|
2003
|
|
|
Hala ere, pentsa daiteke, gozo gisa geratu dena, denbora luzean beharturik janda, nazkatzera ere iritsiko zirela. Gaur egun, era bariatuagoan presta daitekeen patatak kendu dio garrantzia XVIII. mende bukaeratik edo (baina
|
batez
ere XIX.etik).
|
|
|
Iztuetaren obraren ondoren, eta
|
batez
ere XIX. mendearen erdialdetik aurrera, literatura fueristak eta nekazaritza giroa goratzen duenak euskal dantzen auzia ere ikuspuntu horretatik aztertzen du. Begirada horren arabera, igandetako dantzaldi zintzoak tradizioa eta erlijioa hain maite dituen euskal herriaren moral zorrotzaren adibide dira.
|
|
2007
|
|
|
Azken mendeotan herri erakundeetan gaztelania eta frantsesa izan dira hizkuntza ofizialak, zein bere eremuan. Diputazio eta udaletan ere,
|
batez
ere XIX. mende hasieratik aurrera euskara agiri esanguratsuetan erabili izan badute ere (beti ere maila apalean), gaztelania eta frantsesa izan dira administraziohizkuntzak. Pirinio peko Euskal Herrian, XIX. mendearen azken hamarkadetatik hasi ziren Foru Aldundiak euskara bultzatzen:
|
|
2008
|
|
|
«Funtsean, 1853 eta 1943 bitartean, Argentinako 22 Lehendakarietatik, 10 euskal jatorrikoak dira», azpimarratu du Poulouk. «Garai horietan, Argentinara joan baitzen euskaldun anitz,
|
batez
ere XIX. mende bukaeran. Berantago joan ziren AEBtara».
|
|
2009
|
|
|
pertsona ona eta bihotz zabala izateko erlijioaren premiarik ez dago. XVIII. mendean hasi eta,
|
batez
ere XIX. mendean, eta Bigarren Mundu Gerrara arte gutxienez, literatura kritikoan kasik topiko bat da pertsonaia zintzoak, onginak, solidarioak, h. d.,, santuak, fedegabeak izatea (jeneralean besteak baino landuago eta kultuagoak ere bai).
|
|
|
Caro Baroja, gorroto etniko? espainol tradizionalez mintzo da(, porque en España existen unos odios étnicos de los que no se quiere hablar por pudibundez, por táctica o por principios?) 9; gorroto eta mespretxu batzuk, gutxienez XVI. mendeaz gero topikoak 10. Baina
|
batez
ere XIX. mendeaz mintzo da, eta liberalismo espainol batez, liberalismotik asko ez daukana, agian besterik ez alderdi politikoaren kapa baino, motxegia barneko espiritu inperial zahar bat eta pentsamendu berri bat jakobinoa ezkutatzeko. Espiritu bat eta pentsamendu bat beti espainolista fanatikoa (puntarengoak liberalismo espainolean militarrak dira, ez intelektualak, ezta politikoak ere), berdin berdina agertzen dena behin eta berriro eskuinean zein ezkerrean, XIX. mendearen erdialdeko liberalengan bezalakoxea mende buruko sozialistengan; eta gero ere, darrai Caro Barojak,, cosas parecidas en cuanto a la lengua, la incivilización, etcétera [euskaldunenak], se repitieron de 1936 a 1939 y no en boca de radicales, sino de gentes de extrema derecha?
|
|
|
3.Batzuetan, iniziatiba hauek ez zituzten bakarrik Euskal Herrian geratu zirenek gozatu. Dagoeneko XVIII. mendean beste ohitura bat ere jaio zen,
|
batez
ere XIX. eta XX. mendeetan garraioen bilakaerak ekarri zituen erraztasunekin finkatu eta zabaldu zena: Amerikako familia euskaldunetako semeak Euskal Herriko ikastetxeetara ikastera bidaltzea, alegia.
|
|
|
Egia da hori. Baina hori bezain egia da esatea etengabea izan dela euskararen atzerakada, bai hiztunei dagokienez bai erabilera esparruei dagokienez?,
|
batez
ere XIX. mendeaz geroztik, Franco jaio baino askoz lehenagotik ere. Atzerakada horren kausak askotarikoak dira, eta ez dute, jakina, guztiek eragin berbera izan, bistakoa da.
|
|
2010
|
|
|
Erruduna, gero, herbestera zitekeen, edo diru konponketa egin zitekeen, izun bat ordainduz ofendituei. Siziliako vendettak bezala, Arrifeko odol mendekuak gupidagabe eta etengabeak izaten ziren,
|
batez
ere XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran.
|
|
2011
|
|
|
XIX. mendearen erdialdean espainiar nazionalismoak horrelako erakundeak behar zituen, historian bere burua indartzeko moduko gertakari ospetsuak topatzeko. Erregimen guztiek egin dute hori,
|
batez
ere XIX. mendean, baina baita XX. mendean ere. Historiara jo dute legitimazio bila, eta handik hartu izan dituzte behar zituzten datu, gertakari eta dokumentuak, horiekin gero nork bere historia hornitu eta osatzeko.
|
|
|
–Indarberritze saio batzuk arrakastatsuak gertatu dira.
|
Batez
ere XIX. mendean abiatu zirenak eta aspalditxodanik estatu aparatu beregainaz horniturik dauden hiztun herrienak atera dira garaile: demagun txekoa eta hebraiera, hungaroa eta finlandiera.
|
|
|
Asko izan dira kanpora emigratu dutenak eta, aldi berean, asko izan dira hona etorri direnak. Baina
|
batez
ere XIX. mendearen bukaerako industrializazio prozesua dela-eta, Hego Euskal Herria Espainiako estatuko immigrazioa jasotzen hasiko da (Aramaio, 2004). 80ko hamarkadatik aurrera, berriz, beste jatorri batzuetako populazioa nagusituko da, Afrika eta Latinoamerikako populazioa, hain zuzen ere.
|
|
|
Hizkuntza horien erabilera handitzea eta garapena bultzatzea izan dira eskolaren helburuak, eta ondorioz, hizkuntza txikiek ez dute izan, XX. mendera arte behintzat, hizkuntza handiek lortutako lekurik hezkuntza sisteman (Idiazabal, 2003; Martí eta beste, 2005). Dena dela ere, Skutnabb Kangasek (2008b) dio
|
batez
ere XIX. mendearen erdialdean hasten dela eskolak hizkuntza gutxituak erabat baztertzeko joera. Ordura arte, eta mendeetan zehar, eskolan hizkuntza klasikoak eta erlijio hizkuntzak (latina, sanskritoa) nagusi izan baziren ere, ohikoa zen eta onartua zegoen irakasle zein ikasleak elebidun edo are eleaniztunak izatea.
|
|
2014
|
|
|
XVIII. mendean beheraldi handia hasi zen, izan ere, Espainiar Britainiar gudan flota guztia galdu eta herrian industrializaziorik gertatu ez zenez, bere inguru naturala bere horretan mantendu zuen Plentziak. Azken arrazoi horregatik, burgesia txikiak udako herri bihurtu zuen Plentzia,
|
batez
ere XIX. mende amaieratik aurrera.
|
|
2015
|
|
|
Autonomiaren gaia estetikaren historiako gai potolo horietako bat dugu.
|
Batez
ere XIX. mendearen amaieran eta XX. mendean garatu zen debatea izan zen, eta honenbestez, esan dezakegu arte modernoarekin hertsiki loturik dagoen auzia dela. Egiatan, autonomiaren ideia estetika modernoaren oinarri funtsezkoenetakoa dugu.
|
|
|
Adibide txiki bat gogoratzen dut, ideologiarekin zerikusirik ez duena: Mertxe historiako irakaslea zen, Espainiako gaur egungo historia irakasten ziguna,
|
batez
ere XIX. mendea, bere konstituzio aldaketa etengabeekin, dena liberal txintxo eta kontserbadore karlista gaiztoen ipuin ezagunaren zelofanean bilduta; historiaz gain geografia ere sartuko zen programan, klimatologiari buruzko gauza bat burmuinean iltzatuta geratu baitzitzidan zeharo: Espainiako klima desberdinak azaltzen ariko zen, eta ozeanikoa iritsi zenean, gurea, alegia, irakasleak berak gogorarazi zigun bezala?, besteak beste ezaugarri hauxe eman zigun, hots, urteko ia egun guztietan egiten zuela euria; hura txorakeria bat zen, bi esku dituenari hiru dituela esatea bezala, baina inork ez zuen txintik esan eta zintzo asko kopiatu genuen irakasleak adierazitakoa, eta gero errepikatu egin zuen gainera, akatsik ez zegoela garbi uzteko bezala; klasea amaituta, gelako neska batzuekin komentatzen hasi nintzen, nolako txorakeria zen ia egunero euria ari zuelako hori, guk bistan baikenuen ez zela hala, baina, nire harridurarako, niri ez baina Mertxeri eman zioten arrazoia, hura irakaslea zela eta zioena zerbaitengatik esango zuela eta.
|
|
2016
|
|
|
Aurretik ere, jadaneko XIX. mendearen bigarren erditik, eta batez ere mende horren amaiera aldetik aurrera, jarriak ziren abian Ghaeltacht guneen izendapenak, eta hauetan gaelera hiztunen komunitatearen aldeko zenbait babes neurri hartuak, ordurako indartsu garatzen ari zen Gaeleraren Berpizkundearen aldeko mugimenduaren eraginez, nolerebait muga jarri nahian gaelera XVIII. mendetik eta
|
batez
ere XIX. mendean ingelesaren bultzadaz jasaten ari zen atzerakadari.
|
|
2017
|
|
|
–Gaur? hau, eman dezagun, XVIII. mendearen bigarren parteaz gero da, eta
|
batez
ere XIX.etik aurrera. Europan nazioen txikizio edo birregituraketen aroa da hori.
|
|
2019
|
|
|
13
|
Batez
ere XIX. mendera arteko fenomeno transeuropar zabal urrun dira Sprachinsel direlakoak; egungo eguneko gertakari hurbil xume ditugu, aldiz, euskal hiztun elkarteak mintza esparru zabal bortitz segururik ez dueneko arnasguneak. arras handia da, alde horretatik, bien arteko leku denborazko etena.
|
|
2020
|
|
|
Txapelketak agertu arte, partida hauek bizirik mantendu zuten modalitatea. Desafio batzuk,
|
batez
ere XIX. mendean eta XX. mendeko lehenbiziko erdialde arte jokatu zirenak, oraindik ere gogoan daude. Ezin atzendu Perkain, Azantza, Kurutchet ezkerra, Arraiozko Bautista Simonen semea, Gakoinak… jokatu zituzten partidak; Baztan Malerrekaren kontra desafiozko partidetan jokatzen zen dirutza; aipatu beharra diren jokalarien artean Arrosko (Bera), Garraus eta Taberna familiak, Santiago Valcarlos Xarpa, Arraras, Lasa, Senosiain, Rota eta Jadraque (Doneztebe), Gamio eta Melchor (Gaztelu), Mailene (Elgorriaga), Jaunarena (Ituren), Latasa (Sunbilla), Oteiza (Legasa); Joaquin Gamio eta Ascobereta (Ziga), Iturralde (Berroeta), Meoki (Lekaroz), A. Ugarte (Azpilkueta), Urdaniz (Arizkun), Bernardo Albaitero (Erratzu), Aizpuru eta Baxtan (Oronoz), San Vicente, Azcarraga eta Apezetxea (Irurita), Etxeberri, Akerreta, Arburua, Fort, Lakoizketa, M. Iribarren, Lazaro eta Olondriz (Elizondo); herrien arteko partidak edo apezek jokatutako desafioak…
|
|
2021
|
|
|
Nonahi (non nahi, nun nahi, nunai...)
|
batez
ere XIX. mendetik aurrera hasten da tokia hartzen. XX. mendean hedatzen da, nahiz bizkaierazko testuetan pixka bat gutxiago ageri den:
|
|
|
Era berean, literaturaren funtzio kognoszitiboa heziketa literarioaren ardatzetako bat izan behar duela diote hainbat autorek (Vargas, 2008; Ballester eta Ibarra, 2009); hots, errealitatearen interpretazioa zein ezagutza ahalbidetzen duen arloa dela, zientziak sortzen duen ezagutzarekiko ezberdina, bizitzaren konplexutasunari buruzkoa baita literaturak sortutakoa, ezagutza literarioa, alegia, eta Lomasen (in Alonso, 2009) kultur kapitalaren ideiarekin lotura duena. Foucault-en (1968) ustez, aro modernoan literatura hizkuntzaren funtzionamendu esanguratsua konpentsatzen duena da, eta ez konfirmatzen duena, eta,
|
batez
ere XIX. mendetik aurrera, lengoaiaren izatea ateratzen du literaturak, baina diskurtsoaren mugimendu mugagabea baldintzatu gabe. Horrela, testutik harago doan hori ere barne hartuko du literaturak," pentsatu daitekeen horretara" iritsiz (op.: 51).
|
|
2022
|
|
|
“Uste dut garai hartako testuinguruan ulertu eta berrikusi behar dela Juan Irazustak eta bere 1739ko doktrinak euskararen historiaren ikuspegitik duten balioa: XVIII. eta
|
batez
ere XIX. mendeko batzuek euskara txartzat hartu zuten Irazustak erabilitako euskara moldea, baina baliteke kritika horiek lotuago egotea XVIII. mende erdialdean hedatutako gipuzkeraren joera eta ildoei, eta ez benetan itzulpen txarra izatearekin. Izan ere, ez dirudi Irazusta mugimendu horri lotu zitzaionik.
|
|
|
Subiranotasunak uztartuta darama XVIII eta
|
batez
ere XIX. mendean aldatzen joan zen beste kontzeptu bat: nazioa.
|
|
2023
|
|
|
udalerri guztiek, eta bertako bizilagunek, araubide juridiko bera dute kargei, betebeharrei eta eskubideei dagokienez. Eta udalerri guztien berdintasunezko antolamendu horren kontrapartida gisa, ezarriko da interesdunak berak izango direla, haien bizilagunak, ez bakarrik kudeaketan parte hartzen dutenak, baita horrela eratzen diren korporazio berriak osatzen dituztenak ere" 204 Espainiako bilakaera historikoan udalen autonomia ametsek eta kontrol nahiek zuzeneko eragina izan zuten,
|
batez
ere XIX. mendean zehar.
|
|
|
Hori horrela, zaintza gauzatzen zuen organoak bere jardueraren bitartez beste organoak zuen jarduteko gaitasun falta betetzeko asmoa zuen. Espainiako toki erakundeen historian zehar eztabaida askotan eman da,
|
batez
ere XIX. mendean zehar, toki erakundeen izaera bera kolokan jartzen baitzen.
|