|
2008
|
|
|
Nahiz eta ezberdintasunak egon autoreen artean, esan daiteke, oro har, irrati programazioa hurrengo ereduetan banatzen dela: edukien arabera, berezitua eta orokorra?, egitura aldetik, mosaiko erakoa, bloke bidezkoa eta jarraitutasunekoa?, denboraldi edo urtarokotasunari begira, asteko antolamendua kontuan izanda, kateak bere irrati
|
etxeekin
daukan estrategia eta erlazioa aintzat hartuta, eta, hartzaileen arabera.
|
|
|
3.5 Kateak bere irrati
|
etxeekin
duen estrategia eta erlazioaren araberako irrati programazioa
|
|
|
Irrati
|
etxeen
kontzentrazioak eta berauen oligopoliorantzako joerak kate erako programazioa desagerrarazten du eta ondorioz irrati lokalentzako denbora murriztu egiten da. Hala, irrati kateek entzule poltsa handiagoa daukaten bitartean integratutako irrati etxeek autonomia, denbora eta edukiak?
|
|
|
Irrati etxeen kontzentrazioak eta berauen oligopoliorantzako joerak kate erako programazioa desagerrarazten du eta ondorioz irrati lokalentzako denbora murriztu egiten da. Hala, irrati kateek entzule poltsa handiagoa daukaten bitartean integratutako irrati
|
etxeek
autonomia, denbora eta edukiak, galtzen dute progresiboki.
|
|
|
Dagoenekoz 1889ko urtarrilean15, Bague kaleko
|
etxe
batean giza hezurdura bat aurkitu zuten igeltseroek, sotoan lanean zihardutela; Goienetxe doktoreak aztertu zituen gorpuzkinak, eta, azaldu zuenez, gutxienetik hirurogei urte zirela ehortzitako gizon nahikoa gazte batenak ziren. Itxuraz, ezin izan zen hezurduraren jatorria argitu.
|
|
|
23 Lehen emaztea, oraintsu jakin izan dudanez, 1883ko otsailaren 7an hil zen,
|
etxe
barruko ezbehar baten ondorioz: –Mme Goyeneche, toute jeune femme, habitant St Jean de Luz avec son mari, le docteur Goyeneche, renverse si malheureusement sur elle un pot de graisse, placé dans une armoire, qu, elle a été tuée sur le coup.
|
|
|
Maiatzean jai bat egin zioten Albert Goienetxeren ordezko auzapez berriari, hots, musde Achille Fouquier
|
etxeko
jaunari24 Bertan dago Albert Goienetxe, alkate berriaren lagun mina baita udal fanfarriaren ohorezko presidentea izateaz gainera. Goienetxek gorazarrezko diskurtso luzea eskaini zion frantsesez, besteak beste azpimarratuz, jatorriz kanpotarra izan arren, alkate berriak euskara ikasi eta landu egin zuela? «en cultivant et parlant notre langue»?.
|
|
|
Arnaut bera ere aihertarra zen sortzez, baina laster hartu omen zituen itsasbazterreko erak. Politikaz xuri amorratua zen. Donibaneko herriko
|
etxean
grefiergoa zeukalarik, aldi berean Eskualdunaz arta hartzen zuen.
|
|
|
Bihar gabe hila zen! Bizkitartean Bayonatik
|
etxerat
itzuli zen; afaldu eta berant solasean egonik oherat joan, gogoa arin... azken aldikotz!
|
|
|
Goizean argitu gabe, hatzeman dute ohean hila; ez bertzeak ez eta, menturaz, bera ere ohartu gabe hila; ordu berean hila izan balitz bezen bero. Zer izialdura
|
etxean
, auzoetan, hiri eta herri guzian!
|
|
|
Zazpiak bat, horra zer dugun irakurtu Donibaneko Eskualdun buruzagiek beren
|
etche
aintzinetan, bai eta ere bide bazterrean, bi aldetarik hedatuak zituzten bandera ederretan. Zazpiak bat:
|
|
|
1893ko abuztuaren 4an Eskualduna astekariak kritika egin zion, aurreko uztailean Bordeleko La Petite Gironde egunkarian zenbait euskaltzalek argitaraturiko deialdiari41 Antza, Association labourdine izeneko elkarte sortu berriak Uztaritzen antolatu behar zuen Euskal Jai bat, baina, idazkaritza lana Martin Guilbeau mediku donibandar gorriaren esku gelditu zen, edo behintzat haren
|
etxera
rue Sopite, 27ra helbideratu behar ziren izen emateak eta idazlanak (Xarriton, 1984: 284).
|
|
|
Martxoaren 24ko zenbakian jakin izan dugunez90, Oskar II.a Suediako erregeari egin zion ongietorria herriko
|
etxean
Albert Goienetxek, eta, besteak beste, 1892, 1894 eta 1897ko euskal jaien egitarau ilustratuak erakutsi zizkion; egunbeteko bisitaldia izan zen. Alabaina, erregea martxoaren 28an itzuli zen berriro Donibanera91, errebista pasatzeko udaletxe aurrean moilaturik zegoen itsas armada suediarraren eskola ontziari, Ellida korbetari.
|
|
|
Goienetxek berak Donibanera hurbiltzen ziren mundu zabaleko errege erreginekin erabiltzen zuen hizkuntza diplomatikoa frantsesa zen? baina, bestetik, euskararentzat ere zeregin guztiz garrantzitsua gorde nahi zuen,
|
etxean
eta euskaldunen artean. Esaterako, Goienetxek berak sarritan erabiltzen zuen euskara plaza-gizon aritzean, eta, halaber, euskaraz idazten zuen, eta, pentsatzekoa da irakurri ere egiten zuela.
|
|
|
Erran nezake bada nechken eskolez ere zombat hobeago liteken ikhasten balute eskoletan
|
etche
laneri jarraikitzen gobernu on batekin gero laborari andre on izaiteko; egungo egunean brodatzen eta krotchetian hari baitire, gero laborantzari ihes, fillé edo dendari, jadanik hirietan nechkatcha aski ez balitz bezala.
|
|
|
132). Intendentziako buruek, beraien aldetik, batailoietako kideen jana, arropak eta mantak gorde eta beren
|
etxeetara
eramaten zituztela argudiatzen zuten. Abertzaletasunaren Agiritegia.
|
|
|
Legutio inguruan egun osoz borroka gogorrak gertatu ziren, gudarien batailoi batzuek etengabe eta alde guztietatik presionatu zuten, eta, nazionalen iritziz munizio pila bat alperrik galdu zen15 Albertia mendi gainetik hegoaldera zeuden tontor txikia eta Antelarrako pinudia16 hartu zituzten, herria menperatuta geratu zen. Mendebaldetik, erasotzaileek, Betxina hartu ondoren, Legutioko aurreneko
|
etxeetara
heldu ziren eta herria inguratu. Egun horretako baja kopurua oso handia izan zen, errepublikazaleen artean bereziki.
|
|
|
Beraz, eraiki eta eraiki ari gara, baina
|
etxe
hutsen tasa ikaragarriak mantenduz: EAEko hutsik dauden etxebizitzei buruzko bi urterik behingo estatistikaren arabera, 2001ean 72.733 etxe huts omen (stock osoaren% 10,4), 2003an 58.344(% 7,7), eta 2005ean 54.445(% 6,8).
|
|
|
Beraz, eraiki eta eraiki ari gara, baina etxe hutsen tasa ikaragarriak mantenduz: EAEko hutsik dauden etxebizitzei buruzko bi urterik behingo estatistikaren arabera, 2001ean 72.733
|
etxe
huts omen (stock osoaren% 10,4), 2003an 58.344(% 7,7), eta 2005ean 54.445(% 6,8). Eta nahiz eta azkenaldian etxe hutsak alokairuko merkatuan barneratzeko ekimenak indartu egin diren (Bizigune programak 30.000 etxe huts merkaturatzeko helburua du) babestutako etxebizitzen eraikuntzak lehen mailako lehentasun eta helburu izaten segitzen du14.
|
|
|
EAEko hutsik dauden etxebizitzei buruzko bi urterik behingo estatistikaren arabera, 2001ean 72.733 etxe huts omen (stock osoaren% 10,4), 2003an 58.344(% 7,7), eta 2005ean 54.445(% 6,8). Eta nahiz eta azkenaldian
|
etxe
hutsak alokairuko merkatuan barneratzeko ekimenak indartu egin diren (Bizigune programak 30.000 etxe huts merkaturatzeko helburua du) babestutako etxebizitzen eraikuntzak lehen mailako lehentasun eta helburu izaten segitzen du14.
|
|
|
EAEko hutsik dauden etxebizitzei buruzko bi urterik behingo estatistikaren arabera, 2001ean 72.733 etxe huts omen (stock osoaren% 10,4), 2003an 58.344(% 7,7), eta 2005ean 54.445(% 6,8). Eta nahiz eta azkenaldian etxe hutsak alokairuko merkatuan barneratzeko ekimenak indartu egin diren (Bizigune programak 30.000
|
etxe
huts merkaturatzeko helburua du) babestutako etxebizitzen eraikuntzak lehen mailako lehentasun eta helburu izaten segitzen du14.
|
|
|
14
|
Etxe
hutsak alokairuaren merkatuan barneratzeko ekimenak BIZIGUNE programaren bidez egin ahal izan dira. Emaitzei dagokienez, programa hau martxan jarri zenetik 2.000 etxebizitza pasatxo mobilizatu dira (EAEn, azken erroldako datuen arabera, 86.000 etxebizitza huts baino gehiago daude).
|
|
|
Nolanahi ere, badirudi jasangarritasuna gehiago lotzen dela energiaren erabilerarekin lurzoruaren okupazioarekin baino. Eta ildo horretan dago, hain zuzen ere, energia kontsumoa mugatzen duten egitasmo berritzaileetan jarritako arreta, etorkizuneko
|
etxe
berdeen proiektuan izan nahi den parte hartzeak ere aditzera ematen duenez.
|
|
|
Beraz, ikuspuntu horretatik ez litzateke oso prozesu jasangarria abian duguna, funtsean, etxebizitza eta eraikin berrien eraikuntzan oinarritzen baita neurri handi batean oraindik ere. Horrela, datozen urteetan milaka
|
etxe
berri eraikitzeko asmoa azaldu dute Etxebizitza eta Gizarteko Gaietako Sailetik (27.000, hain zuzen ere, indarrean den Etxebizitza Planak dirauen hirurtekoan).
|
|
|
Lurzoruaren kontsumoaren inguruko kezka, berriz, zeharka azaltzen da, plan orokorretan eraikitako hiriaren aprobetxamendua maximotzea proposatzen denean, alegia. Testuinguru horretan kokatu behar dira
|
etxe
hutsen mobilizazioaren inguruko ekimenak. Hain zuzen ere, askoren ustez, existitzen den hiriaren aprobetxamendua maximotzea eta eraikuntza berria (horrek dakarren hiri lurren gehikuntzarekin) ahalik eta gehien arrazionalizatzea, jasangarritasunerako ezinbesteko baldintza baita.
|
|
|
Dena dela, printzipio hori nolabait ere kontrajarri egiten da gero praktikan orain arteko etxebizitza politikaren muina izan den babestutako etxebizitzen produkzioarekin. Hain zuzen ere, azken urteotako etxebizitza eskaintza aztertzeko unean argi eta garbi ikusten da
|
etxe
berrien eraikuntzaren bidetik doala parte hartze pribatu zein publikoen ardatz nagusia (orotara 66 mila etxebizitza berri hamar urtean), eta beraz, garapen iraunkorrarekin era kontrajarrian.
|
|
|
Horixe bera geratzen da agerian Antondegi auzune berritzaile eta jasangarria aurkezteko orduan ere. Hortaz, energia gutxiago kontsumitzen duten
|
etxe
berrien eraikuntzan omen dautza jasangarritasun eredu berriak. Parez pare, berriz, etxe hutsak mobilizatzeko egitasmoek eta jada eraikitako hirien aprobetxamenduaren harira egindako ekimenek ez omen dute emaitza zabalik eman oraindaino.
|
|
|
Hortaz, energia gutxiago kontsumitzen duten etxe berrien eraikuntzan omen dautza jasangarritasun eredu berriak. Parez pare, berriz,
|
etxe
hutsak mobilizatzeko egitasmoek eta jada eraikitako hirien aprobetxamenduaren harira egindako ekimenek ez omen dute emaitza zabalik eman oraindaino. Itxuraz, lurzoru berde eta berriak okupatzen segituko dugu, garapen iraunkor edo jasangaitzerako arrazoibide etengabean.
|
|
|
Horrenbestez, momentuko hainbat eta hainbat pertsonaren ostatu beharretan oinarrituta, babestutako eraikuntza berrien produkzioa azkartzeko baliabide eta erreminta berriak sortzeko garaia bizi dugu. Betiere, nola edo hala
|
etxe
berri gehiagoren produkzioa azkartzea helburu dela.
|
|
|
Energiaren kontsumoari helduz, hiri eredu estentsiboetan,
|
etxea
lana etxea bidaiek, aisialdikoek eta beste joan etorri guztiek energia behar handiak sortzen dituzte. Batetik, hiriek edo auzuneek azalera handiak okupatzen dituztenez, zerbitzuak, lantegiak, etab., urruti?
|
|
|
Energiaren kontsumoari helduz, hiri eredu estentsiboetan, etxea lana
|
etxea
bidaiek, aisialdikoek eta beste joan etorri guztiek energia behar handiak sortzen dituzte. Batetik, hiriek edo auzuneek azalera handiak okupatzen dituztenez, zerbitzuak, lantegiak, etab., urruti?
|
|
|
Batetik, hiriek edo auzuneek azalera handiak okupatzen dituztenez, zerbitzuak, lantegiak, etab., urruti? daude gehiengoaren
|
etxeetatik
, eta beraz, jendeak auto pribatua era intentsiboagoan erabiliko du. Eta bestetik, zerbitzu publiko guztiak halako azalera zabaletara helarazteak kostu energetiko handia du.
|
|
|
Antza,, amets amerikarra? guregana ere iritsi da eta familia
|
etxe
atxikien eredua klase ertainen amets bilakatu da. Horrela, lurraren erabileran dezente estentsiboagoak diren auzoak eraiki dira azken urteetan eta horrek nolabait lurrarekiko presioa areagotu egin du, horren adierazgarri da Getxo eta bere inguruetan azken urteetan izandako bilakaera.
|
|
|
Jaso nahi izan den hizkera erregistroa eguneroko bizitzan erabiltzen duten hizkera informala da. Grabaketa egiten hasi aurretik garbi azaldu zitzaien herriko bertako hizkera zela jaso nahi zena,
|
etxekoa
. Horregatik familiartean eta lagunartean egiten duten bezala egiteko esan zitzaien.
|
|
|
Magrebtarren erdiak baino gehiagok, eta latinoamerikarren eta Ekialdeko europarren hiru laurdenak, lan egiten zuten beren jatorrizko herrialdeetan, baina gizarte berrian, bakarrik Latinoamerikako emakumeek dute lan tasa altuagoa. Gaur egun, lan egoera ez da berdina denentzat, Latinoamerikako emakume gehienek lana lortzen badute ere(% 81,8), Ekialdeko Europako eta Magrebeko populazio erdiak bakarrik
|
etxetik kanpo
lan egiten du, X2 (2)= 15,67; p= 0,012.
|
|
|
Emakume gehien kontratatzen duen segmentuaren barruan, zerbitzuetan, emakume etorkinen aukerak dira
|
etxeko
lanak egitea edota adineko pertsonak zaintzea, eta neurri txikiagoan, ostalaritzako lanposturik gutxietsienetan aritzea. Emakume etorkinei eskaintzen zaizkien lanak, prestigiorik gutxien duten merkatuko segmentuetatik etortzen dira eta segmentu bakoitzaren barruan, lanik prekarioenak izan ohi dira, biztanleria autoktonoarentzako onargarriak ez diren baldintzak dituzten haiek.
|
|
|
Zailtasunak ugariak diren arren (etxebizitzak garestiak, elkarbizitza arazoak, gehiegizko eskakizunak), gehienek lortzen dute zenbait estrategiaren bitartez: bigarrenez alokatuz, lan egiten den
|
etxean
bertan bizi izanez interna modura, elkartasuna eta laguntza instituzionala jasoz. Kasu honetan ere, etxebizitza lortzeko zailtasunekin lotuta, bada Magrebeko eta Ekialdeko emakume etorkinen artean biztanleria oso marjinala(% 12 eta% 9,5), marjinalitate baldintzetan emigratzen duena eta kalean bizi dena, X2 (2)= 5,86; p= 0,053.
|
|
|
Dominikar Errepublikako gizartean, emakumeek estrategia produktiboen bidez,
|
etxera
dirua eramaten dute. Hala ere, haien lanaren balioa ez da onartzen lan merkatu formalean edo ez formalean, ez sozialki ezta ekonomikoki ere.
|
|
|
Marokon saritzen den papera etxekoandrearena, amarena edota emaztearena da, eta rol hori bertan behera uztea edo jaramonik ez egitea, zigortuta dago. Horregatik, oro har, Marokoko emakumeek ez dute aldarrikatzen eta desiatzen
|
etxetik kanpo
lan egitea, betebehar eta batzuetan karga bezala bizitzen dutelako. Hau da, kasu gehienetan, etxekoandrearen funtzioa legitimatuago dago Marokon.
|
|
|
Immigrazioa gertatzen denean, bi taldeko emakumeak
|
etxeak
mantentzeaz arduratzen dira jatorrizko gizartean, baina gauzak aldatzen dira jomuga den herrialdera ailegatzen direnean. Latinoamerikan, emakumearen rola ezinbestekoa da eta leku-aldaketarekin garrantzi hori mantendu edota areagotzen da.
|
|
|
Marokon, berriz, familiaren ardura gizonari dagokio, eta emakumeen immigrazioa gertatzen denean, ez da eskuz aldatzen. Hala ere, horrek ez du esan nahi emakumeek garrantzirik ez dutenik eta
|
etxearen
mantentze lanaz kezkatzen ez direnik. Ez dago dudarik, haien ekarpenak aldaketa handia suposatzen duen arren, haien erantzukizun domestikoa latinoamerikarrena baino txikiagoa da.
|
|
|
Rolen gainkarga izan da emakumeen osasuna argitzeko proposatu den adierazpen erabiliena (Caro, 2001; Chandola et al., 2004; Martikainen, 1995; Lahelma, Arber, Kivela eta Roos, 2002). Immigrazioarekin, horrek, batez ere emakumeengan eragiten du, beraiek baitira
|
etxearen
ardura hartzen dutenak eta hainbat gauzari aurre egiten dietenak: familiaren zailtasunei eta deserrotze sozial eta afektiboari (Mogollón eta Vázquez, 2006).
|
|
|
Seme alabak urrun egoteak, helburuak ez lortzeak, beste etorkinekin harremanak mantentzeak eta
|
etxetik kanpo
lana egin beharrak Magrebeko emakumeen sintoma somatikoekin loturak erakusten dituzte. Ekialdeko Europako taldean, somatizazioa bakarrik beste etorkinekin harremana edukitzearekin lotzen da, eta Latinoamerikako populazioan langabeziarekin, estresarekin eta seme alabak hemen egotearekin.
|
|
|
garatzen dituzten egitekoak, euren lanpostuen baldintza kaxkarrak eta, bereziki, rolen gainkarga, sarritan, ama ere badirelako.
|
Etxeko
lanak eta kaleko lana uztartu beharrari, beraz, aipatu ditugun elementu horiek sortutako estresa gehitu behar zaio. Horrek guztiak, batzuetan, gaixotasuna dakar berarekin.
|
|
|
Magrebeko emakumeek lanaren eta baimenen inguruan bizi duten egoera berdintsua da Ekialdeko europarrenarekin konparatuta, bakarrik erdiak bete ditu behar horiek, hala ere, haien prestakuntza eta lan egoera oso desberdinak dira. Magrebtarrek ikasketa maila baxuagoa dute eta gehienek ez zuten
|
etxetik kanpo
lan egiten beren herrialdean zeudenean.
|
|
|
Magrebeko emakumeek, beren kultura dela-eta, ez dute aldarrikatzen kanpoan lan egitea, betebehartzat jotzen dutelako eta ez eskubide edota desiotzat (Gregorio, 1997; Gregorio eta Ramirez, 2000). Emakume horientzat, herrialde berrian helburuak eta balioak parekatzen dira, hau da, bizitza hobetu nahi dute, eta horretarako lan produktiboaren munduan sartu behar direla badakite, baina rolen aldaketa eta
|
etxetik kanpo
lan egitea, ez dago ongi ikusia jatorrizko lurraldean. Horrek esplika dezake lan rola aldatzearen eta somatizazioaren arteko erlazioa.
|
|
2009
|
|
|
Bi mundu horiek, nekazarienak eta langileenak, lotura handia zuten euskararen egoerarekin; lehenengoan euskara nagusia zen, baina bigarrenean euskarak atzera egiten zuen. Horrekin batera, industrializazioa modernitatearekin eta aurrerapenarekin lotu zen, eta nekazarien mundua, ordea, atzerapenarekin; eta horrek isla izan zuen hizkuntzetan ere, gai «garrantzitsuak» erdaraz jorratzen ziren, eta
|
etxekoak
, aldiz, euskaraz.
|
|
|
Egunkari batek exijentzia maila handia eskatzen du eta indartsu eta fresko egon behar da. Adin batetik aurrera bestelako erabakiak hartzen dira bizitzan, esaterako umeak ekartzea, eta egunkari batean dauden ordutegi eta egutegiekin, zailagoa da
|
etxetik
goizeko 10etan irten eta gaueko 10etan bueltatzea»41.
|
|
|
lehentasuna emanez. Proiektuei ez zaie konponbidea kanpotik etorriko, norberak bere
|
etxea
gobernatu behar du eta norberaren aurreikuspenen arabera finkatu behar du langileria.
|
|
|
(..) Emigrazioak, hots,
|
etxea
uzteko eta toki urrun batera bizitzera joateko egite berak, fedearen oinarriak kolokan jartzeko arrisku nahikoa bazuen.
|
|
|
Deserrotzeak ekarritako kaltea baino ez zen fedearen galtzea, ulerbide honetan. (..) Onena, beraz,
|
etxean
gelditzea zen, zeren eta «hortantxe da aurkitzen/ Zeruko bidea». Gipuzkoatik, Iruñeko apezpikuak antzeko arrazonamendua botatzen zuen 1852an (Alvarez, 1998:
|
|
|
Edonola ere, horrek ez zituen desio guztiak asetzen, eta ezintasun hau areagotuz joan zen, XIX. mendearen azkenengo laurdenean Amerikako lehenengo euskal
|
etxe
modernoak agertu zirenean. Euskal etxe haiek, hasiera batean, helburuen mugagabetasunean antolatu ziren, baina, oro har, aisialdirako eta elkarri laguntzeko gune gisa ulertu zituzten bultzatzaileek.
|
|
|
Edonola ere, horrek ez zituen desio guztiak asetzen, eta ezintasun hau areagotuz joan zen, XIX. mendearen azkenengo laurdenean Amerikako lehenengo euskal etxe modernoak agertu zirenean. Euskal
|
etxe
haiek, hasiera batean, helburuen mugagabetasunean antolatu ziren, baina, oro har, aisialdirako eta elkarri laguntzeko gune gisa ulertu zituzten bultzatzaileek. Horrek ez du esan nahi helburu horiek oso zehaztuta zeudenik, horrexegatik euskal etxe bakoitzaren bilakaerak ibilbide bana hartu ohi du.
|
|
|
Euskal etxe haiek, hasiera batean, helburuen mugagabetasunean antolatu ziren, baina, oro har, aisialdirako eta elkarri laguntzeko gune gisa ulertu zituzten bultzatzaileek. Horrek ez du esan nahi helburu horiek oso zehaztuta zeudenik, horrexegatik euskal
|
etxe
bakoitzaren bilakaerak ibilbide bana hartu ohi du. Baina hala ere, guztiak puntu batean bat zetozen:
|
|
|
Beste kolektibitate nazionalen eredua gertutik hartzen badugu, eta ziur aski euskal
|
etxe
hauen eragileek ere kontuan hartu zuten?, hiru dira elkarri laguntzeko jardueren artean errepikatuen eta hedatuenak: fortunak ukitu ez dituenen babesa (zahar pobreentzako egokiak, Euskal Herrira itzuli nahi baina diru nahikorik ez zutenei doaneko txartelak ordaintzea, eta abar); gaixotasunaren aurreko babesa (esaterako, Argentinan hain usuak diren «eritetxe nazionalak»), eta azkenean ume eta gazteentzako hezkuntza (Frid de Silberstein, 1988:
|
|
|
los Ordoñana, Umaran, Udabe, Aramendi, Sierra, Carrera, Artola, Hormaeche, Latorre y otros muchos que lucharon por que aquel pensamiento se llevara a cabo». 1882an, beraz, kokatu behar dugu Montevideoko euskal
|
etxeak
–artean Laurak Bat izena zeramanak. Escuela Euskara fundatzeko egin zuen ahalegina:
|
|
|
Asmo honen hasierako urratsak 1895 inguruan eman ziren, Buenos Aireseko euskal kolektibitatean barne mugimendu asko ere bizitzen ari zirenean. Ordurako euskal instituzio bakarrari (Laurak Bat euskal
|
etxeari
) beste bi erantsi zitzaizkion urte berean: Centre Basque Français batetik, Iparraldeko euskal herritarrek LaurakBat era sartzeko zituzten oztopoak ezin gainditzean; eta Centro Navarro, euskaltasunaren definiziotik at kokatzen ziren nafarrentzat.
|
|
|
Hala nola Caracaseko ikastola, egun zaharrena duguna. Argentinako Euskal Echea albora utzita?, 1946an eta 1957an (Alvarez, 1994: 256) saiakera bana egin ostean 1962an jaio zen23, eta Estatu Batuetan Boiseko ikastola, 1990ean hiri horretako euskal
|
etxeko
hainbat kidek sortua.
|
|
|
Laurak bat Montevideo. Primera euskal
|
etxea
del mundo, Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.
|
|
|
Basque emigrants were able to create so many different types of institutions in the countries and regions the settled. The most known of then are, without any doubt, the kind of institution usually named as, euskal
|
etxeak
–or. Basque clubs?, in which they are usually merged objectives of mutual aid and folklore.
|
|
|
XIX. mendearen azken laurdenetik aurrera Amerikako hainbat naziotan jaiotako euskal instituzioak ditugu, «instituzio» hitzari ahalik eta esanahirik zabalena emanik: azken hamarkadetako historiografian euskal
|
etxeak
(gaztelaniaz centros vascos, ingelesez basque clubs) izenarekin ezagutzen diren elkarteez gain, egunkari eta aldizkariak, euskal alderdi politikoen eta gobernu erakundeen ordezkaritzak, kirol guneak eta elkarteak, argitaletxeak, esparru ekonomiko ia guztietako enpresak, kultura arloko ekimenak, jatetxeak, hotelak eta abar, sortu, bizi, eten, birjaio eta desagertu ziren Ameriketan euskal emigrazio...
|
|
|
Eta horien artean, gertuen zegoenak, Uruguaikoak. Bertan, 1898an euskal
|
etxea
krak ekonomikoak jota desagertu zenetik, ez zegoen inolako euskal instituziorik, harik eta 1911, fundazio prozesu bakar batean, Montevideo hirian euskal etxe bi jaio ziren arte19.
|
|
|
Eta horien artean, gertuen zegoenak, Uruguaikoak. Bertan, 1898an euskal etxea krak ekonomikoak jota desagertu zenetik, ez zegoen inolako euskal instituziorik, harik eta 1911, fundazio prozesu bakar batean, Montevideo hirian euskal
|
etxe
bi jaio ziren arte19.
|
|
|
Euskal
|
etxe
haietako bat, Euskal Erria izenekoa, hasiera hasieratik euskal ikastetxe baten egitasmoaren atzetik ibili zen. Izan ere, 1915eko abuztuan ordezkaritza bat Argentinako Euskal Echera bisita bat egitera bidali zuen elkarteak, eta handik gutxira «Comisión de Beneficencia e Instrucción» bat sortu zuen zuzendaritza batzordeak (Parrabere, 1952).
|
|
|
Usteak, hala ere, erdia ustel. Hiru urtetan besterik ez zuen iraun Euskal Erria ikastetxeak; azkenean euskal
|
etxearen
eta kongregazioaren arteko ika mikak zirela eta, 1927ko abenduan ikastetxea itxi zen betiko. Gure lan honen helburuak gainditzen ditu historia horren azterketak.
|
|
|
euskarari onartzen zitzaion garrantzia oso nabarmenak ziren. Izan ere, San Joseren Alabek euskal
|
etxearekin
sinatu zuten akordioan, euskarazko eskolak emateko beharra azpimarratzen zen, lehendabiziko azterketa publikoetan adierazi zen moduan:
|
|
|
Lehenik eta behin, bertan zeintzuk izan zitezkeen bazkide erabaki behar zuten; batzuen ustetan, Hegoaldeko euskal herritarrak soilik izan zitezkeen (hau, batez ere, nafarrek bultzatu zuten). Beste batzuek, aldiz, Euskal Herri osoko biztanleak batu behar zituen euskal
|
etxea
sorrarazi nahi zuten, non kulturaz gozatu eta zabaldu ahal izango zuten. Mugimendu hau guztia honela azalduko da La Baskoniako zenbaki honetan16:
|
|
|
Baina ez da artikulu horrekin bultzatu nahi duten ideia bakarra. Sortu beharreko beste euskal
|
etxe
horren barruan Ipar eta Hego Euskal Herriko euskaldunak batu behar dituen etxea lortzea, alegia17:
|
|
|
Baina ez da artikulu horrekin bultzatu nahi duten ideia bakarra. Sortu beharreko beste euskal etxe horren barruan Ipar eta Hego Euskal Herriko euskaldunak batu behar dituen
|
etxea
lortzea, alegia17:
|
|
|
Artikulu honetan ikusi dezakegu nola Centro Euskaron egindako azken bilkuraren ondoren (urtarrilaren 20koan, alegia), bertan hartutako erabakiak jende asko lekutik kanpo utzi zuen, eta beste euskal
|
etxe
bat sortzera bultzatu. La Baskoniaren hurrengo zenbakietan, euskal etxe horren inguruko aipamenak egiten jarraituko da, onespena azaltzeaz batera19 Denbora pasatu ahala antzeman dezakegu nola La Baskonia20 aldizkariko atal ezberdinetan ez duten oso aintzakotzat hartzen Euskaro euskal etxea eta nola desiratzen dauden euskal etxe berriak bere lehenengo pausoak eman ditzan21:
|
|
|
Artikulu honetan ikusi dezakegu nola Centro Euskaron egindako azken bilkuraren ondoren (urtarrilaren 20koan, alegia), bertan hartutako erabakiak jende asko lekutik kanpo utzi zuen, eta beste euskal etxe bat sortzera bultzatu. La Baskoniaren hurrengo zenbakietan, euskal
|
etxe
horren inguruko aipamenak egiten jarraituko da, onespena azaltzeaz batera19 Denbora pasatu ahala antzeman dezakegu nola La Baskonia20 aldizkariko atal ezberdinetan ez duten oso aintzakotzat hartzen Euskaro euskal etxea eta nola desiratzen dauden euskal etxe berriak bere lehenengo pausoak eman ditzan21:
|
|
|
Artikulu honetan ikusi dezakegu nola Centro Euskaron egindako azken bilkuraren ondoren (urtarrilaren 20koan, alegia), bertan hartutako erabakiak jende asko lekutik kanpo utzi zuen, eta beste euskal etxe bat sortzera bultzatu. La Baskoniaren hurrengo zenbakietan, euskal etxe horren inguruko aipamenak egiten jarraituko da, onespena azaltzeaz batera19 Denbora pasatu ahala antzeman dezakegu nola La Baskonia20 aldizkariko atal ezberdinetan ez duten oso aintzakotzat hartzen Euskaro euskal
|
etxea
eta nola desiratzen dauden euskal etxe berriak bere lehenengo pausoak eman ditzan21:
|
|
|
Artikulu honetan ikusi dezakegu nola Centro Euskaron egindako azken bilkuraren ondoren (urtarrilaren 20koan, alegia), bertan hartutako erabakiak jende asko lekutik kanpo utzi zuen, eta beste euskal etxe bat sortzera bultzatu. La Baskoniaren hurrengo zenbakietan, euskal etxe horren inguruko aipamenak egiten jarraituko da, onespena azaltzeaz batera19 Denbora pasatu ahala antzeman dezakegu nola La Baskonia20 aldizkariko atal ezberdinetan ez duten oso aintzakotzat hartzen Euskaro euskal etxea eta nola desiratzen dauden euskal
|
etxe
berriak bere lehenengo pausoak eman ditzan21:
|
|
|
Oso deigarria da ikustea nola «Zazpiyak bat» (batzuetan horrela deitua izan zen, ofiziala aukeratu eta Euskal Erria jarri zioten arte) euskal
|
etxea
errealitate bihurtzen den heinean, La Baskonia aldizkariak gero eta garrantzi handiagoa emango dion, Euskaroren kalterako. Adibide gisa, ondoko artikulu hauen arteko konparaketa, non informazio zehatzagoa ematen duten sortzen ari den euskal etxeari buruz22:
|
|
|
Oso deigarria da ikustea nola «Zazpiyak bat» (batzuetan horrela deitua izan zen, ofiziala aukeratu eta Euskal Erria jarri zioten arte) euskal etxea errealitate bihurtzen den heinean, La Baskonia aldizkariak gero eta garrantzi handiagoa emango dion, Euskaroren kalterako. Adibide gisa, ondoko artikulu hauen arteko konparaketa, non informazio zehatzagoa ematen duten sortzen ari den euskal
|
etxeari
buruz22:
|
|
|
Konparaketa bat egiten baldin badugu bi artikulu hauen artean, kontura gaitezke ezen La Baskonia aldizkariak sentsibilitate ezberdina azaltzen duela Centro Euskaro Español eta Euskal Erria erakundeez hitz egiten duenean. Adibide gisa, ikusarazten digu komunitate euskaldunak erreferentziatzat Euskal Erria euskal
|
etxea
hartu behar duela. Arrarotzat har daiteke ere La Baskonia aldizkariak, zeinak Rio de La Platako eta Euskal Herriko gertakizunak esplikatzea duen helburu?
|
|
|
3.2 Bi euskal
|
etxe
, bi ideologia
|
|
|
Baina zer gertatu zen Montevideon finkatuta zeuden euskaldunen artean? Zergatik euskal
|
etxerik
ez izatetik bat batean bi izatera pasatu ziren. Zein izan ziren horien bultzatzaileak?
|
|
|
Besteak beste, Enrique de Bilbao Euskal Herrian jaio zela azpimarratu beharra dago (bere burua El paladin de la Vasconia española y liberal bezala kalifikatzen zuen) 23 Bera Montevideora iristean bi errealitateak ezagutzen zituen, bai Uruguaikoa baita Euskal Herrikoa ere. Euskal
|
etxeen
artean piztutako gatazka ulertu ahal izateko, bere idatziak oso baliagarriak egingo zaizkigu. Lehen aipatu dudan bezala, 24 bera Euskaroko bazkidea izan arren, Euskal Erria euskal etxearen lehen bileretan egon zen eta ez entzule soil bezala, baizik eta aldaketa batzuk proposatu zituen, baita onartu ere (ez guztiak baina bai batzuk).
|
|
|
Euskal etxeen artean piztutako gatazka ulertu ahal izateko, bere idatziak oso baliagarriak egingo zaizkigu. Lehen aipatu dudan bezala, 24 bera Euskaroko bazkidea izan arren, Euskal Erria euskal
|
etxearen
lehen bileretan egon zen eta ez entzule soil bezala, baizik eta aldaketa batzuk proposatu zituen, baita onartu ere (ez guztiak baina bai batzuk). Hala ere, esan beharra dago Bilbaori ez ziotela jaramon handirik egin, zuen ideologiaren ondorioz.
|
|
|
Enrique de Bilbao ez zen geldirik gelditu bere ustetan Euskal Erria euskal
|
etxean
gertatzen ari zenaren aurrean, horregatik 1912ko maiatzaren 15ean La Euskaría Española deituriko hitzaldia ematea erabaki zuen non pentsamendu ezberdinak plazaratu zituen. Haren hitzaldian zenbait puntu ikus ditzakegu, baina hitz hauekin hasi zen Euskal Erria euskal etxea sortu zuen jendea zer den azaltzen25:
|
|
|
Enrique de Bilbao ez zen geldirik gelditu bere ustetan Euskal Erria euskal etxean gertatzen ari zenaren aurrean, horregatik 1912ko maiatzaren 15ean La Euskaría Española deituriko hitzaldia ematea erabaki zuen non pentsamendu ezberdinak plazaratu zituen. Haren hitzaldian zenbait puntu ikus ditzakegu, baina hitz hauekin hasi zen Euskal Erria euskal
|
etxea
sortu zuen jendea zer den azaltzen25:
|
|
|
Baina zer euskal batasunaz ari da Bilbao? Badakigu Bilbaok defendatutako ideia Euskaria Español eta liberal bat dela, zer ikusi ote du orduan, beste euskal
|
etxea
sortu nahi duten pertsonen ideologian. Eta azkenik, zer dira euskaldunak harentzat? 26
|
|
|
Haren hitzaldia irakurtzen jarraitzen badugu, pixkanaka ikusiko dugu nola gerturatzen den Centro Euskaro sortu zutenean azaldutako berezitasunetara. Hona hemen, euskal
|
etxe
hori sortu zeneko Bilbaoren iritzia:
|
|
|
Beraz, hemen azaltzen hasten zaigu nola Euskaro sortu bezain laster, euskal
|
etxeak
egin beharreko bidean bi ikuspegi ezberdin agertu ziren. Hitzaldi horren lehen atal hau bukatutzat emateko, bertatik joandakoak deskalifikatu eta berak parte hartzen duen euskal etxea goraipatu egingo du.
|
|
|
Beraz, hemen azaltzen hasten zaigu nola Euskaro sortu bezain laster, euskal etxeak egin beharreko bidean bi ikuspegi ezberdin agertu ziren. Hitzaldi horren lehen atal hau bukatutzat emateko, bertatik joandakoak deskalifikatu eta berak parte hartzen duen euskal
|
etxea
goraipatu egingo du.
|
|
|
Beraz, Bilbaoren hitzen arabera, euskaldun onak ez ziren batzuek beste euskal
|
etxe
bat sortzea erabaki zuten. Hori esatearen zergatia, Euskal Erriaren batzarrean ikusitakoarekin justifikatuko du27:
|
|
|
Horrekin, gure kontalariak (Enrique de Bilbaok) ikusi zuen bertan ez zutela inongo aipamenik egin Espainiari buruz, eta Euskal Erria euskal
|
etxean
gauzatutako ekintza edo jokaera, antiespainiartzat jo zuen. Horri aurre egiteko eta bera partaide den euskal etxeari identitatea indartzeko asmoz, Centro Euskaro, Centro Euskaro Español izatera pasatuko da28:
|
|
|
Horrekin, gure kontalariak (Enrique de Bilbaok) ikusi zuen bertan ez zutela inongo aipamenik egin Espainiari buruz, eta Euskal Erria euskal etxean gauzatutako ekintza edo jokaera, antiespainiartzat jo zuen. Horri aurre egiteko eta bera partaide den euskal
|
etxeari
identitatea indartzeko asmoz, Centro Euskaro, Centro Euskaro Español izatera pasatuko da28:
|
|
|
Hitzaldi berdinaren bi memento ezberdinetan bi ideia azaltzen ditu; sortuko den euskal
|
etxetik
babestu egin behar direla, baina era berean beraiek bakea eta batasuna lortu nahi dutela. Bere hitzaldia aurrera doan heinean, ezberdindu egingo ditu Hego Euskal Herriko historia eta Espainiakoa30:
|
|
|
Hau guztia ikusita esan dezakegu Bilbaok hauxe defendatzen zuela; jendeak bi aberri izan ditzakeela, bata aberri handia (kasu honetan Espainia) eta bestea aberri txikia (kasu honetan Hego Euskal Herriko lau lurralde historikoak). Haren ideologiaren barruan ikus dezakegu euskal zaletasun kulturala espainoltasunaren aurka jaio zelako ideia, beraz, tesi aranistak ikusten zituen Euskal Erria euskal
|
etxearen
inguruan.
|
|
|
Euskal Erria euskal
|
etxearen
ideologia aztertu ahal izateko, bertako zenbait pertsona aztertzea izango litzateke egokiena, ezin baitaiteke esan bertan biltzen ziren pertsonek sentsibilitate berdina zutenik. Hermenegildo Aramendiren ideologia zer nolakoa zen ikusteko, ez da oso urrun joan behar jakiteko bera EAJkoa zela.
|
|
|
Baina ez litzateke gaizki etorriko jakitea zergatik jarri zen La Baskonia aldizkaria hain goiz sortzen ari zen euskal
|
etxe
berriaren alde; alde batetik, gogoratu beharra daukagu La Baskonia aldizkari abertzalea zela, eta bestetik, onuragarria izango litzake argitzea nor zen bertan lan egiten zuen kazetaria34:
|
|
|
Hori horrela izanda, esan dezakegu La Baskonia aldizkariak (bertako kazetaria zen Bozas Urrutiaren bidez) partaidetza zuzena izango zuela euskal
|
etxe
berri horren sorreran. Irakurtzen jarraitzen badugu, horrekin zer lortu nahi zuten aurkituko dugu35:
|
|
|
La Baskoniak, Euskal Herriko zazpi lurraldeak aintzakotzat hartuko dituen euskal
|
etxearen
sorrera txalotzen du. Bi hitzetan esanda, bere ideologiarekin bat datorren euskal etxea.
|
|
|
La Baskoniak, Euskal Herriko zazpi lurraldeak aintzakotzat hartuko dituen euskal etxearen sorrera txalotzen du. Bi hitzetan esanda, bere ideologiarekin bat datorren euskal
|
etxea
. Uste baitute euskal etxe horren sorrerarekin, euskaldun guztien batasuna lortuko dutela.
|
|
|
Bi hitzetan esanda, bere ideologiarekin bat datorren euskal etxea. Uste baitute euskal
|
etxe
horren sorrerarekin, euskaldun guztien batasuna lortuko dutela.
|
|
|
Argi gelditu da zer nolakoa izan zen euskal
|
etxe
berriaren sorrera, baina nolakoak ziren euskal etxe hori osatzen zutenak. Abertzaleak zirela esan dezakegu?
|
|
|
Argi gelditu da zer nolakoa izan zen euskal etxe berriaren sorrera, baina nolakoak ziren euskal
|
etxe
hori osatzen zutenak. Abertzaleak zirela esan dezakegu?
|
|
|
Bere euskal identitatearen ikuspegi nagusiak honela azal ditzakegu: Euskal Erria euskal
|
etxearen
sortzaileetariko bat izan zen (Aramendi, B. Urrutia eta beste askorekin batera), are gehiago, euskal etxe horren zutabe nagusitzat hartu genuke. Begi onez ikusten zuen, bai Ipar Euskal Herriko bai Hego Euskal Herriko biztanleek bertan parte hartzea, inongo diskriminaziorik egin gabe.
|