|
2013
|
|
|
Ezaguna da garai honetan erregearen (hots, jaun naturalaren) kontra errebelatzeko teoriak landu zirela, tiranizidioa bera justifikatzen zutenak (bide
|
batez
, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoa, Joanaren semea, atentatu batean hil zuten 1610ean). Bada, Roelkeren arabera ez da komenigarria alderdi bakoitzaren teoriei kasu gehiegi egitea, propaganda baitzen funtsean.
|
|
|
Mende erdi
|
batez
euskalgintzan irakasle, idazle eta itzultzaile gisa
|
|
|
Gaur, Pello Esnalek bere Hitz ordena. Erabilera estrategikoaekarpen bikainaz hitz egin digularik, eta abagune honetan hitz batzuk esatea proposatu zaidalarik, sakonera akademikoak alde batera utzi eta mende erdi
|
batez
neure idazle eta itzultzaile ibilbideari gaingiroki bada ere begiratu bat eman eta horretaz zuei hitz egitea erabaki dut.
|
|
|
Nik neuk mende erdi
|
batez
bizi izan dudan harridura eta pozño horretaz hitz egin nahi dizuet.
|
|
|
Bai Euskarari Ziurtagiria etaEuskararen Behatokia, eta hurrengo urteetan euskararen baitan kontzientzia berpiztuz eta nabarmen eraginez. Hizkuntzaren oinarrizko eraikuntza landu ahala, gero eta garbiago ikusi da testu egokiak prestatzeko eman beharreko pausoak zein diren,
|
batez
ere inguruko erdaren eraginpean ari den gure idazkuntzan, eta ildo horretatik etorri dira P. Esnalena bezalako ekarpenak. Testu antolatzaileak.
|
|
|
< < euskara gaitu, osatu, batu, gaurkotu, zorroztu eta aberasten> > eman ditudala neure urte gehientsuenak aldian aldiko beharrek eskatu didaten eta neure indar eta gaitasunak ahalbidetu nauten neurrian, eta orain neure 66 urteren gaindegitik atzera begiratzean harridura sentitzen dut euskararekin batera egin dudan ibilbidea begiestean, adiskide sentitzen ditut egiteko bikain horretan bidaide izan ditudan guztiak eta azken aldi honetan, Huhezi Garabideren eskutikAbia Yala edo Hego Amerikako, hizkuntza gutxituen ordezkariei euskara batu eta gaurkotzearen gure esperientzia nolakoa izan den azaltzeko aukera izan dut, eta horretan jarraituko dut ahal dudan bitartean gure harridura eta poza beste batzuengan ere loratu dadin. Nire belaunaldiko askok, gutxi gorabehera antzera ikusten dugu euskararen ibilbide hau, baina badira gerora etorri diren beste belaunaldi batzuk, euskara batuaren baitan jaio direnak, eta
|
batez
ere horiei begira idatzi ditut lerro hauek nondik gatozen jakin dezaten eta guztion ahaleginarekin geroan noraino irits gintezkeen suma dezaten.
|
|
|
Ez nator bat; ez ezezaguna izan da, baizik eta oso ezaguna, nagusiki fama kaskarrekoa, euskalgintzan norbait izan ziren euskaltzale gerra galtzaileen artean? eta giltzarri ere ez, beraren euskararen aldeko kultur lanagatik, nahiz ekarpena ukatzen ez zaion?, baizik eta
|
batez
ere erregimenean aski ongi kokatua zegoelako laguntzaile ere izan zitekeelako euskaltzaleen arteko bilerak eta antolatzeko, elkartzeko eskubidea auzoan baitzegoen Francoren erregimenean?; eta laguntzaile izan ere izan zelako, kontrolatzaile eta zentsuratzaile izan zen bezala. Beraz, figura anbibalentea.
|
|
|
Neri iruditzen zait bi gizon ok euskelzain egin ba dituzte, eralguntza oni abertzaletasun usaia kentze arren izango zala eta bide
|
batez
euskerarentzat erreztasun eta laguntasun geio arkitzen ote duten. Ala izan dedilla.?
|
|
|
Ematen du inflexio puntua 1960ko 339 euskal apaizen gutunak ekarri zuela. Nemesio Etxanizek A. Arruek berari eta On Manuel Lekuonari egindako belzkeriak aipatzen ditu
|
batez
ere, eta Koldo Mitxelenari egindako zerbait ere bai.
|
|
|
Alde iluna ere izan zuen argi eta garbi Antonio Arrue euskaltzainak, eta
|
batez
ere horixe azaleratu nahi izan dugu artikulu honetan, alde argiak bestetan azaleratuak ditugunez gero.
|
|
|
Amatasuna inskribatzen duten hainbat eta hainbat ikerlan argitaratu da kritika feministaren arloan. Baina,
|
batez
ere, hiru teoriagilek eta hiru liburuk zedarritu dituzte amatasunaren inguruko ikerlerroak: Simone de Beauvoirren Le deuxième sexe (1949), Shulamith Firestoneren The Dialectic of Sex (1971) eta, azkenik, Adrianne Richen Of Woman Born:
|
|
|
Dudarik gabe, artikulu honetako amatasun irudikapen gehienak amatasun emergenteak dira. Kontzientzia bat dago
|
batez
ere, aldaketarako intentzio garbia. Beraz, eraikuntza sinbolikoez gain, hitz egin daiteke aldaketa eta bilaketa estrategiez; hitz batean, agentzialitateaz (Esteban, 2004).
|
|
|
Pertsonaia nagusiek betetzen dutenez kontakizunaren zati nagusia, ereduzkoa zenak bereganatzen zuen tarterik handiena iraganean; orain, ostera, ereduzkoa ez denak hartzean leku nagusia, luze eta zabalago agertuko da baztertu beharreko portaera. Azken
|
batez
, aurreko eleberrigintzan eredutik urrutiratzen ziren pertsonaiak aitzakia huts bihurtzen ziren eredua gehiago nabarmentzeko; orain, aitzakia izateari utzi, eta lehen mailaz jabetzen da joera makur baten erakusle den pertsonaia.
|
|
|
Mimex, Ani, Nini. Azkenean, modu batean ala bestean, izen propioa ezkutatuz ala izen propio deigarri
|
batez
hornituz eta abizena isilduz, emakumeon identitatea babesten du. Ez du berdin jokatzen Loli Menarekin:
|
|
|
Ez du berdin jokatzen Loli Menarekin: ohikoa den izen
|
batez
izendatzeaz gain, abizena ematen dio.
|
|
|
Iñauteriak egundoko zalaparta ta iskanbilla ta
|
batez
ere eziñegona ekarri diete gazteai iri aundira. Ezin uka, ematen duan bizitasun eta kilikilia.
|
|
|
urtaldi horietan beste eleberriren batek argitaratzeko izandako eragozpenak, hain justu. Dirudienez, Jon Miranderen Haur besoetakoaren (1970) argitalpena hamarkada
|
batez
atzeratu zen.
|
|
|
pedofilia harreman baten kasuan kolpe handiagoa jasango du decorum ak andrezale baten harremanen kasuan baino. Azken
|
batez
, gizakume andrezalearen irudiak tradizio luzea du, baita nolabaiteko, onarpen, soziala ere.
|
|
|
giro hiritarreko pertsonaia baten berri emateko motz gelditzen zen euskal hiztegiari aurre egiten dio neologismoaren ondoan mailegu gordinaz baliatuz... Azken
|
batez
, Erkiagak eleberrigintza tradizionalean sustraituz, jadanik esana zegoena berdin berdin berresatea saihesten du, baliatutako osagairen batzuk leunduz edo berrituz.
|
|
|
Lan honetan, birformulazioa diskurtso fenomenotzat hartzen denez, eta bere erabilerak enuntziazio ikuspuntuaren aldaketa dakarrela (Roulet, 1987, 111) onartzen denez, ahal den neurrian, Larringanek erabiltzen dituen urratsei jarraiki egingo dugu azterketa,
|
batez
ere balio diskurtsiboan indarra jarrita, eta erakutsiko dugu aztergai ditugun birformulatzaile urruntzaileok ezaugarri eta zeregin nagusi batzuk baldin badituzte ere, diskurtsoaren ikuspegitik balio anitz har ditzaketela. Horretaz gain, Garcések (2008) aipatzen dituen zeregin ezberdinak ere kontuan hartuko dira, bereziki, aztertzen ari garen elementuen kasuan berak aipatzen dituen erabilerak gauzatzen diren ala ez ikusteko.
|
|
|
Tematizazioan eragiten duen adibiderik ere badugu,
|
batez
ere ahozko solasaldietan edo, zehatzago esanda, ahozko solasaldi gisa idatzitako pasarteetan. Beheko adibidean markatzaileak aurreko enuntziatutik urrundu eta gaia aldatzea ahalbidetzen du:
|
|
|
Diskurtso markatzaileez dihardugu artikulu honetan: zehatzago esanda, diskurtso markatzaile mota
|
batez
: birformulatzaileez.
|
|
|
Diskurtsoa antolatzeko prozedura bat da birformulazioa: haren bidez esataria aurreko diskurtso atalera edota aurreko enuntziazio ekintzara itzultzen da, hura berrinterpretatzeko edo bestelako ikuspegi
|
batez
aurkezteko (Garcés, 2009: 17).
|
|
|
hots, aurreragoko diskurtso atal batean adierazitakoa azaltzera, argitzera, osatzera edo zehaztera datorren diskurtso atal bati bide egiteko. Birformulatzaile esplikatiboez baliatzen da esataria esan berri duena modu argiago
|
batez
birformulatzeko: haien bidez esatariak ohartarazten edo iragartzen dio hartzaileari, edo are bere buruari?
|
|
|
Kasu honetan, gainera, birusak gizakien artean kutsatzeko ahalmena ere bazuela berehala ikusi zuten adituek, eta horrek kezkatu zituen,
|
batez
ere; izan ere, gaitza ohiko gripea hedatu ohi den gisan hedatuko zela ohartarazi zuten, oso bizkor, alegia. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
Baina bideratutako dirua Europako
|
batez
bestekora hurbiltzen joateko eskatu zuten; hau da, Barne Produktu Gordinaren %3 ingurura hurbiltzeko. [EPD prentsa, Berria]
|
|
|
Zenbaitetan eragiketa testual argumentatiboak betetzeko erabiltzen dira birformulatzaile esplikatiboak:
|
batez
ere, ondorioa eta konklusioa adierazteko. Izatez, hori ez da birformulatzaile esplikatiboen funtzio prototipikoa, baina, testuingurua lagun, ondorioa eta bestelako funtzio argumentatiboak beregana ditzakete inferentzia prozesuetan.
|
|
|
Esperanto mintzaira ote dute egun
|
batez
Europa egiten duten 25 herri horietakoek. Gauza bat bada ororentzat argi argia dena, denak lehertuko dituela emeki emeki ingles mintzairak hola segituz.
|
|
|
Esanak esan, zenbaitetan eragiketa testual argumentatiboak betetzeko erabiltzen dira birformulatzaile esplikatiboak:
|
batez
ere, ondorioa eta konklusioa adierazteko. Izatez, hori ez da birformulatzaile esplikatiboen funtzio prototipikoa, baina, testuingurua lagun, ondorioa eta bestelako funtzio argumentatiboak bereganatu ditzakete inferentzia prozesuetan.
|
|
|
212,12 testu akademikoetan. Horrek agerian uzten du birformulatzaile esplikatiboek oso agerpen maiztasun erlatibo txikia dutela lege testuetan, baina testu akademikoetan, aldiz, birformulatzaile esplikatiboen maiztasuna EUDIMA corpusaren
|
batez
bestekoa baino nabarmen handiagoa dela.
|
|
|
hitz batean/
|
batez
(esateko)?
|
|
|
Zuzenbideko testu akademikoetan markatzaile hauek dituzten eginkizunei bagagozkie, bestalde, datu estatistikoek erakusten dutenez (ikusi 5 taula), birformulazio esplikatiboen% 65 inguru azalpenezkoak dira eta birformulakizunaren ondoren txertatzen dira berbaldian, aposatu gabeko enuntziatu baten bitartez, eskuarki, puntu
|
batez
edota puntu eta komaren bidez bereizirik. Lege testuetan, berriz, askoz bakanagoak dira mota horretako kasuak(% 11,35 inguru).
|
|
|
(51) Gizatasun printzipioak, berez, ondoreak dakartzaaskatasuna kentzen duten zigorren inguruan (zigor askatasun gabetzaileetan alegia),
|
batez
ere aipatutako zigorrak betearazi behar diren fasean [ZCP Ak, Adingabeen zuzenbide penala, Jon Mirena Landa (Koord.) UPV/EHU (2011)]
|
|
|
Horretarako hierarkia printzipioa kontuan hartu beharreko erregela bihurtzen da, baina Lan Zuzenbidean ez da erregela bakarra. Beste era batera esateko, hierarkia
|
batez
ere subordinazioa eskatzen duten arauen arteko harremanetan aplikagarria izaten da eta hori ez da beti gertatzen lan arauekin [ZCP Ak, Lan Zuzenbidearen iturriak, K. Gorostiaga. ELERIA (2000)]
|
|
|
Horrek argituko luke lege testuen eta testu akademikoen artean atzemandako alde estatistikoen arrazoia. Dena den, erabilera metadiskurtsibo hau lagungarria da, bide
|
batez
, testuaren harian informazioa bereizi, antolatu eta josteko ere. Alegia, markatzaile hauek oso lagungarriak dira, halaber, testuaren kohesioa eta konexioa bermatzeko ere.
|
|
|
Zabala, I., 1996, < < Testuan iruzkinak sartzeko funtzioa izan dezaketen antolatzaileak: hau da, hain zuzen (ere), adibidez,
|
batez
ere> >, I. Zabala (koord.): Testu loturarako baliabideak:
|
|
|
Bestalde, aposatu gabeko adibideen ehunekoa eragiketa hau eginez kalkulatu da: (markatzaile jakin
|
batez
markatutako aposatu gabeko kasuen zenbatekoa/ birformulazio esplikatiboen kopuru osoa) x 100.
|
|
|
Kalkulu hau egiteko eragiketa hau erabili da: (markatzaile jakin
|
batez
markatutako aposatu gabeko azalpenen zenbatekoa/ aposatu gabeko azalpenen kopuru osoa) x 100.
|
|
|
Eusebio Erkiaga poesiaren bidez sartu zen literaturaren arloan, eta asko ere asko idatzi zuen genero horretan. Olerkigile moduan hasi zan Erkiaga, Yakintza, Euzkerea, Euzkadi eta Eguna aldizkarietan
|
batez
ere, gerra aurreko kultur giro bizi bizi hartan, orain hain modan dagoen Euskal Pizkundearen garaian. Ordukoa zuen Lauaxetarekin harremana eta haren eragina etengabea izango da Erkiagaren ibilbide literario osoan.
|
|
|
Aldizkarietan, gehienetan ezizena darabil sinatzeko: Endaitz eta Erkiagarre
|
batez
ere. Urteak joan ahala eta mendean aurrera egin ahala, bere izenez sinatzen ditu, prosazko lanetan moduan.
|
|
|
Horietatik asko, erdia baino gehiago, lehenengoz liburu horretan argitaratuak. Olerki sorta luzeak, lehendik argitaratuta egon direnean, ez ziren azkenean liburuan sartu, leku arazoengatik
|
batez
ere, eta beren bidea eginda daukatelako. Hauek dira:
|
|
|
Honaino helduta, itzulpen ikerketan ezagun ezagunak diren zenbait kontzeptu ekarri behar ditugu lerrootara, horrek Hitz ordena. Erabilera estrategikoa lanak jorratzen duen gaia beste argi
|
batez
ikusten lagunduko digulako. Lehena ondoko hau da:
|
|
|
Hipotesi moduan pentsa dezakegu laguntza (SOS) eskatzen duten pertsona guztiek antzeko mekanismo psikolinguistikoek bultzatuta antolatuko dituztela berbak munduan barrena, komunikazio eraginkorra lortu ezean, porrot eginez gero, heriotza letorkiekeelako laguntza deia modu ez komunikatiboan igorriz gero. Beraz, komunikaziorako eragile edo eragingarri ez diren hurrenkerak hizkuntzetatik berez desagertuz joango dira(
|
batez
ere ahozkotik, idatzizkoan komunikazioa lortzea beti ez delako lege nagusia, bestelako helburu batzuk ere izaten direlako, esate baterako, estetikoak). Aipatu unibertsal horiek euskarari ere ez zaizkio arrotz, eta linguistikak onartzen duenaren arabera, hiru motatakoak izan daitezke:
|
|
|
Beraz, euskararen sistemak berbak antolatzean ematen digun askatasun zabala ez baliatzea euskararen estandarizazioaren une honetan, ezin barkatuzko hutsa litzateke,
|
batez
ere datozen belaunaldiei begira, tresna kamuts samarra izango dutelako lanabes, altxor estilistikoa handia ere handia den arren. Azken buruan, oinarri oinarrizko arau hautsiezinak oso gutxi dira, gainera, gauza igarria da arau gutxi horiek apurtuz gero euskara ez den beste berbeta batean jardungo dugula.
|
|
|
Bada,
|
batez
ere nabarmen daitekeena hauxe da: itzulpenaren historia eta hari buruzko gogoeta historikoa egiteko piezak direla hitzaurreak, hainbat gairen inguruan argi egin dezaketenak:
|
|
|
Itzulpen honetako bizpahiru gutun Juan Garziak egindako itzulpenean oinarrituak dira. Eskerrak eman nahi dizkiet baita ere Joxean Muñoz, Antton Olano, Juan Mari Arzallus, Jose Luis Agote eta
|
batez
ere Josu Zabaletari itzulpen hau irakurtzeagatik eta egin dizkidaten oharrengatik. Orobat Ibaizabal argitaletxeko Joxe Antonio Sarasolari.
|
|
|
Ez dagokit niri liburu honen kritika egitea?. Bide
|
batez
esan dezagun ez duela hitzaurrean itzulpenari buruzko oharrik egiten; egileaz, obraz, egilearen hizkuntzaz eta liburuaz dabil.
|
|
|
Kontuan izan behar da, gainera, arazo hori bera dela XX. mende hasierako literaturaren ikerketan oro har dagoena. Ildo horretatik, Jon Casenavek adierazten du bere Euskal literaturaren historiaren historia n (2012, 80), monografiko asko falta dela oraindik Euskal literaturaren Historia baten osatzeko molde eroso
|
batez
–. Hain zuzen ere, Antonio Arrutiren parean agertzen dira XX. mende hasieran beste hainbat idazle, oro har azterketa sakonagorik merezi izan ez duten arren, batzuk literaturaren historietan aipatuak izan direnak:
|
|
|
Gainera, arauok betetzeari erantsi behar zaio Arrutiren poesian agerikoa den zolitasuna metrikari eta errimari dagokionez. Poetak bereziki ongi zaintzen du poemaren osotasuna eta batasuna(
|
batez
ere gaztelaniazko poemetan eta bitartean argitaratutako euskarazko poemetan), nekez egiten du bertso lerro herrenik, eta errimaren aberastasuna hain da nabaria, ezen oso gutxitan errepikatzen baitu errima berbera poema batean. Honek guztiak erakusten du Arrutiren poesiak poemaren formari dagokionez perfekzio teknikora hurbiltzeko duen nahikaria eta, Aranaren arauek poesia kultua zedarritu eta bertsolaritzatik urruntzeko xedea duten neurrian, Arrutik arauok betetzea erabakitzen duenean bere poetika agertzen du.
|
|
|
Puntu horretara iritsita, interesgarria izan daiteke aztertzea zein izan ote daitekeen Arrutiren poesiak izan zezakeen eragina ondorengo poesiagintzan, eta
|
batez
ere Xabier Lizardiren obran. Eztabaida interesgarria gerta daiteke zalantzarik gabe.
|
|
|
Azken
|
batez
, giza taldearen egoera eta ezaugarri bereizletan gaiak oinarritu edo esparru honetatik kanpo lekutu, herritarrak izan ziren Lore Jokoak. Marfilezko dorrean isolatu gabe, egileak kolektibitate batekin bat egitea bilatzen du.
|
|
|
Baina, edonola ere, irizpideak beharrezko sendotasuna eskaintzen digu ondorioztatzeko 1916an (beti ere argitalpenei dagokienez) haustura bat dagoela ibilbide horretan. Horregatik, erabat gauzatzera iristen ez den Modernismo
|
batez
mintza gaitezke.
|
|
|
Ikuspegi teorikoaren aldetik eguneratua da. Bestalde, azken urte hauetan molde berezi
|
batez
, irakaskuntzarako egokitua izan da metodologia mailan. Gainera eredua bateratua da.
|
|
|
euskal literatura azken hogeita hamar urteetan erabat instituzionalizatu da EAEaren instituzioen inguruan, eta gainera, azken bost urteetan, globalki Etxepare Institutuak AEBetako, ikasketa iberiarren? ekimenenari jarraikiz ekimen espainiar nazionalista statu quo oso kezkagarri eta
|
batez
ere erreakzionarioa sortu du literaturaren alorrean oraindik ere XIX. mendeko, mission civilisatrice, aren ideologia inperialistari erantzuten diona, erakunde mota horietan guztietan bezala: Cervantes, Goethe, Aliance Français...
|
|
|
edo, raza latina? bezala popularizatuko dena, Fichterentzat arraza zaharkitu, krisizko eta dekadentea litzateke,
|
batez
ere Napoleonen inbasiopean Alemania bizi den momentu batean. Geroko arraza, Europa berregituratuko duena, Fichteren iritziz teutonikoa da, arraza alemaniarra (non eta eskandinaviarrak ere sartzen diren).
|
|
|
Hasteko, euskal literaturaren historiak ezin du historia nazionalista izanaurrera jotzeko, historia nazionalistek beren funtzio pedagogikoa badute ere. Honek
|
batez
ere gauza bat esan nahi du, eta, argien ikus daiteke literatur historia jardunaldi hauek helburu duten mendeetan (XVI XVIII), hain zuzen, nahiz eta arazoa XXI. menderaino hedatzen den. Euskal literaturaren historia bi literaturen historia da, klase subalternoen literaturarena, zeina oro har ahozkoa eta euskaraz gauzatua den, eta, eliteko klaseena, zeinek beti estatu hizkuntzak baliatu dituzten:
|
|
|
Historia postnazionalista batek ere mendeen eraketa fetitxista filologikoari uko egin behar dio, hots, mendeek halako botere esplikatzaile magiko bat dutela onartu du filologia nazionalistak. Mendeen eraketa,
|
batez
ere beste irizpide politiko eta historikoagoen eza edo jakineza mozorrotzeko mobilizatu den egitura fetitxea da. Izan ere, azken batean, mendeen eraketa filologikoak onartzen du badela, euskal izpiritu nazional bat?
|
|
|
Hor, berriro ere testuak ezin dira objektu gisa ulertu, baizik eta performantzia baten espazio moduan, non eliteek eta klase subalternoek talka egiten duten. Axularren testua bera ere ez zen
|
batez
ere irakurria, baizik eta, entzuna?, hots, performantzia zen, eta masa desberdinen kontrol eta eraketa biopolitikorako teknologia subjektibo gisa egituratzen zen. Masen subjektu tasuna zen azken batean auzitan zegoena.
|
|
|
Euskal literaturaren historiak, beraz, ezin du kontinentala izan, transozeanikoa (eta
|
batez
ere atlantikoa) izan behar du (Gilroy). Era berean, Domingo Agirreren kostunbrismoak beste tankera bat hartzen du, aurretik Truebak eta Lotik egiten duten lan koloniala (barne koloniala) kontuan hartzen bada eta turismoaren, kolonialismoaren eta orientalismoaren erlazioa ulertzen bada (euskaldunak salbaia postkarlista baketsu gisa, zeinak burgesia madrildar, paristar eta londrestarrak gozatuko di... Orobat, Agirrerekin batera, Etxeitaren jira Filipinetatik zehar ezinbestekoa da, haren hasierako idazlanak Filipinetan gazteleraz, baina 1898ko Desastreaeta gero euskaraz idatzi zituela ulertzeko (Gabilondo 2010).
|
|
|
Azkenik, eta nazionalismoak ezartzen duen kontinentalismoa dela medio, Ameriketako diasporako literatura gehienak(
|
batez
ere gazteleraz eta ingelesez idatziak) ez ditugu inoiz euskal literatura filologiko eta nazionalista batean barneratuko. Beraz, kontinentalismo europarra alde batera uzteko irtenbide bakarra historia postnazional bat da, hain zuzen diaspora eta erbestea kontuan hartuko dituena.
|
|
|
Sarrionaindiaren geografia kubatarra ez da inoiz kontuan hartzen bere lana aztertzeko. Era berean, Paul Laxalt eta
|
batez
ere bere Sweet Promised Land betiere linbo diasporikoan lagatzen da, nahiz eta, alegoria nazional, en azterketa kontuan hartzen bada, sasoian Txillardegik, Oteizak eta Arestik idatzi zituztenetatik gertu dagoen, eta azken hauen gainean argi berria jaurtitzen duen.
|
|
|
Katebegi galduaren irudia zenbateraino den topikoa gure literaturan Jon Alonsoren 1995eko eleberriak erakusten du. Nire asmoa ez da orain katebegi galdu horien historia egitea, nahiz eta agerikoa begitantzen zaidan berandu baino lehen historia hori idatzi beharra, ez soilik euskal literaturaren oinarri enpirikoaren alde garrantzitsua direlako, baizik eta
|
batez
ere azalpen eske dagoelako zergatik izan dituen (eta oraindik dituen) horrenbeste katebegi galdu gurea bezalako literatura batek, zenbateraino euskal literaturaren historia izan den galtze horiek erraztuko lituzketen biolentzia sinboliko eta epistemikoen emaitza. Eta zeregin horretarako hurbilketa positibista hutsa ez da nahikoa ziur asko.
|
|
|
Ohartua nintzen orduan aroen mito klasikoak toki garrantzitsua betetzen zuela formazio diskurtsibo horren eraikuntzan: urrezko aroan bizi direla aldarrikatzen dute garaiko idazle gaztelauek, noiz edo noiz ironikoki ere, Monarkia Hispanikoaren dekadentzia agerikoa zenez gero
|
batez
ere XVII. mendetik aurrera, urrezko aroan baino burdin aroan bizi zirela iradokitzeraino (Gil Osle, 2013). Gerora ohartu naiz baina aroen mitoak nik orduan uste baino toki handiagoa duela euskal literaturari buruzko Monarkia Hispanikoaren formazio diskurtsibo inperial horretan.
|
|
|
Burdingintzak bertan zuen garrantziaz jabetuta eta eskolatu gabeko euskaldunek gaztelaniaz egiten zituzten okerrekin oharturik, pausu txiki bat baino ez zegoen hierro yerrobikotea Euskal Herriarekin lotzera heltzeko. Monarkia hispanikoaren diskurtso inperialaren arabera burdin aroan bizi zen Euskal Herria, bertako burdinak eta aldi berean okerrek(
|
batez
ere hizkuntzazkoek, haiek bezalako barbaroengandik espero zitekeenez) erakutsiko luketenez, kronotopo borobila osatuta: burdinaren (eta okerraren) lurraldea burdin aroan bizi zen.
|
|
|
burdinaren (eta okerraren) lurraldea burdin aroan bizi zen. Itsasketak eta armagintzak are gehiago indartzen zuten pertzepzio hori, izan ere iturri klasikoen arabera eta
|
batez
ere estoikoen ustez zibilizazioak gizakia galbideratu egiten omen zuen naturarekiko armonia apurtzen zuelakoan, ezpata eta itsasontzia izanik erorketaren irudi (Armas, 1986, 4). Benetan adierazgarria bezain paradoxikoa da diskurtso inperialak itsasketa eta armagintza erabiltzea Euskal Herria inperioaren urrezko arotik baztertu eta burdin arora zokoratzeko, itsasketa eta armagintza izanik hain zuzen ere inperioaren beraren baldintza ezinbestekoak.
|
|
|
Sarreran iradokia den zama ideologiko hori guztia esplizitukiago garatuko da Larramendiren euskarapoeman,
|
batez
ere aldien mitoari dagozkion kontzeptuak. Luisen errege izendapena zeruko aingeru baten agerpen gisa irudikatu ondoren, Gipuzkoako mendien erantzuna honakoa izango da:
|
|
|
Soilik poema goitik behera zeharkatzen duen jarrera hiperbolikoak, lizentzia poetikoak alegia? eman du bide une
|
batez
Euskal Herria betiereko burdin arotik kanpo irudikatzeko. Hortaz, Larramendi bera ere ez da guztiz gai izan formazio poetiko inperialaren eraginpetik bere burua askatzeko.
|
|
|
Baina Andoaingo semearen lan erraldoiari bere osotasunean adituz gero, iruzurgile hutsarenaz baino hobe, sarritan tricksterhoriek aldi berean izan ohi diren kultur heroien itxuraz ere irudika daiteke Larramendi, San Martin berri baten antzera, azken hau denez gero euskal tradizioan tricksteramarruak dituen kultur heroia (Astigarraga, Kalzakorta, Pedrosa, 2008). Kultur heroi horiek egin ohi dutenez, Larramendik ere bere herriaren esku jakintzaren sekretuak jarri nahi zituen, hizkuntza jakintzarenak
|
batez
ere, gramatika poetikari eta lexikografiari denbora eta ahalegina eskainita. Lan horietako batzuk Salamancan egin zituen, non eta inperioaren jakintzaren gunetzat jo litekeen hirian.
|
|
|
(Axular, 1643, 19). Liburuak sortu eta argitaratzeko beste hizkuntzetako erabiltzaileek betetzen zuten posizio bera euskaldunek(
|
batez
ere Euskal Herri penintsularrekoek) ere betetzeko modurik ote zuten da galdetu beharrekoa.
|
|
|
Gorputz biluziaren irudikapenari Larramendik erantzun bikoitza eman dio: lehenengo eta behin kritika poetikoaren bitartez, egoera epikoaren seriotasunak(, gravedad?) eta pertsonaien mailak eskatzen duen decoruma hautsi delakoan; eta bigarrenik comparatio anplifikatzaileren bitartez, Eneidako pasarte horrek aukera ezin hobea eskaintzen duenez gero olagizon euskaldunen nagusitasuna erakusteko antzinate klasikoak burdingintzaz sorturiko irudikapenen parean, eta bide
|
batez
moralaren alorrean ere. Aldi berean olagizon euskaldunek arropa gutxi erabiliko zutela zioen diskurtsoari (esate baterako Covarrubias, 1611, s. v., azero?) ere erantzuten ari zen Larramendi.
|
|
|
Erdi Aroko airea arnastetik Errenazimentukoa arnastera igarotzen da. Honela bada, bilakaera
|
batez
hitz egin daiteke Etxepareren idazlanean.
|
|
|
Batuketa moduan?, plus?? aurkeztu eta, atsotitzen saila bukatu ostean, izenburu
|
batez
hornitu zituen poesiak: Oten gaztaroa neurtitzetan.
|
|
|
XIX. mendeko bertsogileak kultura poetikoaren mailak edo bertsoen lantze mailak bereizi arren, bertso soltea paratu izanak uztartzen ditu. Adierazi den ezaugarria da, poesia idazlanaz arrunki ulertzen dena barne lotura gordetzen duen bertso multzo
|
batez
osatuta dagoelako.
|
|
|
landutako literaturetan ala eremu urriko hizkuntzetan jorratutakoetan erreferentzia bilatzea da aukera. Badirudi, lehen aukera egokiagoa dela; azken
|
batez
, ukaezinezkoa baita, gutxienez globalizazioa heldu arte behintzat, euskal komunitatearen kultur harremanik sakonenak horiekin izan direla: euskal letretan izan duten eragina oso nabarmena da.
|
|
|
Idazleen balioaren eta errepresentatibotasunarenirizpide bat du beharrezko antologia orokorren egileak, baina baita aldi edo denbora baten irizpidea ere, antologiaren mugak finkatzeko. Aho
|
batez
onartzen da, beraz, historiek eta antologiek kanon batean kokatzen dituztela testuak eta egileak, eta haien sagaratze prozesuan urraspide nagusi bilakatzen dira (Claudio Guillen, 1985; Jose Maria Pozuelo, 1996).
|
|
|
Beraz, pertsona ezaguna zen euskal poesiaren esparruan. Antologia burutu eta gero ere, euskal poesia garaikidearen sustapenerako argitaratu zuen Olertialdizkaria (1959), bereziki aipagarria hartu zuen hedaduragatik eta eskaini zuen plataforma zabalagatik; izan ere, bere bi aldietan, 1959 eta 1995 artean,
|
batez
beste, 1.950 olerki eta bertso lan inguru eta 350en bat olerkariren lanak eman zituen ezagutzera. Gehiegikeriarik gabe esan daiteke Onaindiak olerki mugimendu bat sortu zuela Olertialdizkariaren bidez, gazte asko olerkigintzara bultzatuz.
|
|
|
Onaindiaren antologia zabala 1.200 orrialdeko alean inprimatu zen Zarauzko Itxaropena argitaletxean, eta proiektu editorial oso sendoa izan zen. Halere, lehenik bere zabaltasuna aipatu badugu ere, bere funtzioagatik dugu
|
batez
ere interesgarria; izan ere, euskal liburuen gabezia gorrian gudaosteko belaunaldientzat testu iturri garrantzitsu bilakatu baitzen. Horregatik, zalantza handirik gabe, euskararen historian arrakastarik handiena jaso izan duen liburutzat izendatzea ez da berez ausarkeria izango, testu falta nabaria bizi zen sasoian batera bilduta eskaini zituelako euskal poesiagintzaren emaitza gailenenak.
|
|
|
Apur
|
batez
hitzez beste eginez, uste dut argigarri gerta daitekeen azalpenak lagundu diezagukeela erlazionatzen Onaindiak ikusten zuen paisaia eta gaur egungo idazleek trantsizio garaiaz adierazten dutena. Izan ere, euskal literaturaren instituzionalizatze prozesuak eta sistema literarioaren sendotzeak ekarritako abantailak gorabehera, 2009an Bernardo Atxagak Neuchatel eko Grand Seminair en adierazitakoak oroitarazten digu, borroka berean jardun behar izaten duela subalternitatetikatera nahi duenak:
|
|
|
Garaiko euskal literaturaren sisteman olerkigintzari zegokion zentraltasuna aho
|
batez
aitortu da euskal literaturaren historiografian 1980ko hamarkadara arte. Euskal narratibaren kanonizazio prozesua aro demokratikoarekin batera abiatu da eta aldaketa handia ekarri zuen euskal literaturaren paradigmetan.
|
|
|
Baieztapen horren atzean herri literaturaren inguruko ikuskerarik ere biltzen da. Izan ere, Sarasolak kultur maila aitortzen dio euskara batuan sorturiko diskurtso literarioari, baina, zalantzan jartzen du eredu batu horretatik kanpo sorturiko testuen kultur maila (eta bide
|
batez
literariotasuna) (2010b, 972).
|
|
|
Gogoetaren eremua molde argi
|
batez
finkatzeko gisa, periodizazioaren inguruko bizpahiru ohar egin daitezke. Jean Rohoufrantses literaturaren historiografian adituak eman oinarrien gainean bermatuz, hiru ideia nagusi azaltzen ahal dira:
|
|
|
Diakroniaren araberahautatuak dira azpiko hiru adibideak. Begien bistakoa da garai historikoen banaketa asko aldatu dela euskal literaturaren historian mende erdi
|
batez
. Lehenik, ikus daiteke ez dela, mendea?
|
|
|
Periodizazio ezberdin horiek ez dira molde orokor
|
batez
aztertzen ahal artikulu baten neurrian. Aldiz, garai berezi bat aztertuz, XIX. mendea kasu honetan, ikus daiteke zein diren historialari bakoitzak aukeratzen dituen mugak eta zeren gainean oinarritzen den banaketaren aurkezteko.
|
|
|
Euskarari guztiz interesatua zelako, frantses hizkuntzalari horrek hainbat ikerketa, itzulpen eta idazlan eraman eta diruz ordaindu zituen. Mitxelenak, Bonaparteren ekarpenarekin batera, Antoine d. Ababdierena() aipatzen du,
|
batez
ere Euskal Pestenbitartez Abbadie lortu zuen euskal kulturaren gizarteratze prozesuarengatik.
|
|
|
Ezinbestean, aurreko garaiei lotua da XIX. mendeko sorkuntza eta ez da haren baitan hausturarik aurkitzen ahal. Aldiz, XIX. mendeko bukaera molde finko
|
batez
markatzen du: 1901 Ez du bere banaketa argitzen, baina kapituluan zehar, uler daiteke politikak edo, hobeki erranez, aldaketa ideologikoak egiten duela muga.
|
|
|
heldu da irakurlearen gogora Ibon Sarasolaren analisiaz jabetzean. Bide
|
batez
, azterketa horren gainean bermatzen da haustura historikoaren markatzeko eta erakusteko zergatik euskal literatura ez zen sartzen ahal XIX.mendeko bigarren partean Europan zehar hedatzen ari zen Modernitatean.
|
|
|
Laburbilduz, erran daiteke eskualde bereko eta eremu kultural bereko hiru historiagileen artean, mende erdi
|
batez
, ez dela periodizazio mailan eredu finkorik, iraunkorrik, homogeneo eta adostasunezkorikdefinitu ahal izan. Noski, aukera metodologikoak asko aldatu dira mende erdi batez eta batasun ezak horretan du, dudarik gabe, bere iturrietatik bat.
|
|
|
Laburbilduz, erran daiteke eskualde bereko eta eremu kultural bereko hiru historiagileen artean, mende erdi batez, ez dela periodizazio mailan eredu finkorik, iraunkorrik, homogeneo eta adostasunezkorikdefinitu ahal izan. Noski, aukera metodologikoak asko aldatu dira mende erdi
|
batez
eta batasun ezak horretan du, dudarik gabe, bere iturrietatik bat. Baina, gorago erran bezala, bada hain segur beste arrazoi bat funtsezkoagoa dena:
|
|
|
Beste tradizio historiografiko gehienetan, ez da garaikideen azken punta literaturaren historia orokorrean sarrarazten. Komunzki, bestalde lantzen da, molde berezi
|
batez
, nahiz joera hori aldatzen ari den astiro. Bortxaz, urte batzuen gibelatzea hartuz, idazle garaikideen multzo nasaiaren baitan bahetze edo irazte lana berenaz egiten da eta,, kontsakratu berriak?
|
|
|
Berritua da, mende erdi
|
batez
etengabe osatua izan baita. Metodologia berriak, agertu arau, integratuak eta erabiliak izan dira, hala nola R.
|
|
|
Bide
|
batez
, adostasunezko eredua da P. Bourdieuk «instituzioak» deitzen dituen instantziek (eskolak, akademiek, argitaletxeek, kritikak, etab.) onartu eta transmititu dutelako, eredu finko eta borobiltzat emanik.
|
|
|
Emakumezkoek estreinatu berri zuten genero honen inguruan, Sally R. Muntek 1994an egin zuen ikerketan ondorioztatu zuen 80ko hamarkadatik aurrera munduko leku gehientsuenetan,?
|
batez
ere Estatu Batuetan eta Britainia Handian, irakurri nahi zuen eta irakurri behar zuen feminista ororentzat nahitaezko irakurgaia bihurtu zela jaiotzen ari zen emakumeen eleberri mota (Shelley, 2002)
|
|
|
(Torrijos, 2007, 256). Aldi honetan, emakume detektibearen figura polemika handi
|
batez
inguratua izan zen.
|
|
|
Amanda Cross eta Phillips Dorothy James. Emakume horien berrikuntza da
|
batez
ere gizonezko ikuspegitik urrundu izana (2002, 262). P. D. Jamesek Cordelia Gray sortu du bere eleberrietan.
|
|
|
Lehen eleberrian, Joana laguntzailea eta Erika lagun lesbiana azaltzen dira; bigarrenean, Gaxu laguntzaile eta erdi maitalea; hirugarrenean, Joana laguntzailea eta Zelda bikotekidea; Jalgi Hadi plazara eleberrian, Carmen bikotekide berria eta azkenik, Boga Bogan emazte polizia batenganako desira sentitzen du. Emakume guzti guzti horiek aferak konpontzen lagunduko diote Ezpeldoiri, baina,
|
batez
ere, bere identitate lesbiarra garatzen eta aurkitzen lagunduko diote. –Zena zelakoa Carmenekin lesbiana iluminatu gisa Bilbon plazaratuz geroztik nabaritzen nuen Witig bereziki garrantzitsua zela niretzat(?) nire panteoi andrakoari Monikaren itxura gehitu nion?
|
|
|
Uste dut gure artean hain erabilia eta askotan emankorra izan den biografia lanak laguntzen duela E. M. Azkueren bertsoak garaian kokatzen eta hobeto ezagutzen. E. M. Azkue irakaslea izan zen ogibidez, seme alaba ugari izan zituen eta ez zuen olerkirik argitaratu (bat edo beste izan ezik), baina XIX. mendearen bukaeran Manterola eta Resurreccion Maria Azkue haren poemak argitaratzen hasi zirenetik haren ospea gora goraka joan zen,
|
batez
ere Pizkunde giroan. Bestalde, E. M. Azkueren bertso edo olerkiak sakabanatuak zebiltzan, harik eta A. Astigarragak eta J. Bijuescak bildu zituzten arte (Eusebio Maria Azcue koa.
|
|
|
Eta, bestalde, aita familiako gisa, ardura handiz jokatu zuen. Ezkontza bietako seme alabak batuta egotea nahi zuen, denek bere bigarren emaztea amatzat hartzea eta elkarri laguntzea,
|
batez
ere bere katedran oinordeko jarri zuen Alfontso seme nagusiak.
|
|
|
Alkateari gutunak egin zizkioten Aitzolek, Eusebio Erkiagak (Batzordearen izenean), Xanti Meabeketa beste batzuek. Jai Batzordeak, E. Erkiaga zuela idazkari, gonbidapenak egin zizkien Zita enperatrizari, ezker eta eskuineko politikariei, ahaldun eta pertsona ospetsuei,
|
batez
ere kulturako jendeari, baita prentsari ere.Gorazarrerako diru-laguntza eman zuten pertsona eta erakunde batzuek: Austriako Familia Inperialak 100 pezeta, Espainiako Akademiak 100, Iruñeko apezpiku Olaetxeak 50, Sotak 50, Fermin Irigaraik 25, Altubek 25, F. Belaustegigoitiak 25, Santanderko apezpikuak 25, Erramun Ertze abade lekeitiarrak 15, J. Larreak 10, gainerakoek gutxiago.
|
|
|
Euskarazko vertsoak, 1990). Eskuizkribuok sakabanatu zirenez, ordea, eta batzuk beharbada galdu ere bai, gutxienez galdetu behar da zein diren Eusebio M. Azkueren olerkiak,
|
batez
ere Parnasorako Bidea bildumatik kanpo gelditutakoak.
|
|
|
Baina,
|
batez
ere, testuen arteko konparazioaz baliatzen gara bertso horiek E. M. Azkuerenak ez diratekeela argumentatzeko. Horretarako, bertsook Bilboko Gabon kantekin (GK), egile beraren 1828ko. Vizcai guztiz linargui?
|