|
2005
|
|
|
3 Zentzua, nork bere esperientziatik, biografiatik, behar, nahi eta elkarri eragiteko sentitzen dugun beharretik hezurmamitzen da. Geure izatetik eta egoera zehatzetik komunikatu eta pertzibitzen dugun neurrian, Semantikaren arloan kokatzen da zentzuaren
|
mundua
. Bihoazkie nire eskerrik handienak eta zintzoenak, batetik, komunikazioaren unibertsoan murgiltzen eta soa zorrozten irakatsi didaten Psikologia Fakultateko Jose Luis eta Terexa adiskide eta lankideei, eta bestetik, Areson izerdi patsetan, kontzeptuen hezur mamiak euskaratzen horrenbeste lagundu didaten Euskara Taldeko Teresa Belasko, Iñaki Arregi eta Lola Figueiredo adiskideei.
|
|
|
Xehetasunetan sartzen da Dibarrart, Tubalen leinua emanez, Japeten bos garren semea eta hau Noerena. Horrekin goaz uholde famatu hartara, erakus teko, denbora berean, euskararen zahartasuna,
|
munduko
zaharrena (III. ber tsoa). Tubaletik Iberoera doa, jakinik garai hartan Humboldt-en teoriek arra kasta handia bazutela.
|
|
|
jakintsun bandienek aitbortzen dutena, Eskual bizkuntza dela mintzai ederrena, Niboiz auzokoekin nabasi ez dena, Hortakotz dei ditake
|
munduko
lebena.
|
|
|
jakintsun bandienek aitbortzen dutena, Eskuara mintzaietan dela ederrena, Niboiz auzokoekin nabasi ez dena, Hortakotz deitzen dute
|
munduko
lebena.
|
|
|
Hobeki ezagutarazteko zein diren kalitate horiek eta zer balio handia daukaten, neurtitzen azken hitzetan agertzen dira indar berezi bat har dezaten: ederrena superlatiboan lehenik, aditza nahasi ez dena gero eta azkenik hizkuntzaren iraupena, zahartasuna
|
munduko
lehena azken neurtitzaren azken hemistikioak daukalarik bertzeek ez duten balioa.
|
|
|
orai arte. Nola
|
munduko
lehen mintzaiak ukan dezake erdaratik hastea. Hain dira irrigarriak holako ideiak, baliatu behar baita irria eta umorea haien kontra joaiteko.
|
|
|
] ainkorik ez nahiz
|
munduak
, Hek ditu gidari hartuak:
|
|
|
Bertzalde, ez ditzagun ahantz Michel Elissamburu edo Frere lnnocentius en obrak bereziki: Zer izan diren eta zer diren oraino framazo nak
|
munduan
, Eskualduna astekariak agertu zituen artikuluen bilduma (1890) eta urte berean Framazonak, bigarren edicionea, eta Frantziako hirur Errepubliken istorioa laburzqui.
|
|
|
Denetan, salbu Euskal Herrian, xoko pollitean, bereziki mendietan, bizi den jende sanoa, garbia, kutsadurarik gabe gelditzen delakotz; zer da Euskal Herria?: lurreko parabisu bat, uharte parekoa, bertze
|
mundu
pagano hartarik berezia.
|
|
|
Azken hogei urteetan euskal historiografian eta
|
mundu
mailakoan sakon sakoneko aldakuntzak gertatu dira. Garrantzitsuena hauxe litzateke:
|
|
|
Beraz, teoria jakin baten aplikazio aurkitu beharrean, oraingoan, unean uneko gertakizunen azter ketaren ondoren geure teoria sortu behar, jakina, hizkuntza ulergarrian, ikerke ta historikoak parekatu ahal izateko eta ondorioak atera., historia isolaturik ez dagoelako.
|
Mundua
bera dugu partikulartasun nagusia eta horrexegatik ezin dugu partikulartasun biltegia eginez historia burutu dugunik pentsatu. Zerbait gehiago behar da eta euskal historia egiten dugunean saiatzen gara, hein berean historia unibertsala egiten, geure unibertsala delako, unibertsoaren zatia baino ez garelako, eta ez da gutxi.
|
|
|
Oro har, euskal subjektua euskal historia burutzerakoan nabarmenago asmatu dela esango nuke. Nire ustez, XXI. mendeari begira horixe dugu erronka nagusia, euskal historia burutzera koan euskal subjektuaren ikuspegitik abiatzea euskal erreferentzi sarearen
|
munduan zehar
igarotzea geure gogoeta historikoa. Nahi eta ez, denok abia tzen gara presupuesto jakin batzuetan oinarriturik eta ona izaten da ezagutzea norberaren maparen koordenadak zeintzuk diren.
|
|
|
Nahi eta ez, denok abia tzen gara presupuesto jakin batzuetan oinarriturik eta ona izaten da ezagutzea norberaren maparen koordenadak zeintzuk diren. Euskaraz idatziz gero erra zaga sortzen da Euskal Herriarekiko begiradaren zirkulua beste
|
mundu
zir kuluen biran dagoela ahaztu gabe. Baina euskal subjektua esaten dugunean orri bat delakoaren bateratasuna ez diogu erantsi behar halabeharrezkoa balitz modua.
|
|
|
Dena dela, Xabier Munibek sortu zuen erakunde sozial berria eta bertako kide ziren Euskal Herrialdeetakoek gehi Ameriketan edo Europako beste erresumetan bizi zirenek bascongado izatearen harrotasuna eta nortasuna erakusten dute. Munibe gizon praktiko eta politiko legez ageri zaigu. lrurac bat, laurak bat, zazpiak bat izan dira hari bereko aldarrikapenak gaur egun
|
mundu
mundializatuan euskaldunok bat, agian izan luke.Herri Adiskideen elkartean (Real Sociedad Bascongada de Amigos del País) hasieran gogoeta sozialak, historikoak eta politikoak egiten saiatu ziren, baina aurrerantzean gai hauek bazterturik ageri dira, zientzia aplikatuen eta teknologi gaien mesedetan. 1765eko apirilaren 18ko Herri Adiskideen batza rrean elkarteko idazkariak, M. Olasok memoria bat agertu zuen izenburu honekin:
|
|
|
J.C.B.ren lana ulertzeko Pío Barajaren ideiak eta nobelak ezagutzea premiazkoa da. Píoren
|
mundu
ikuskeraren baitan kokatzen dira lobaren hain bat kezka intelektual. Baina nobelaren bidea hartu beharrean, lobak saiakera eta ikerketa sakona erabili zuen.
|
|
|
Aztertzen ari garenarekin lotuta dagoen sintomarik aipagarriena da ukipenean dauden hizkuntzen erabilera esparruka banatzea: hizkuntza menderatua famili harremanak, erlijoa eta nekazarien
|
mundua
bezalako betiko esparruetarako uzten da eta hizkuntza menderatzailea era biltzen da modernitatearekin' zerikusia duten teknologia eta zientzia bezalako esparruetarako, hiztunak hizkuntza txikia esparru horietarako erabiltezina dela sinistera heltzen diren arte.
|
|
|
Benetako bortxakeriatik at, ukipe nean dauden hizkuntzei balioztatze politiko ezberdina ematea bera izan daiteke bazterturi ko hizkuntzak desagertzeko nahikoa arrazoi. Bigarrenik, goi mailako jendek erabiltzen dituen hizkuntzak dira eredu modura ezartzen direnak eta hizkuntza txikiak lan
|
munduan
baliogabe bihurtzen direlarik, modernitatearekin zerikusirik ez duten esparruetara muga turik geratzen dira (nekazarien gizartea, erlijioa, maila pribatua). Hizkuntza handiak dira aro modernoarekin hatera etorri diren teknologiaz, medikuntzaz, zientziaz, eta abarrez mintzatzeko erabilgarri diren bakarrak.
|
|
|
Nahiz eta zientzia gaiez ikasketak egineta ikerlanak argitaratu, badirudi ez zirela guztiz gustukoak, hogeita hamar urte bete zituenean sartu baitzen beste
|
mundu
berri batean, hots, hizkuntzalaritzan. Hara zer dioskun berak:
|
|
|
11rako antolatua zen Biltzar Konstituziogilerako izendatu zuten korsikarrek Louis Lucien Bonaparte, eta kidetza hori betetzeko Parisa jo zuen gure hizkuntzalariak, politika
|
munduan
sartuz. Baina, 1849ko urtarrilaren 9an ezabatu zituzten izendapenak; hala eta guztiz ere Parisen jarraitu zuen Cavagnari bere idazkariarekin irailaren 7ra arte, Sena departamendutik senatore izendatua izan zen datara arte, hain zuzen.
|
|
|
gure ikuspegian, argudioaren adierazpena ondorioztapena baino ego kiagoa dugu, koma soila erabilita bederen. Bigarrenik, harreman hauek ondo zedarriztatze ko ahalmena oso lotuta doa hizkuntzatik kanpo hiztunak edo entzuleak
|
munduari buruz
duen jakintzarekin.
|
|
|
funtzionario guzien kontra ere, batez ere errient errientsen. Bi orrikoa, tamai nuz haunditzen joan zen, l.
|
mundu
gerran orri bakartu arren. Etxeberriren eskuetarik urrunduz, 1904tik 1907ra Eskualdun Ona izena hartu zuen, eta DArcangues nagusiaren eta Hiriart Urruti idazleen buruzagiaren bidez apez pikuaren eskuetaratu zen, nolabait esateko.
|
|
|
Gure apaiz kazetaria bezalakoen eskuineko politikak jendeak gerlara eraman bazituen ere, non ziren Jaures eskubiak hilarazi bakezalearen jarraitzaile zirelakoak? Nolanahi ere Gerla Nagusia delako madarikatu horren basakeriek
|
mundua
eta Euskal Herria odolustu zuten eta gure kazetaria higatu, buruz ere, kazetako lanaz gain herriz herri gobernuaren izenean urre eske predikatzen eta kolpatuei eta soldadoen familiei etengabe bihotz ematen ari izan baitzen.
|
|
|
Hiriart Urrutiren berriekiko axola azpimarratu nahi badugu, askoren usteak koloka ezarri gogo baizik ez dugulako da, anitzek uste baitute euska razko kazetaritza oso atzeratua izan dela beti, adibidez informazio generoak oso berant heldu zaizkigula, l.
|
mundu
gerlaren ondoren edo. 1910eko Eskualduna atzemanez gero, nahi duenak irakur ditzake, adibidez, Berrixkak (E 1235) edo Azken berri (E 1242), gerlakoak baino lehenago koak.
|
|
|
] aun politikari sozialista franximant progre sista batek Euskal Herrian gaindi ibili ondoan esandakoez dio: Hortarik beretik ageri da, zoin giren gibela, Eskual herrian. 1 Beharrik dire
|
munduan
jaun argitu zenbeit, oro dazkitenak. (E 790,, De Musculdy a Saint Esteben). Umorea, irri eragingarria edo bestelakoa, irakurleekiko jarrera eta per tsuasio indar handikoa da, konfiantza ematen baitio irakurleari eta hau hizla riaren alde errazago jartzen.
|
|
2019
|
|
|
Kontuan hartu behar da XIX. mendearen azken herenean jaiotako belaunaldi garrantzitsua desagertzen ari zela. Haiek izan ziren euskal kulturaren maila jaso zutenak XX. mendearen lehen herenean hainbat elkarteren bidez. Galera natural hori, gerra zibilaren eta
|
Mundu
Gerraren traumak areagotu egin zuen. Artean J. Urquijok() eta R.
|
|
|
Miklós Horthy ren erregeordealdian() faxismora lerratu zen. Hungariako idazle ezagunena izan ondoren,
|
Mundu
Gerraren osteko erregimen komunistan guztiz baztertuta zegoen (Peña Rodríguez 2014).
|
|
|
Hala ere, bien arteko harremana konfiantzazkoa zen. 1940an bertan, Euskaltzaindia berrabiatzeke, J. Gorostiagak Diccionario vasco español francésen ale bat erosi zion Angeluko (Pirinio Behereak) erbestetik.242 EJ GEren funtzionario ohiak,
|
Mundu
Gerraren eraginez, Kubara alde egin behar izan zuen, baina R. M. Azkuek Akademiaren berrabiatzea eta jarduera xeheki azaldu zizkion gutunez.
|
|
|
R. M. Azkue, halaber, gerra zibil aurreko lexikografiako zenbait lankiderekin harremana berreskuratzen saiatu zen, hala nola Gipuzkoako M. M. Zubiagarekin (SI). 248
|
Mundu
Gerra amaituta, nazioarteko harremanetarako aukera ikusi zenean, A. Irigarayk, orobat, Euskaltzaindia Frantziako kidez osotu arte itxarotea beharrezko ikusten zuen. Gero ikusiko dugunez, A. Irigarayk posta harremana berreskuratu zuenean 1947an P. Lafitterekin, lexikografiako koordinazioa izan zuen kezka nagusietakoa.249 Bestalde, R.
|
|
|
2.8
|
Mundu
Gerra ondoko izendapen berriak 115
|
|
|
Akademiak 1949ko udan, Europako gerraondo latzean, etenda zuen harremana erbesteratuekiko nahiz Frantziako euskaltzainekiko.
|
Mundu
Gerra bukatuta, Espainia frankistak arazo diplomatiko larriak izan zituen, nahiz eta Gerra Hotzak lekukotasunezko keinu hutsean utzi zituen. NBEk Espainiako Gobernu faxista formalki gaitzetsi, eta Frantziak muga itxi egin zuen artean (Jiménez de Aberásturi Corta 1999).
|
|
|
Postaz bere bi idazlan bidali zituen Akademiara: Word aldizkari ospetsuan argitaratutako" Concordances morphologiques entre le basque et les langues caucasiques"() eta BRSVAPen argitaratzen ari zen B. Dechepareren frantsesezko itzulpen edizio kritikoa, G. Guillaumie Reicher ekin
|
Mundu
Gerran egindako saioa berreskuratzen zuena. Gauza bera egin zuen A. Oihenarten poemekin 1955eko BRSVAPen (Lafon 1999:
|
|
|
L. Eijo apezpikuak eta beste batzuek idazle antiklerikala oso hotz hartu omen zuten IdeE ren ekitaldian, garaiko testuinguruan beldurgarria zena. Horregatik, 1940ko ekainean,
|
Mundu
Gerraren ondorioz, Espainia frankistara itzuli arren, RAEko batzarretan parte hartzeari uko egin zion (Caro Baroja 1972b: 337; García de Juan 2001; Fuster 2017).
|
|
|
G. Lacomberen gutunak J. Urquijori, [&]. trukea J. Urquijorekin. G. Lacombe, besteak beste, Donostiako euskaltzainaren Société de Linguistique de Paris-eko kotizazioez arduratu zen, baina ez zuten inoiz aipatu RAEkorik, ezta EI SEV edota Akademia berpizteko asmorik ere.123 Areago, 1939ko urriaren 12an,
|
Mundu
Gerra hasi berritan, hitzordua jarri zuten Pirinio Behereetako tokiren batean, baina badirudi azkenean ez zirela elkartu.124
|
|
|
Esaterako, artean Madrilgo Unibertsitateko Zientzia Ekonomiko eta Politikoen Fakultatean eskolak eman zituen.
|
Mundu
Gerrak eragindako porroten ondorioz, Falange tik aldendu eta Juan Borbónen ingurura hurbildu zen. Seguru asko horregatik, Espainiako botere lehiatik urruntzearren, Argentinako enbaxadore izendatu zuten 1947an (Agirreazkuenaga & al. 2008:
|
|
|
Baldintza zail horietan argitaratu zen, adibidez, P. Barojaren Comunistas, judíos y demás ralea (1938) antologia, E. Giménez Caballeroren hitzaurrearekin (García de Juan 2016). Kontuan hartu behar da
|
Mundu
Gerrako urte horietan Espainiako arkeologiaren burua Julio Martínez Santa Olalla() filonazia zela. Berari esker, J. Caro" Sociedad Española de Antropología, Etnografía y Prehistoria" ko (SEAEP) idazkariorde izendatu zuten 1940an, eta hurrengo urtean J. Urquijo bera izendatu zuten elkarteko kide.299 Barojatarra hizkuntza paleohispanikoak ikertzen ari zen, baina ez zetorren bat inperialismo arrazalogiko falangistarekin, Iberia zeltiko elebakarra kosta ahala kosta irudikatu nahi zuena.
|
|
|
Algunos mitos españoles (1941b) liburua ere, J. Martínez Santa Olallaren hitzaurre antiseparatistarekin agertu zen. Madrilgo Unibertsitate Zentralean 1941eko maiatzean Antzinaroko historiako doktoregoa eskuratuta, CSICen itzalpean RIEV berpiztu eta euskara irakurlego bat betetzeko ahaleginean parte hartu zuen alferrik.301 Izan ere, CSICeko zuzendaritza ultrakatolikoak,
|
Mundu
Gerrako porrot faxistaren ondorioz, A. Tovar edota J. Martínez Santa Olallaren gisako falangistak baztertu egin zituen (Sánchez Gómez 1990). 302
|
|
|
Starkie k zuzentzen zuen British Institute rako itzulpenak egin eta, bestetik, erudizio handiko produkzioan jardun zuen Antzinaroko historian nahiz linguistikan: Los pueblos del norte de la Península Ibérica (1943), etab.
|
Mundu
Gerrako testuinguruan, A. Tovarren bidez jakin zuenez," vendido a las potencia extranjeras" zegoelako zurrumurrua zabaldu zen. Horrek eta familiaren heterodoxia ospeak oztopatu zioten unibertsitatean postu esanguratsurik lortzea.303 1944ko martxoan, JCVk antolatutako hitzaldia eman zuen Bilbon eta J. Urquijo euskaltzainak Ribera kaleko egoitzako batzarrera gonbidatu zuen.
|
|
|
Federico Krutwig Sagredo() Bizkaiko Getxon jaio zen. Friedrich Krutwig() aita, Lehen
|
Mundu
Gerran Bilbora etorritako Alemaniako industrialaria zen.334 Isidra Sagredo Mateo() ama, Getxon jaiotako Burgosko etorkinen alaba zen, baita Prudencio Melo (18601945) Valentziako artzapezpikuaren iloba ere.335 Batxilergoa Bilboko" Deutsche Schule" n ikasi zuen eta gerra zibilak iraun artean Alemaniara eta Portugalera erbesteratu zen militar kolpisten aldeko familiarekin. Bilbora itzulita, Deustuko Unibertsitatean abiatu zituen ekonomia ikasketak, baina bertan behera utzi, eta Escuela de Comercio ko ikasketak burutu zituen 19421949 artean.
|
|
|
Aitak markatutako industrialari bidea baztertu, eta euskaran murgildu zen. Familiaren estatus ekonomikoari esker, lanik egiten ez zuen jauntxo gaztea bilakatu zen euskal kulturaren
|
mundu
txikian. Poliglota, bere kasa ikasi zuen euskara, eta alemanezko poesia lanak itzuli zituen, Euzkeltzale Bazkunaren eta P. Zamarriparen metodoez lagunduta.
|
|
|
J. Carok, CSICen ordezkari gisa, euskal toponimiaren geruzak eta hizkuntzen arteko harremanak izan zituen hizpide. Hura zen
|
Mundu
Gerra aurreko nazioarteko biltzar zientifikoen tradizioa berreskuratzen zuen lehendabizikoa. Bertan topo egin zuten, adibidez, A. Griera frankistak eta P. Bosch Gimpera errepublikazaleak istilu larririk sortu gabe.
|
|
|
1943tik aurrera" Eutrapelicus" izengoitia erabiltzen zuen egunkariko azken orrialdean, ustezko etimologiez eta idazteko. J. Zuazagoitiarekin eta E. Callerekin batera, egunkariaren lerro editorialaz arduratu zen,
|
Mundu
Gerratik aurrera falangismo zurruna leuntzen joan zenaz. J. M. Seminario euskaltzain izendatzeak, Bilboko botere frankistarekin elkarlanean aritzeko asmo garbia erakusten zuen.
|
|
|
Alemaniako" Kultursprache" kontzeptua hezkuntzaz naturala baldin bazitzaion, Espainia Frantzietako testuinguruan operatiboagoa zen" langue de civilisation" delakoa. Izan ere, Lehen
|
Mundu
Gerrako euskaltzaleen adierazpenak kontraesanezko testuinguruan kokatzen ziren. Frantziako eskola soziolinguistikoa antiwilsoniano eta antigermanikoa zen erabat.
|
|
|
Sortzen ari zaigun
|
Mundu
ta Europa berri baten atari aurrean gaude guziok. Euskeldunek ere artu bearra dugu mundu berri ortan bizi leku.
|
|
|
Sortzen ari zaigun Mundu ta Europa berri baten atari aurrean gaude guziok. Euskeldunek ere artu bearra dugu
|
mundu
berri ortan bizi leku. Baña bizi lekua nola ta nori ta zertako eskatuko, orduko ilak ba’gaude?
|
|
|
Nieborowski() edota" Makkabaeus" ezizenarekin sinatu zuten J. Czempiel() eta E. Szramek() bikotea. Hala ere,
|
Mundu
Gerra ondoko Polonia komunistan erlijio katolikoak bizi zuen egoerarekin konparatuta, F. Krutwigek hitzaldian egin zuen Eliza/ Estatu arteko oposizioa zentzugabea bezain arriskutsua zen Espainia frankistan.798
|
|
|
Entzuleen arteko agintari politikoak asetzeko asmoarekin, M. Barrès bezalako eskuindar protofaxistaren" hizkuntza nazionala" ren aldeko aipua erabili nahi izan zuen euskararen alde, Bizkaiko frankistentzat hizkuntza nazional bakarra gaztelania ez balitz bezala. Bestalde, bi
|
mundu
gerren ondoko" Mitteleuropa" zinez multikulturalean gertatutako aldaketa politiko linguistikoak Espainia frankistarako eredutzat jartzea, F. Krutwigen errealitatearekiko itsukeriaren froga baino ez zen (cf. Kamusella 2012). 799 Hain zuzen, M. Lecuona Gasteizko elizbarrutiaren seminarioko euskara katedradun ohia mahaiburu zuen ekitaldian, F. Krutwigek euskal hierarkia erlijiosoari egin zion eraso bortitzak harrituta utzi zituen entzule guztiak.800 Izenez ez aipatu arren, Bilboko eta Donostiako apezpikuen autoritate morala nahiz erlijiosoa guztiz ukatu zituen.
|
|
|
|
Mundu
Gerran, karlismo" falcondista" k falangistekin izandako tirabiretan parte hartzeagatik, Gijonera deserritu zuten urtebetez. Euskal Herrira itzulita, abokatu lanetan jarraitu zuen Donostian.
|
|
|
Diktadura frankistaren politika linguistikoa, euskara legez aktiboki zapaltzea baino areago, zentsura mailako debekuekin bizitza pribatura estuki lotzea izan zen, inolako garapen kulturalik gabe. Hezkuntza Nazionaleko ministerioari zegokiokeen herri hizkuntzen eskumenaz den bezainbatean, erakutsitako arduragabekeria, euskararen erabilera publiko eta ofiziala abertzaletasun politikoarekin lotzen zuen neurrian, epe luzera hilgarria gertatu zatekeen; frankismoak,
|
Mundu
Gerraren ondorioz, bere irudia nazioartean garbitu behar izan zuen arte.
|
|
|
Nire ustez arazo nagusiak bi ziratekeen. Alde batetik, Espainiako Gobernuak
|
Mundu
Gerrako aro falangistenean aldizkariak argitaratzeko ezarritako arauak oso zorrotzak ziren. 1936ko uztailaren 18aren aurretik argitaratzen ziren aldizkariek oso argi azaldu behar zuten noiz eta zergatik utzi zioten argitaratzeari, zein zen agerkariaren helburua eta arduradun nahiz lankide guztien
|
|
|
Bestetik, probintzia arteko eskumen gatazkaren arriskua saihestu, eta zuzenean Madrilera jo zuten. José M.ª Lojendio euskaltzainorde izendatu berriak laguntza eskatu zion Luis M.ª Lojendio() anaiari, Madrilen" Jefe Técnico de la Oficina de Información Diplomática" zena 1946az geroztik eta, besteak beste, J. Artecherekin harreman ona zuena.1113 Bulego hori A. Martín Artajo Kanpo Arazoetako ministroak sortu zuen
|
Mundu
Gerra amaitu ondoren, diktadura frankista nazioartean legitimatzeko saioen artean. Espainia erregimen katoliko, antikomunista, baina ez totalitarioa zela frogatu nahi zuen sektore horri laguntza eskatzen ari zen Euskaltzaindia, falangismoaren intolerantzia nazionalistari ihes egitearren (cf.
|
|
|
Literatura lanak alde batera utzita, jakintza orokorreko euskal aldizkaria egin asmo zuten. Fisika, teknika, historia edota filosofia hizpide izateaz gain,
|
munduko
berri nagusiak zabaldu nahi zituzten, UNESCOrekin harremanetan jarri eta Bilboko itzultzaile talde baten bidez.
|
|
|
Tirso Olazábal buruzagi karlistaren Vicenta Olazábal alabarekin ezkondu zen Donibane Lohizunen (Pirinio Behereak) 1894an eta bertan bizi izan ziren, Lehen
|
Mundu
Gerran Donostiara aldatu arte. Hain zuzen, karlismoaren politikagintzan aritu zen eta errege nahiek Conde de Urquijo (1908) eta zaldun (1913) izendatu zuten.
|
|
|
Jesuitekin ikasketak burutu eta apaiztu egin zen. Jesuitak Frantziatik kanporatu ondoren, Gipuzkoan aritu zen irakasle Lehen
|
Mundu
Gerrara arte. 1919an Akademia sortu zenean euskaltzain izendatu zuten, eta Euskera agerkariaren lehen arduraduna izan zen.
|
|
|
Aranartek amaitua.
|
Mundu
Gerratik aurrera, P. Lhanderen hiztegiaren frantses euskara bertsioaren lanetan hasi ziren, baina ez zuen aurrera egin.29 Gerra zibilaren hasieran, J. M. Leizaolak berak aitortu zuenez, guztiz gaitzetsi zuen EAJ PNV autonomistaren ezkerrarekiko elkarlana (Euzko Deya). Baina gero, errepresio dramatikoaz jabetuta, Frantziako jesuiten uzkurtasuna eta erregezaleen filokarlismoa salatu zituen.
|
|
|
Ameriketarako euskal emigrazio masiboak euskal katolikotasunari eta bereziki emakumeen moralari eragiten zizkion kalteak salatu zituen saminki (Lhande 1950). Seguru asko P. Lafittek egin zuen ahalegin gehien hura 1949an Donostiako Euskaltzaindiaren batzarrera eramateko, baina
|
Mundu
Gerra ondoko korrespondentzian ez da ageri jesuitaren Akademiarekiko interesik.32 Azkenerako, ez zituen ezagutzen bisitan joaten zitzaizkion lagunak ere (Monier 1992; Larronde 1994; Urkizu 1998; Hernández Mata 2007; Aizpuru & al. 2007; Kintana Goiriena 2008; Barandiaran 2009).
|
|
|
Aitaren familia ospetsua Agen-ekoa (Lot eta Garona) zen eta amaren aldetik Saint Jayme familia aristokratikoaren kide zen. Filosofian lizentziaduna zen, eta gehien miresten zuen filosofoa H. Bergson zen, linguistikan H. Schuchardtekin gertatu zitzaion bezala.33 Lehen
|
Mundu
Gerran beso bat galdu zuen. Agnostiko liberala zen, ezohikoa garaiko Akademian.
|
|
|
657). 35 Familia aberatseko euskaltzalea izanda, euskal liburutegi eta artxibo garrantzitsua osatu zuen, J. Urquijok bezala, bildumazalearen pasioarekin.
|
Mundu
beneficiaria de esos libros" (SAF AA: J. Bilbao F.
|
|
|
Horren harira, P. Lafitteri adierazi zion bere ikuspegia: " Je me tarde que l’on flanque Franco à la porte, et que les études euskariennes reprennent en Espagne". 38 Gure Herrian argitaratu zituen lanak
|
Mundu
Gerra hasi arte, eta ondoren baita Aintzina aldizkarian ere.39 Gerra zibilak euskal ikasketei eragindako kaltea honela deskribatzen zuen: " Les études basques ne battent que d’une aile, mais cela vaut mieux que la léthargie". 40 Parisen" Société Paléo Méditerranéenne" delakoa sortu zuen G. Dumézil ekin, euskararen harreman genetikoak ikertzeko asmoarekin.41 Horrek ere ez zuen aurrera egin, baina 1939ko martxoan J. Gorostiaga Parisko linguistika elkarte ospetsuko kide izendatua izateko aurkeztu zuen (RIEV 1936; Société de Linguistique de Paris; cf. Bilbao 1947).
|
|
|
arteko alemanen okupazioan, nazien aurkako gerlari ohien jarrera izan zuen. Aldi berean, Frantziako buruzagi erradikal sozialistei eta Fronte Popularrari egotzi zien
|
Mundu
Gerraren errua. Ondoren politikoki bertso askea izaten saiatu zen, P. Lafitteri Herriaren gaullismoaz adierazi zionez:
|
|
|
M. Múgica Gasteizko apezpiku deserrituaren agindupean, halaber, Bizkaian 1937an sortu zen seminarioko irakasle ere izendatu zuten. Ekainaren 19an Bilbo erori aurretik, Frantziara erbesteratu eta EJ GEren haur kolonietan eta propaganda antifrankistan aritu zen, baina berehala Kubara alde egin behar izan zuen
|
Mundu
Gerragatik. Hala ere, R.
|
|
|
Esaterako, gaztelaniazko idazlanak euskarara ezin ziren itzuli, erdararen ezinbestekotasuna zalantzan jartzea litzatekeelako.
|
Mundu
Gerra bukatu ondoren, informazio eta zentsuraren eskumena Vicesecretaría de Educación Popular falangistatik Hezkuntza Nazionaleko ministerioko katolikoengana igaro zen. Gerra Hotzaren testuinguruan, diktadura frankistari itxura liberalagoa eman nahi ziotelako, euskaraz argitaratzeko aukerak erlatiboki areagotu ziren, baina prozesu arriskutsu eta neketsua izaten jarraitu zuen (Cal 1999).
|
|
|
Herriaren zuzendaria euskaltzain hautatu zutenean, aldizkariak hedabide gisa zuen garrantziaz jabetuta zeuden Akademian. 1944an Eskualduna itxita zegoen,
|
Mundu
Gerran Alemaniako okupatzaileekin kolaboratzeagatik, eta Herriak hartu zuen haren lekukoa, milaka ale banatzen zituela astekariak erbesteko EJ GEren laguntzarekin.487 Hala ere, F. Krutwigek ez zuen amore emateko eta indarrak biltzeko inolako gaitasunik, P. Lafitteren neolapurtera bizia erabat gaitzetsi baitzuen.488 Dosierrean, J. M. Seminariori egindako erantzun hitzaldian aipatutako Ch. Ballyren liburuko iritzia zekarren berriz:
|
|
|
F. Irigaray" Larreko" hil zenean hori bera gogoratu zuen EAJ PNVren agerkariko berriemaileak: " Letradunak —ola esaten baitzuen berak— nola bildu xista moderatuak,
|
Mundu
Gerra ondotik Austriako presidente zenak, adierazi zuen argien F. Krutwigek jarraitutako bide kulturalista: " Sólo las clases cultas pueden poseer una conciencia de cultura nacional comunitaria, cuya expresión encuentran en los cultos, en la lengua literaria de su nación" (apud Recalde 1982:
|
|
|
Aranartekin batera, P. Lhanderen Dictionnaire basque français() amaitu zuena. Ondoren 72 orrialdeko Vocabulaire français basque (1941) laburra argitaratu zuten, baina
|
Mundu
Gerratik aurrera, P. Lhanderen hiztegiaren frantses euskara bertsioaren lanekin hasi ziren.
|
|
|
29 urteko euskaltzainak Akademian hartua zuen garrantziaren beste froga bat da. Aldi berean, bere burua agerian uzten ari zen diktaduraren errepresioak ekarri zeza508 Jean Errecart() diputatuak euskal laborari katoliko eskuindarren interesak ordezkatzen zituen,
|
Mundu
Gerraren testuinguru alditsuan, arazo ideologiko handirik gabe igaro zirenak petainzale izatetik gaullista izatera (cf. Charritton 1997b:
|
|
|
Euskaltzaindia giro jakinean sortu zen, krisi soziopolitikoak jotako Espainiako Erresuman Lehen
|
Mundu
Gerrak izan zituen ondorioekin, hau da, arrisku iraultzailearen eta autonomismo wilsonianoaren gorakadan, bereziki katalanismoaren indarrak piztu zuena. Euskal Herriaz den bezainbatean, posibilistago bilakatutako abertzaletasunak eraman zuen autonomismoaren aldeko gidaritza.
|
|
|
576 A. Irigaray, halaber,
|
Mundu
Gerra amaitu zenean, Hondarribitik Donostiara aldatu zen bizitzera (Irigaray 1985: 22).
|
|
|
Euskara eta protoindoeuroperaren arteko gramatika eta hiztegi konparatiboak gaztelaniaz eta ingelesez argitaratzeko laguntza eskatu zion Akademiari. Haren teoriaren arabera," benetako" hizkuntza guztiak Europako arraza zuriek sortu zituzten eta Kristo aurreko 5000 urtetik aurrera hedatu ziren
|
mundu
guztira. Hori frogatzeko, besteak beste, euskal lexikoa erabiltzen zuen.589 Euskaltzaindia, nazioarteko biltzar zientifikoetatik baztertuta, horrelako eskaera bitxiak jasotzera mugatzen zen.590
|
|
|
Ori neretzat mingarriago litzake. Eta" Euzko Gogoa" rentzat lotsagarriago, zeren eta Euskaltzaindiaz itz egiteko eskubide aundirik ezpailuke, baldin,
|
mundu
guziak (txarrerako edo onerako) edo noiz ago miñetan darabilen euskal zain apal onen izena, orren errez eta iñoizkorik gutxien bear zukean garaian ola aztutzen balizaio.
|
|
|
EAJ PNVko J. Rezolari ere Akademia alternatiboaz iritzia galdetu zion A. Ibinagabeitiak Paristik Ziburura (Pirinio Behereak). 600 Paperezko gerrak ziren horiek, Euzko Gogoa, Guatemalatik, ez zen
|
mundu
mailako euskal idazleen Akademia alternatibo bat koordinatzeko gauza. N. Echániz apaizak ere, Euskaltzaindiari aurka ez egitea aholkatu zion J. Zaiteguiri 1951ko irailean, eta, Akademia paralelo baten ordez, idazle elkarte bat sortzea zitekeela egokiena, euskararen erabilerak berak ematen zuelako nagusitasun morala hizkuntzaren gizarte auzian.
|
|
|
Ederto dau, euskerea yakituri bidez aztertzea; euskerea non, noz, zelan sortu zan, bere yatorria beste berbakuntzaren baten eta baietzean zeinetan dagoan, zeintzuk direan eta zelakoak
|
munduko
beste berbakuntza guztiekaz ta bakoitzagaz euskereak daukazan antz edo bardintasun ala bardin getasunak, gizalditik gizaldira izan dabezan aldakuntzak, zeintzuk eta zergaitik izan direan, aldakuntza
|
|
|
Are J. Urquijo bezalako karlista, etsita agertu zen Euskaltzaindiak, kultura instituzio gisa, egin zezakeenarekiko
|
Mundu
Gerrak areagotutako giro itogarrian. Miretsita zegoen R.
|
|
|
Hil horretako Akademiaren batzarrean heriotzaren berri eman eta otoitz egin zuten. A. Irigarayk J. Urquijori idatzitako gutunean hilberri akademikoaren antzekoa idatzi zuen, aldi berean
|
Mundu
Gerrako giroak areagotutako ezinegona erakusten zuten interpolazioekin:
|
|
|
Euskaltzaindiaren akten kopia mekanografiatu ofizialak, egin ziren, urteko 5,44 batzar, alegia. Lehen bi urteetan gogotsu ekin zioten, zazpina batzar egin zituzten 1941, baina 1943an,
|
Mundu
Gerra aliatuek irabaziko zutela begien bistakoa zenean, diktadurapeko Akademiak bost batzar egin zituen. Hamarkada horretan lauzpabost euskaltzain baino ez ziren biltzen batzarretan.
|
|
|
Inzagaray (sei aldiz baino ez, 1947an hil arte) edota A. Irigaray (11 aldiz), errepresioak sortutako izuaren menpeago zeudenez. A. Irigarayk kargua onartu ondoren, 1942an Donostian egindako batzarretara etorri zen Iruñetik, baina gero utzi egin zion, seguru asko
|
Mundu
Gerraren amaierak sortutako ezinegonagatik. 1944ko urrian, Donostiako Ategorrietan bizi zela, idazkariari adierazi zion ezin zuela batzarretara joan mediku lanagatik.261 artean batzar banatara agertu ondoren, 1948tik aurrera baino ez zen hasi sarriago agertzen.
|
|
|
2.8
|
MUNDU
GERRA ONDOKO IZENDAPEN BERRIAK
|
|
|
artean Akademiaren bigarren giza berritzeari ekin zioten, 1941 jarduera barnealdean berreskuratu zenetik.
|
Mundu
Gerra bukatuta eta Falange ren eragina gutxituta, Euskaltzaindia aktiboago agertzeko aukerak sumatzen ziren. Hala ere, zorrozki bete ziren diktaduraren baldintza politikoak.
|
|
|
Hots, %25 izatetik %16, 66 izatera igaro ziren. Dena dela, Frantziako zenbait euskaltzain,
|
Mundu
Gerra ondoko testuinguruan, filojeltzaletzat jo zitezkeen. Bestalde, Akademiaren historian lehen aldiz euskaltzain komunista bat (R.
|
|
|
Espainiako abertzaletasunaren eraginpeko mugimendu erregionalista sustatzen saiatu zen 1930eko hamarkadan (Monier 1992; Larronde 1994; Lafitte 2002; Altonaga 2006).
|
Mundu
Gerran, erregionalismoaren aitzakian, petainzaleekiko hurbil egon zen, baina gero alemaniarren aurkako erresistentzian parte hartu zuen. Horrela, Eskualduna astekari kolaborazionista debekatu zutenean, gauza izan zen bi orrialdeko astekari filogaullista bat sortu eta zuzentzeko 1944tik aurrera, Herria izenekoa.
|
|
|
Jean Saint Pierre() Milanfrangan (Pirinio Behereak) jaiotakoa eta teologian doktorea zen. Frantses nazionalismoa areagotu zuen Lehen
|
Mundu
Gerra egindakoa zen, germanofobo erabatekoa, baina euskaltasunarekin uztartu nahi izan zuen identitate hori. Garai horretatik zegoen harremanetan Espainiako abertzaletasunarekin.
|
|
|
1937an, Tunisiako mugimendu nazionalistaren indarkeria areagotzen ari zenean, Euskal Herrira erretiratu eta baldintza ekonomiko eskasetan bizi izan zen.
|
Mundu
Gerra ondoren EJ GEk antolatutako kulturgintzan parte hartu zuen. Besteak beste, EIL SIEBen 1948ko biltzarreko itxiera hitzaldian totalitarismoak salatu zituen, diktadura frankistari zuzendutako gezia zena:
|
|
|
449 Hurrengo urtean D. Dufau notarioak hartu zuen diruzaintza (Herria). Espainiako gerra zibilaren eta
|
Mundu
Gerraren ondorioz, 1936ko eta arteko biltzarrak bertan behera geratu ziren. Herri hauetan antolatu zituzten gainerakoak:
|
|
|
|
Mundu
Gerrak eten egin zuen Baionaldeko aldizkaria eta 1950 arte ezin izan zuten berpiztu; aldi berean, diktadura frankistapeko Akademiak agerkaririk gabe jarraitzen zuen. L. Dassancek hartu zuen kultura aldizkariaren administrazio kontseilua osatzeko ardura:
|
|
|
Tesia 1939an amaitzear zegoen, baina
|
Mundu
Gerra piztu ondoren, alemanek preso hartu zuten 1941eko abuztura arte. 1942tik aurrera korrespondentzia berreskuratu zuen G. Lacombe, H. Gavel edota K. Boudarekin.
|
|
|
Adin handiko euskalari ospetsuak aspalditik osasun arazoak zituen eta, horregatik, 1936ko udaberrian Luganoko klima epelagora aldatu zen.642 R. Ménendez Pidalen bidez(" eusko iberismoa" ren auzian talka egiten zuen Holandako linguistarekin) bazuen J. Urquijok Suitzako helbidea, baina badirudi nahiago izan zuela
|
Mundu
Gerran isilik geratu, seguru asko C. C. Uhlenbeck aliatufiloaren jarrera antifrankistaren beldur zelako (cf. Urquijo 1945:
|
|
|
J. A. de Donostia (OFMCap) urgazlea ere bertaratu zen.
|
Mundu
Gerran Frantziatik itzulita, CSICen Bartzelonako Instituto Español de Musicología n lanean ari zen, eta Música y músicos en el País Vasco (1951) argitaratu berri zuen RSVAPen" Monografías vascongadas" bilduman. Ezin etorria adierazi zuten Uztaritzeko L. Dassancek eta Oñatiko L. Villasantek (Euskaltzaindia 1982:
|
|
|
F. Krutwig eta L. Villasanteren arteko harremana bitxia izan zen, bi
|
mundu
aski ezberdinetako kide baitziren. Hala ere, adin berekoak ziren eta bion artean lotura bat gauzatu zen.
|
|
|
Frantziako euskaltzainek, izan ere, egoitza Espainia frankistan zuen Akademia baino plataforma egokiagoak (eta erbesteko EJ GEren diru laguntza) zituzten eskura euskararen alde gutxienez zigortuak izan gabe aritzeko.
|
Mundu
Gerra ondoko eztabaida politikoaren ondorioz, 1951ko urtarrilaren 11ko" Loi Deixonne" delakoak bretoia, katalana, okzitaniera eta euskara sartu zituen Frantziako hezkuntza sisteman.538 Ez zen lehenengo aldia. Vichyko Gobernu faxistak, J. Carcopino ministroaren 1941eko abenduaren 27ko aginduz, astean ordubete eta erdiko tokia, betiere curriculumez kanpo, eskaini zien" langue dialectale" i lehen hezkuntzan.
|
|
|
Vichyko Gobernu faxistak, J. Carcopino ministroaren 1941eko abenduaren 27ko aginduz, astean ordubete eta erdiko tokia, betiere curriculumez kanpo, eskaini zien" langue dialectale" i lehen hezkuntzan. Aintzina taldeko gazteek txalotu egin zuten erabakia, baina
|
Mundu
Gerraren norabideak ezerezean utzi zuen. 1951ko legearen arabera, herri hizkuntzen irakaskuntza hautazkoa zen, astean ordubete edo bikoa, eta frantsesa hobeto ikastera bideratuta, bereziki lehen hezkuntzan.
|
|
|
M. Azkue eta J. Urquijorekin.
|
Mundu
Gerran Euskal
|
|
|
Lafon, J. B. Daranatz, J. A. de Donostia edota J. M. Barandiaran. 1941eko abenduan Berlinetik AEBen administraziopean geratu zen Erlangen era aldatu, eta bertako unibertsitatean linguistika konparatiboko katedraduna izan zen.552
|
Mundu
Gerraren ondoren baldintza material eskasetan bizi zen eta J. Garatek Argentinara erakarri nahi izan zuen alferrik, G. Bähr lokalizatzen saiatu ziren aldi berean.553 1949ko martxoan J. Urquijorekiko korrespondentzia berreskuratu eta hortik etorri zen urgazle izendapena.554 K. Boudak uste zuen euskara eta Kaukasoko hizkuntzen arteko lotura genetikoa frogatu egin zuela. Ildo horretako artikuluak argitaratu zituen Eusko Jakintzan.
|
|
|
569 Lehen
|
Mundu
Gerrara arte bizitoki izan zuen Donibane Lohizuneko (Pirinio Behereak) hiletan, J. M. Barandiaran eta beste dozena bat lagun bildu ziren, gehienak EAJ PNVkoak, 1950eko azaroaren 21ean (Barandiaran 2009: 784).
|
|
|
J. Urquijoren edizio eta facsimileei esker eskura zituzten XX. mendeko euskaltzaleek Aro Modernoko literatura eta historia lanak. Bere euskal biblioteka
|
munduko
baliotsuenetakoa zen. RIEVi esker atzerrian lortutako sonaren erakusgarri, Bonn-eko Unibertsitateak" honoris causa" doktore izendatu zuen 1924an.
|
|
|
S. Arotçarena, D. Soubelet, L. Léon, G. Eppherre, P. Narbaitz, P. Larzabal, P. Guilsou, P. Charritton, M. Labéguerie eta J. Jauréguiberry. Guztiak Frantziako nazionalismo kontserbadorean hazitakoak izanagatik, gehienek uko egin zioten Eskualduna astekariaren zuzendari izandako D. Soubelet eta S. Arotçarena bikotearen faxismoari.417 Izan ere,
|
Mundu
Gerrako testuinguru alditsuan, ia heroikoa izan zen E. Vansteenberghe Baionako apezpikuaren gisako erresistentzia. Jarrera ustez kontraesanezkoak ageri ziren nonahi, adibidez, C. Mathieu Akizeko apezpikuak D. Soubeleten Pétain Marechala (1941) hagiografiaren hitzaurrea idatzi zuenean (cf.
|
|
|
Gerra zibila piztu zenean, EAJ PNVk ezkerrarekin bat egiten zuela ikusita, Aintzina aldizkariak irudikatzen zuen erregionalismoak jarrera anbiguoari eutsi zion, nahiz eta zalantzarik gabe errefuxiatuei laguntza eman.
|
Mundu
Gerra bukatuta, zauriak osatu samar, ia guztiek hartu zuten parte EIL SIEBek 1948ko irailean Biarritzen antolatutako biltzar internazionalean edota Herria astekari filogaullistan. Hain zuzen, Uztaritzeko seminarioko irakasleari baino ezin zaio zor dosierreko urgazlegaien zerrenda.
|
|
|
Zer bide hartzen zuen ikusi nahi zuten, diktaduraren kontraesanak agerian jartzeko tresna bilakatu ote zitekeen ala haren politika linguistikoa estaltzeko apaingarri hutsa ote zen. Dena dela, arazo larriagoak zituzten, diktadura frankista lortzen ari zen egonkortasuna ikusita,
|
Mundu
Gerra ondoko itxaropen demokratikoak zapuzten ari baitziren (cf. Pablo, Mees & Rodríguez Ranz 2001).
|
|
|
Gerra zibilaren urteetan, halaber, euskara eskolak eman zituen Bordeleko Unibertsitatean. Bi unibertsitateok Donibane Garazin (Pirinio Behereak) ezarritako" Centre d’Etudes Basques" delakoaren zuzendaritza eman zioten, baina
|
Mundu
Gerraren ondorioz ez zen operatiboa izan. Izan ere, Vichyko Frantziaren menpe geratu zen Tolosatik ezin zuen alde egin H. Gavelek (Gure Herria 1937b; Apraiz Buesa 1938; Boussagol 1960). 460
|
|
|
Bi urte geroago, berriz ere piztu zen eztabaida Gure Herria aldizkarian, eta uste izatekoa da kontsolazioz izendatu zutela deduzko. Izan ere, Frantziako euskal prentsak ez zituen Akademiaren arauak jarraitzen, ezta
|
Mundu
Gerraren ondoren ere. Gernika aldizkarian, H. Gavel ortografia normatiboa aldatu eta erabilera arruntera hurbildu beharraz aritu zen berriz ere, N. Ormaechea eta A. M. Labayenekin eztabaidan.
|
|
|
Idazle gisa, poesian eta alegietan nabarmentzen zen. Euskal elizgizonen artean ezohikoa zen, Lehen
|
Mundu
Gerran parte hartu arren, hasieratik izan baitzen J. Ybarnegaray diputatu eskuindarraren aurkakoa. P. Lafitteren mugimendu erregionalista eta Herria astekaria lagundu zituen (Charritton 1990; Larronde 1994:
|
|
|
J. Saint Pierre apezpikuaren aulkia betetzeko beste hautagaia, lapurteraduna ez ezik, 32 urteko gaztea ere bazen, F. Krutwig eta L.Villasanteren belaunaldikoa. Belokeko monasterioa
|
Mundu
Gerrako erresistentzia gune eta gerra zibileko erbesteratuen laguntzaile izan zen, eta horrek, agian, barnealdeko Euskaltzaindian ezinegona eragiten zuen. Era berean, Beloken euskararen alde ari ziren lanean, Arantzazuko santutegiaren antzera.
|