umeen eskoletan erabiltzeko pentsatua; hala ere, euskal letretan ohi koa ez zen gaia jorratzen zuen. Lau urte geroago, San Martinek
|
berak
eskuizkribua ren faksimilea argitaratu zuen26 Baina argitaratutako eskuizkribua anonimoa zen eta gure lagun maiteak, Angel Ibisate jaunak27, egilearen izen abizenak argitu zizkigun. Une horretan jaio zen Amundarain euskal literaturaren historiarako.
|
|
|
Albistegi, erreportaje eta dokumentaletan, gainera, hizkerak jasoagoak izaten dira. Dena dela, ikuslea solaskide parte hartzailea denean, ikusleak
|
berak
jaisten
|
|
|
6 Antzinatik datorren banaketa da hau, errekaren ibilbideak
|
berak
nabarmen salatzen duen bezala, eta hori izan da lan honetan banaketa hau oinarritzat hartzeko arrazoi nagusienetarikoa.
|
|
|
Labov ek (1970) behatzailearen paradoxa izena eman zion Soziolinguistikako arazo hain ezagun honi. Berriemaileek egoeraren ez naturaltasuna ahazteko eta elkarrizketaren izaera formala gutxiagotzeko modurik arrakastatsuena kaleko solasen bilketan eta bizitza arriskuan topatu duten egoeren bilketan zegoela ondorioztatu zuen
|
berak
; horrela, egoera hauen kontaketan ia beti hizkera zaindutik jatorrizkorako aldaketa gertatzen da9.
|
|
|
8 Hauek guztiak aipatzen dizkigu Iñaki Caminok Aezkoako euskararen azterketarako
|
berak
kontuan hartu dituen fakto reen artean: izen deitura, egoera zibila, adina, egoera psikikoa, lanbidea, heziketa, soldadogo datuak (non, zenbat denbora, zein beste euskaldunekin hartu emana, nola baloratzen duen pertsona horren hizkera,?) ezkontidearen nondik norakoak, gurasoenak, zer bidaia egin duten, zenbat aldiz edota zenbatero, nora e.a. (1997:
|
|
|
4 Urte asko dira Edward Sapir-ek (1921) hori esan zuela: everyone> knows> that> language> is> variable.> James Milroy k
|
berak
ere hizkuntzaren egoera uniformea idealizaziotzat hartzen du, eta egoera aldakorra normaltzat. Hizkuntza teorizatzaileek, ordea, askotan hizkuntza entitate uniforme bezala hartu izan dute, eta hizkuntza aldakortasuna errore modura hartua izan da, ez egituratu modura gutxietsia (1992:
|
|
|
koek baino. Izan ere, komunikabide sare garrantzitsurik ez da igaro Zaldibiatik, eta ez igaro izanak
|
berak
baldintzatu du hiztunen arteko hartu emana: goialdekoak lanera joateko bakarrik jaitsi izan dira, baina etxean bazen beti irten gabeko norbait.
|
|
|
euskalki guztiek (euskarak
|
berak
, horrenbestez) egin dituen aldakuntzak, nahiz modua ez beti arras berdina izan, dira, hain zuzen, onartzekoak. Arima, esate baterako, garai bateko testuetan ageri den forma bakarra, eta ez anima.
|
|
|
Alderdi honetan, ez inongo erakunde publiko (gobernu, aldundi edo udal), ez aurrezki kutxek, ez EITB, Euskaltel edo Euskaltzaindiak
|
berak
, ez dute beren Interneteko guneetan euskaraz gauzak bilatzeko modu egokirik eskaintzen.
|
|
|
Corpusa eta lanerako metodologia aurkeztu eta mintza jardun honen ezaugarriak eman ondoren, gaurko ipuin konta saioetan bereiztu ditugun hiru atalak deskribatuko ditugu gure corpusean agertzen diren elementuak kontuan hartuz. Ipuinak
|
berak
baino gehiago konta saioaren kokapenerako eta barne loturarako nahiz amaiera emateko konta saioetan agertzen diren elementuak izango dira lan honetako aztergai nagusia. Hain zuzen, gure artean kasik oharkabe geratu izan diren osagaiak eta jendaurreko ahozkoan, berriz, behar beharrezkoak direnak.
|
|
|
...oriko bateko berriak Euskal Herri eta mundu osorako prentsaz eta internetez euskalki hutsez eskaintzea, herrialde horretako zona erdaldunetan eredu batua ikasteko hainbeste ahalegin egin duten euskaldun berriei beren herriko albisteak, iseka nabariaz, dialektoz emanez; Euskaltzain batek euskara batuan esandako hitzak, edonork ulertzeko modukoak, ondoren Euskaldunon Egunkarian dialektoz eskaintzea,
|
berak
halaxe esanak balitu bezala; autobus publiko batzuetan irteera> barik, urteera> idaztea; euskalkiak hizkuntzatzat harturik, horiek normaltzeko arauak web orrian eskaintzea; unibertsitatera selektibitatea egitera dato zen ikasle batzuek, Eubako ikastetxe famatu batekoek, adibidez, euskara batua ez dakitelako aitzakiaz azterketak euskalkiz egitea, aspaldiko urteotan gertatzen ari dene... Biblia osoa euskaraz daukagunean, oraindik mezako liturgia, aita gurea barne, lurraldez lurradeko euskalkietan izatea, maiz hiztunen egiazko euskararekin bat etorri ez arren (Eibar, Oñati, Oiartzun, Hondarribia, Irun...).
|
|
|
Literatur hizkuntza batuaren arloak, ordea, gainerako eremu formal guztiak dira, eta, izenak
|
berak
adierazten duenez, oso bereziki zeregin idatziak: irakaskuntza, litera turgintza, ikerkuntza, administrazioa, seinalizazio kartelak, hedabideak etab. Horrek ez du esan nahi, jakina, gaurko euskaldunon egoera soziolinguistikoa kontuan izanda, lexi ko eta sinonimoen erabileran, batzuetan tokian tokiko egokitzapenak gaitzestekoak dire nik, gure hizkuntz koktela oraindik behar bezain irabiaturik ez dagoelako, baina beti ere eredu batu literarioa errespetatuz (amama/ amona/ amandre/ amatxi, > apur/ pixka/ poxi/ amiñi, > ahalke/ lotsa, > artez/ zuzen, > aurkitu/ topatu/ idoro/ ediren/ kausitu, > debekatu/ galarazi, > gurdi/ orga> hitz/ berba/ ele/ mintzo, > irten/ atera/ jalgi/ ilki, > jausi/ erori, > jolasean/ olgetan, > nahi/ gura, > neba arreba/ haurride, > ondo/ ongi/ ontsa, > txakur/ or, > txerri/ urde...) > tradiziorik gabeko txokokeria, laburpen, arrunkeria edo aldaera dialektal hutsei sarrerarik eman gabe:
|
|
|
Egia esan, modalitate bien artean etengabeko osmosia gertatuko da, hurbiltze bide an. Horrela, literatur hizkuntzak jende xehearen hizketatik maiz berba apal, arrunt edo dialektalak bereganatzen ditu, horietako batzuk jargoi edo esangura berezietarako espe zializatuz. Herritar arruntak, aldiz, irakurketaz, eskolan dituen seme alabei entzunda, hedabideen eraginez eta, pixkanaka eredu jaso eta aberatsagoaz jabetuz doa, horiek aldizka,
|
berak
ere zerbait badakiela erakutsi nahi duenean, hobekixeago mintzatzeko era biliz. Eta fenomeno hau gero eta nabarmenagoa da gazte jendearen artean, gaur egun bere euskalki hutsean berba egiteko gai direnak ia ia erabateko analfabetoak izanik, hots, testu ida tziekin eta komunikabideekin inolako harremanik izan gabeak.
|
|
|
egiazki guztiahalduna izateko, filosofo klasikoek zuhurki irakasten zutenez, Jainkoak
|
berak
ere bakarra izan behar duen bezalaxe.
|
|
|
Hor, eta hori ere Mitxelenak inoiz zuhurki oharrarazi zigun? Sabino Aranak
|
berak
ere, bizkaierarako arauak ematean, lurralde historikoa ren mailan bada ere, eredu batu bakarra proposatu eta bultzatu nahi izan zuen.
|
|
|
herrikoa ikasi arren. Nire gurasoak auzo bereko izanda, 57 urtean batera bizi arren, batak urebioa> esaten zuen eta besteak udebioa.> Areago, aitak
|
berak
aditzean behin giñen> eta jarraian gintzezan> erabiltzen zuen.
|
|
|
Bestalde, euskaldun alfabetatu bakoak ere badaki kate mintzatuko berben arteko talkagatik ahoskatzen duenaren sakonean badela forma osoago bat,
|
berak
gogoan daukana. Esate baterako:
|
|
|
Toki jakinetan kokaturiko elkarrizketa biziei sinesgarritasuna emateko ere, eus kalkietara jotzea erabat bidezkoa da, eta Txomin Agirrek
|
berak
ere hortixek jo zuen Garoan, > Oñati ingurukoen hizkera nabarmentzeko. Irrati lokaletako emanaldi batzuk, herritarrekin harreman zuzenak dituztenak bereziki, euskalkiz ematea ere guztiz ego kia iruditzen zait.
|
|
|
Ez dugu uste inork zalantza egingo lukeenik Hiztegi Batuaren 2 itzulia amaitzeak berebiziko garrantzia duela esaten badugu. Euskaltzaindiak
|
berak
esan du Hiztegi Batu osoak, eguneroko bizitzan behar ditugun hitzak bilduko dituela?. Ez da asmo makala, ez horixe.
|
|
|
Nork esana da hori? Euskaltzaindiak
|
berak
, euskal hitza zer den eta zer ez den zehazten duen erabakian:
|
|
|
Hitz berriak behar ditugu, beraz, Euskaltzaindiaren' baldintza minimoa' beteko duten hitzak, hain zuzen ere. Azken 25 urteotako hiztegietan proposamen berri asko daude, batzuk Euskaltzaindiak
|
berak
eginak, beste batzuk hiztegigileek berek sortuak. Lexikografoak badaki proposamen berriak' fikzio' direla (adibidez,' bizkar zorro'), baina konfiantza du fikziotik errealitatera salto egingo dutela noizbait.
|
|
|
Era berean, hiztun horrek
|
berak
(5b) bezalako oihartzun galdera (EGLU V, 41) onartuko luke, eratorbidean ezinezkoa da (5d).
|
|
|
13 Arrazoi
|
berak
balio al du Euskaltzaindiak (H E/ 3,38) garbitu gabe uzten dituen oilo lapur, etxe-jabe bezalako egile
|
|
|
dagokiona ez esaldian bertan, ez bizkaieraren tradizioan, ez Deba Arroan ere. Jarraian, hiztegi
|
berak
, Duvoisinengandik honako zita hau jasotzen du: –Le Guipuscoan emploie aussi lotsa> dans le même sens que le labourdin:
|
|
|
nortasun propioa azpimarratzeko ere. Edonola ere, Bonapartek ezarri zuen euskalkien banaketa hartu dugu ardatz bezala2, oraindik, neurri on batean, jarraigarria dena, eta lan honetarako bereziki aprobetxagarria,
|
berak
bilduriko testuek banaketa horri eran tzuten diotelako3 Baditugu, honela, zenbait testu hizkera bakoitzerako Bonaparten eskuizkribuetan eta, beharrezko den bezala, garai berekoak dira4 Esan beharra dago, hizkera guziak ez daudela berdin ordezkatuak, hizkera batzutako testurik biltzen ez delako. Horrela Ip (GN) ko Arakil, Araiz, Gipuzkoako azpieuskalkiak murritz geldi tzen dira; era berean, Hg (GN) ko Iltzarbe eta Mendebaldekoak; eta, neurri on batean, (Aezk) ere, testu guziak dotrinaren itzulpenak baitira.
|
|
|
Bi esanahi horien artean bada, nonbait, nahasmenak sortzeko arriskurik edo komunikazioan, eta horre gatik izanen da bereizketa zehatza egiteko joera. Elkarren arteko hurbiltasunak
|
berak
aunitz eragozten du testu idatzietan esanahia ongi bereizteko, testuinguruak ezpaitu beti aski laguntzen. Dena den, adibideak asko diren arren, gorde> hitzarekin duen txan daketa ugaria da eta ez da ikusten inolako araurik jarraitzen denik bata ala bestea era biltzean esanahi horrekin.
|
|
|
9 (1969, 34). Euskalkien aipamena Azkuek
|
berak
eginiko sailkapenaren arabera.
|
|
|
Maiz, fraseologiak
|
berak
adieraziko digu espezializazio maila handiko testu bateko unitate lexiko finkatua (terminologia) dugun edo espezializazio maila apalagoan ari garen. Eta aldi berean, askatasun handiagoa izango dugu maila apalean sintaxi librearekin eta hizkuntza baliabideekin jokatzeko unitate lexiko finkatuak eskatzen dituen adierazpen kontzeptual konplexuan baino.
|
|
|
...estu espezializatua espezialistak sortua den arren, egia da antzeko testu asko sortzen direla gaur egun (ez da erraza ohiko sailkapenetan kokatzea, esate baterako, ospitaleetan gaixoak sinatu ohi duen operatu aurreko baimen orria, edo analisien emaitzak jasoko dituen inprimakia); badira, gainera, teknikoen antzekoak diren testu estereotipatuak edo errutina testuak, eta oro har ez dituzte ezaugarri
|
berak
espezialitateko testuek, didaktikoek, eta zabalkundekoek (Cabré 1999). Baina testu hauen bateratasunik eza ulertzeko, gogoan hartzea komeni da (Hoffman 1984) espezializa zio mailaren eta forma linguistikoaren arteko erlazioa.
|
|
|
Horiek oro jakin behar zituen arrotzak, ondotik jinen diren hauetaz jabetzeko: Euskal Herrian apezak
|
berak
pilotan eta jokoan, apez jauntzi edo galtza xuritan, ez baitzuen harek egundaino holakorik ikusi beste edozein kiroletan, dela rugby, futbola, lasterka, jauzika, boxeoan edo beste. Eta zergatik ote bitxikeria hori?
|
|
|
Bainan gizona lerden, ontsa emana, ederki jauntzia, beti xutik eta nobleki ibilki ezteietarat doan jaun edo andere esposaren pare. Horiek dazkienak badaki zertako duen pilotak orai eta aspaldian bere plazagizon saria, eta plazamutilarena, hau berriagoa gaztetxoen sustagarri, izarra gora erakusten deiela Etxahun batek
|
berak
kantu olerki apainduan, hots pilotaria «aingüriaren> pare> eta> khorpitza> sano>, > zohardi> begia> eta holakoak nola ez du izanen legetzat «> leialki> plazan> jokatzia!»
|
|
|
Sinets lezaketea oraiko gazteek 16 urte ez ginituela oraino beteak sotana hartu nuenean ene klasako lagunekin! Hastean igandeetako doia hori, egia erran, bakoitxak
|
berak
galdea egin eta baia ukanik, ez baldin bazen ere gehiagoko engaiamendurik oraino, 24 urteak jin artean sotana horrekin.
|
|
|
Bixtan da beren jukutriak badituztela pilotari guziek eta ez zirela apezak holakorik gabeak: Harrietek
|
berak
kondaturik jakin dugu, Salegi eta Atano IV ekarrarazi zirela hegoaldetik Mauleko plaza ederrerat, bi apezen kontra neurtzeko. Partida aitzinatuz bezala, denak elgarren bete eta nehork ez galdu nahi, orduan Harrietek aitortu ere ahoan bilorik gabe, pilota aldaturik, eta bizixago bat hautaturik, ereman zutela partida, ondarrean apezek.
|